Dostoyevskiy uy qurib bergan adib
Kunlarning birida qamashilik adib Temirpo'lat Tillayev dabdurustdan dedi:
— Bilasizmi, men Dostoyevskiydan qarzdorman, o'sha buyuk inson menga katta yordam bergan.
— Qanaqa yordam? — qiziqib so'radim.
— Fyodor bobo menga uy qurib bergan, — dedi ukamiz jilmayib.
Men hayron bo'ldim. Axir u aytayotgan o'ris yozuvchi allaqachon olamdan o'tib ketgan bo'lsa…
Mening hayron qolganimni ko'rgan suhbatdoshim kuldi va ohista so'zlay boshladi:
— Aslida, meni adabiyot olamiga yetaklagan uchta odam bo'lgan. Birinchisi paxta brigadasida ishlaydigan Ne'mat aka, ikkinchisi Chingiz Aytmatov va uchinchisi Fyodor Dostoyevskiy.
…O'shanda yettinchi sinfda o'qirdim…
Kunlarning birida Ne'mat aka uyimizga kelib mendan so'radi:
— Xo'sh, og'ayni, o'qishlaring yaxshimi, ayt-chi, qanday kitoblarni o'qiyapsan?
Men xalq dostonlarini “bitta qoldirmay” o'qiganimni aytib, “maqtangan” bo'ldim.
— Yaