Chig'anoqdagi umr
Har inson — bir tilsim. Ayol — ikki karra. Bugungi ruhiy holati barqaror, xotirjam, o'zining qahramoniga aylangan, qiyinchiliklardan qo'rqmaydigan, avval o'zini, so'ng boshqalarni kechira olgan, do'stlikda sadoqatni ulug'laydigan, ivirsiq bo'lib qolishdan uyaladigan benazir ayol hikoyasi shugina emas.
Alla aytay, jonim bolam,
Quloq solgin, alla.
Shirin allam tinglab, asta
Uxlab qolgin, alla.
Yuzlaringga tomgan suvga
Hayron bo'lma, alla-yo.
Baxtimga sen katta bo'lgin,
Xazon bo'lma, alla.
Dushanbedan Farg'onaning Buvaydasiga kelin bo'lib tushgan Zaynab aya bor dardi, musofirlikdagi yolg'izligi, umidi-yu og'rig'ini allaga to'kadi. Shundanmi, oilada sakkiz farzandning oltinchisi bo'lib dunyoga kelgan Nazira Toshpo'latovaning sevib tinglaydigani — Yunus Rajabiyning mungli qo'shiqlari. Dunyodagi jamiki yorqin ranglarni o'ziniki qilgan ustozimning yolg'iz qolgan kezlari og'ir, ich-ichingni so'tib, vujudingni zirqiratib yuboruvchi qo'shiqlarni tinglashidan avvaliga ajablandim. Ammo hayratim ko'pga cho'zilmay, o'zini fosh etgan esselariga, ko'ngil kechinmalariga ko'zim tushdi-yu, bir xilqatga jo qarama-qarshiliklarni anglaganday bo'ldim. “Bolaligimda onam ukamning beshigini tebratib alla aytsa, negadir yig'lagim kelardi. Chunki bu qo'shiq juda mungli va g'amgin edi. Hali bu ochunning sir-sinoatini bilmagan murg'ak tasavvurim orqali shu dardning, ko'hna dardning og'irligini ilg'ardim va dahshatga tushardim. Shunday paytlarda ko'nglim to'lib: “Buvi (Farg'onada ona degani), jon buvi, shu ashulangizni aytmang, men juda qo'rqib ketyapman”, derdim”. Murg'ak tasavvurga ekilgan urug'lar — ustozimning qo'shiq (dunyo)ni dard shaklida qabul qilishiga, shoh asarlar og'riqdan kelib chiqishiga, hayoti mobaynida biror og'riq unga begona bo'lmasligiga, hammaga dardkash, “og'iringni men olay” deyishiga, shu bilan birga, dardga chidamli bo'lib o'sishiga qadalgan urug' edi. Onaning o'zi bilib-bilmay dunyoga ijodkorni taqdim etayotganiga bir dalil edi. “Haqiqiy qo'shiq darddan yaraladi, dardni kuylaydi va ko'ngil dardiga malham bo'ladi. U inson qalbining eng tubida yotgan og'riqlariga ta'sir qiladi, junbishga keltiradi. Tiliga chiqara olmagan hislarini qo'shiq orqali idrok qiladi” yoki “Qo'shiqni tinglaganda johil inson ham uning ta'siriga tushib, shu tobda ko'nglidan kechgan his-tuyg'ularining oldida ojiz qoladi. Diydasi yumshab, tuyg'ulariga bo'ysunadi. O'zining ojizligini hech bo'lmaganda bir navo oldida tan oladi”, deb yozadi Nazira Toshpo'latova “Ma'rifat” gazetasida chop etilgan “Boqiy qo'shiq” essesida.
Kitoblarini bir-bir varaqlayman: “Kechinmalar va kechirmalar”, “Yo'ldaman”, “Jurnalistikaning huquqiy asoslari”, “Jurnalistika psixologiyasi”, “Jurnalistikaning xalqaro huquqiy asoslari”, “Tahliliy jurnalistika”, “Media huquqi”, “Ma'rifat tarixi”… Kitoblardan nafaqat publitsist, olima Nazira Toshpo'latova, balki ayriliq, yo'qotish azobi, hamdardlik, o'zganing dardiga befarq qarayolmaslikdan yaralgan esselar, Amerika, Xitoy, Peterburg, Turkiya, Hindiston va Fransiya yo'llarida topgan-tuygan hayrat, hoyu havas, hayajon, xavotir, xotiralari jam bo'lgan safarnomalar, jurnalistika ilmida fundamental manbalar qatoriga kirib ulgurgan ilmiy izlanishlari, tahlil-tadqiqlari ortidan mardonavor bo'y cho'zgan Ayol ham chiqib keladi. Ko'ngilga qaytish, sayohatlar, dunyoni bilishga kuchli ishtiyoq, psixologiya, huquq, tahlil va ma'rifat — Nazira Toshpo'latova kartinasi shunday namoyon bo'ladi. Aynan huquqiy jurnalistikani tadqiqotlarining, yozilajak kitoblarining bosh mavzusi qilib olganida ham ma'no borga o'xshaydi. Huquq nima? Avvalo, o'z qadr-qimmatini bilish, vazifa va mas'uliyatni anglash, yana himoya…
Qalqoni, ilk qahramoni, padari Qurbon otadan to'satdan, kutilmaganda, hali o'ttizga ham kirmagan payti erta ayrilib qolgani, so'nggi manzilga kuzatolmay chekkanidagi armon, suyuklisi, ikki farzandining otasi, turmush o'rtog'idan ayrilganidagi iztirob, ikki buyuk himoyachisi — ikki qanotini yo'qotgandagi bo'shliqdan yaraldi bu himoya. Ko'zmunchoq qizalog'i, hali chillasi ham chiqmagan dilbandi Nigorani ko'zlardan asrayolmagani, ko'zlariga to'ymagan opasini darddan yulib ololmagani, zo'ravonlik qurboni bo'lgan 23 yashar jiyani qoshida qo'l qovushtirib turishgagina yaragani, “onadan-da mehribon, opadan-da sirdosh, singildan-da sho'x, quvnoq…” dugonasi Gulnozni yo'qotib qo'ygani, ularni himoya qilolmaganidan yaraldi bu tuyg'u. Hayotning past-baland zarbalari, nohaqliklaridan o'zni himoyalab, chig'anoqdangina najot kutdi. Dunyoda o'zidan bo'lak himoyago'yi qolmagandi… O'tmishdagi armonlari sababmi, hozir atrofidagi yaqinlari, shogirdlarini hifzi himoyasiga olgan, onadek turli balo-qazolardan asragisi, ularga otilgan toshlarga o'zi qalqon bo'lgisi, gardlarni qoqib, pok saqlagisi keladi. Yo'qotishlarining ko'pi o'lim bilan bog'liqligi vajidandir balki, bu so'zdan qattiq qo'rqadi. Hatto u meni yo'qlaganida bilmay ham qolay, degan niyati bor.
Fe'lidagi qusurlarni qaysarlik, shartakilik, dilozorlik, erkakshodalikda deb biladi. “Xonasi kelib qolsa ayab o'tirmay, shartta yuziga gapirib yuboraman, dilini og'ritib qo'yib, keyin ich-etimni yeyman. Fe'limdan ba'zan ot hurkadi. Erkak zoti-ku, bir chaqirim naridan o'tadi. Ayol kishi sal yumshoqroq bo'lsa-da”, deydi. Balki Nazira Toshpo'latovani yaqindan bilmaganlar ham shunday o'ylar. Asli bularning hammasi yillar mobaynida ustiga ilingan himoya liboslari. O'zini hayotning izg'irin shamollari, kuydirib jizzaga aylantiruvchi jaziramasidan himoyalay-himoyalay, o'sha qattiq chig'anoq ichiga yashirinib olgan chiqar. Undan o'tib, ichiga mo'ralasangiz, javharni ko'rasiz: yosh boladek hurkak, boladek hayratga moyil, ta'sirchan, kichik narsalarga ham goh yig'lab, goh miriqib kuladigan, ko'zlarini pirpiratib, sizga tabassum bilan boqib turgan mehr gadosi, o'zida dunyoning mehrini ichiga sig'dirgan quyosh… Bir qarashda ko'zingizni ham, qalbingizni ham oladi.
1987–1992 yillarda O'zbekiston Milliy universiteti jurnalistika fakultetida tahsil oldi, jurnalist sifatida “Toshkent oqshomi”, “Ma'rifat” gazetalarida faoliyat yuritdi. Ilmiy faoliyatini Toshkent davlat iqtisodiyot universitetida boshladi, 2002 yildan O'zbekiston davlat jahon tillari universiteti xalqaro jurnalistika fakultetida jurnalistika ilmidan dars bera boshladi. 2005 yilda Boybo'ta Do'stqorayev ilmiy rahbarligida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Olti yildan buyon esa O'zbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universitetida talabalarga saboq berib kelmoqda.
Bugungi kunda ellikdan oshib ham qaddi-qomatiga qizlar havas qilgudek, kiyimlarini gulini-guliga to'g'rilab, ko'rgan ko'zni quvnatar darajada orasta kiyinadi. Shu yoshda ham go'zallikka intilgan, go'zallikni sevgan ustozimning yoshlikdagi qiyofasini xayolan chizaman: ko'p yigitlarning aqli shoshib qolgandir… Har tong erta sahardan quloqchinlarni taqib, audiokitob eshitgancha, sport majmui tomon odimlaydi. Har kuni ikki soat sport bilan shug'ullanish, sevimli o'yini badmintondan kuch olish, tong ne'mati, barakasidan to'yinish, ikki suyanchig'i — o'g'illari bilan mazali nonushta qilish va dorilfunun tomon shoshish, mana, yillarki, odatga aylangan. Soat o'nlarga yaqin jurnalistika (O'zbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar) universitetiga, jonajon kafedrasiga qadam qo'yarkan, xona birdan yorishib ketgandek bo'ladi. Hamma shogird qizlari Nazira Toshpo'latovani kutib turgandek, qahva tayyorlashga oshiqishadi. Kunni ustozi bilan qahvaxo'rlikdan boshlash ham odat tusiga kirib ulgurgan. Ustozga begona odam yo'q: “Bolalarim, kuyovim yaxshimi?” degan so'roqdan o'rtadagi pardalar ko'tarilib, onangdek yaqin his qila boshlaysan. Tanimagan odami, bilmagan xabari yo'q: eng kichik doiralardan xalqaro mavzulargacha hamisha uloqni ilib ketadi. Suhbatlashgan sari suhbat qurging kelaveradi. O'zi-da suhbatdosh tanlamaydi: mavzu qiziq bo'lsa va undan hikmat, yangilik olsa, bas. Ota-onasidan meros adolat, rostgo'ylik xislatlari har so'zi, amalida ko'rinib turadi. Shogirdlari o'rtasida ham hamisha adolat qilgani, ularning yutuqlaridan chin dildan sevina olgani, tan ola bilgani, yo'l-yo'riq, maslahat-tavsiyalarini ayamagani uchunmi, hamma ustozga, uning xonasiga talpinadi. Yo'qlab kelguvchilari ko'p. O'zi ham qay manzil, qay safarga bormasin, tuhfa bilan qaytadi, pishirgan taomidan shogirdlari, hamkasblariga ilinib, tugunchaga tugib keladi.
Boshqa sohalarda bo'lgani kabi jurnalistikada ham tor doiralarda ixtisoslashuv bor. Kimdir faktcheking bo'yicha mutaxassis, yana birov publitsistika, piar, mediasavodxonlik… Nazira Toshpo'latova ana shu stereotipni o'zining misolida buzgandek: media huquqi deysizmi, media psixologiyasimi, tahliliy jurnalistika yo publitsistikami… barini birdek suv qilib ichgan, darsni ham san'at asari yozayotgandek mas'uliyat, improvizatsiya, tayyorgarlik, o'ziga xos uslub bilan o'tadi. Dangasaroq, qitmirroq talabalar ham Nazira Toshpo'latovaning darsiga boshqacha hushyorlik, tayyorgarlik, mas'uliyat bilan keladi. Ilmiy doiralar, seminarlarda uning savol berishidan cho'chib turishadi. Yaratganning marhamatini qarangki, bir ayolni go'zallik, zehn, ilm hamda ijod bilan ham siylagan. Saboq bergan fanlarining har birida qalam tebratgan, go'zal namunalar yaratgan: intervyu, suhbat, tahliliy maqola, esse, yo'l ocherki… Ustozi Boybo'ta Do'stqorayev, Saydi Umirovlarning nasihatiga amal qilib, shogirdlarini ham shu kategoriyaga ko'ra tanlaydi: “Jurnalistika fakultetida ta'lim berayotgan odam, albatta, o'zi ijod qilishi, yozishi kerak. Bo'lmasa, talabalarni ishontirolmaydi”.
Ustozim jurnalistikaga oid qator fanlardan saboq berishiga qaramay, ularning hech birini kamsitmagan holda ilg'aganim, eng yaxshi ko'rgan predmeti — esseistika. Unga muhabbati boisidanmi, alohida fan sifatida dasturga ham kiritgan, esse haqidagi suhbatlarimizda ko'zlari boshqacha porlab ketadi. “Nazira opa, siz qalban ijodkormisiz yoki olim?” so'rayman nigohidagi zavqni ko'rib. “Ijodkor bo'lsam kerak. Lekin ilm ham ijod, aslida”, deydi.
Suhbat suhbatga ulanadi: “Ijod, bu — harakat. Biror masalada nimanidir izlash, tekshirish, tajriba o'tkazish. Ko'chma ma'noda, qoniqmaslik yo'lidagi sarosarlik. To'lib turganingda ichingdagini yozib, yengil tortish, so'ng yozganingni o'qib yig'lash. Meni hayrat, hoyu havas, hayajon, xavotir, xotira ijodkor qildi. O'zimga o'zim nimadir aytish, o'zimning savollarimga javob berish uchun yozaman. Yozolmay qolishdan emas, o'ylolmay, fikrlolmay qolishdan qo'rqaman. Agar ular bo'lmasa, yozishning nima keragi bor? Nazarimda, ijodkorga kitobdan va o'zidan yaxshi ustoz bo'lmaydi. Uni yaxshi tinglaydigan, tushunadigan hamfikr, hammaslak kerak, xolos. Avvallari maktub bitib turardim. Oxirgi yozgan xatimga ikki yil bo'libdi, uni ham vafot etgan opamga yozdim. Nomi “Sensizlik”. Hozir maktub yozmoqchi bo'lganlar bilan ko'proq xayolan gaplashaman”.
Savoldan-savolga chig'anoq ichidagi javharni ko'ra boshlayman:
— Tushkunlikdan sizni nima chiqaradi?
— Vaqt, o'zni taftish qilish, xatoga iqror bo'lish va harakatni yangidan boshlash.
— Afsusingiz bormi?
— Afsuslanmayman. Chunki u boy berilgan imkoniyat. Undan to'g'ri foydalana olmagan bo'lsam, unga achinish, ichni yeyishimga hojat yo'q. Har bir berilgan imkoniyat muayyan zamon va makonniki, uni qaytarib bo'lmaydi. Xullas, bo'lishi kerak bo'lgan hodisa, vaziyat, holat sifatida qabul qilaman.
— Baxtingiz nimada?
— Borligimda. Uning ma'nosi oddiy emas.
— Yolg'izlikdan rohatlanasizmi?
— Rohatlanmayman-u, ba'zan unga juda ehtiyoj sezaman, ba'zan undan juda qo'rqaman.
— “Muqaddaslik” tushunchasiga ta'rifingiz. Sizning hayotingizda nima muqaddas?
— Eng yuksak qadriyatlar muqaddasdir: e'tiqod, makon, zamon, inson, munosabatlar. Ammo bu tushuncha hamma uchun birday mazmun kasb etmaydi. Mohiyati va ahamiyatiga qarab o'zgaradi. Masalan, ilgarilari gard yuqtirib bo'lmaydigan narsaning barchasi muqaddas edi men uchun. Hozir qarashlarim o'zgargan. Yaratganning borligi va unga iymon keltirishdan tashqari, ko'p narsaning qadri va ahamiyati vaqt, munosabatlar ichida oddiy va tabiiy ekanligini angladim. Ammo ota-onam o'tgandan keyin ularning xotirasi haqida ko'p o'ylayman. Ularni o'z vaqtida qanchalik qadriga yeta oldim? Ammo hozir juda qadrli. Ba'zan ularni juda ko'p qo'msayman.
— Baxt haqidagi tasavvuringiz?
— Kimgadir nafing tegishi, kimgadir kerakli ekanligingni his qilib yashash.
— Baxtsizlik haqidagi-chi?
— Yolg'izlik, hech narsaga yaramay qolish, boshqalarga malol kelish.
— O'zingizda qanday qobiliyat bo'lishini istardingiz?
— Musiqa chala olish va rasm chizish qobiliyatim bo'lishini xohlardim. Lekin…
— Qaysi holatda o'zingizni kamsitilgan his etasiz?
— Meni eshitishmasa, e'tibor bermasa, men bilan hisoblashmasalar…
— Qanday yashashni xohlardingiz?
— Erkin yashashni. Afsuski, buning iloji yo'q. Zimmamizdagi majburiyatlar bunga izn bermaydi.
— Qaerda yashashni xohlardingiz?
— Havosi toza, kichkinagina, odam ko'p bo'lmagan, dengiz bo'yidagi yashil shaharchada. Negadir xayollarimda shunday shaharchada uyim bo'lishini ko'p tasavvur qilaman.
— Hayotdagi qahramoningiz kim?
— O'zim (nokamtarlik bo'lsa ham)
— Dunyoning surati qanday?
— Turfa ranglarda ko'raman. Shuning uchun odamlar uni qanday bo'lishidan qat'i nazar yaxshi ko'raveradi. Undan kecha oladiganlar sanoqli. Uning jilvalariga asir bo'lib, ko'p xato va gunohlar qilamiz.
— Dunyoga nima bera olasiz?
— Butun hayotimni beryapman, ortig'iga ojizman.
— Agar bugungi Siz bo'lmaganingizda, kim bo'lardingiz?
— Bugungi men bo'lmaganimda, hech kim bo'lmasdim. Bugungi men bormanmi, demak, shunday bo'lardim.
— Odamlar sizni qanday xotirlashini istaysiz?
— Agar o'tganimdan keyin mahsharda mening gunohlarimni yengillashtirishga yoki jazolarimning og'irlashishiga ta'siri bo'lmasa, qanday xotirlashlarining men uchun ahamiyati yo'q.
* * *
Har inson — bir tilsim. Ayol — ikki karra. Bugungi ruhiy holati barqaror, xotirjam, o'zining qahramoniga aylangan, qiyinchiliklardan qo'rqmaydigan, avval o'zini, so'ng boshqalarni kechira olgan, do'stlikda sadoqatni ulug'laydigan, ivirsiq bo'lib qolishdan uyaladigan benazir ayol hikoyasi shugina emas. Balki qolgani o'zini Jeyn Eyr qahramonida topgan kitob sahifalariga, qahva tutgancha, derazadan uzoq-uzoqlarga tikilgan nigohlarga, sevimli rassomi Ayvazovskiyning tilsiz suratlariga, kuch, ilhom oluvchi hamma narsaga sochilib ketgandir…
Hayotini yo'l deb bilgan Nazira Toshpo'latova hamon ilm va ijod yo'lida. Bu yo'llarda odatiylikdan noodatiylikka, an'anaviylikdan zamonaviylikka, bilimdan tajribaga qarab odim tashlaydi. Har ishni sevimli mashg'ulotga aylantirmaguncha tinmaydi. Hech narsani shunchaki, qo'l uchida qilolmasligi, e'tibor va mehrini to'kis berishi oq-qora hayot yo'llariga rang beradi, umriga esa mazmun. Eng kichik tarjimai holi — onalik va olimlikkacha bo'lgan yo'lda hali ne-ne sir-sinoatlar bor, bundan chig'anoq ichidagi durgina xabardor. Bizning ko'rganimiz, anglaganimiz, tuyganimiz shugina, xolos.
Sevara ALIJONOVA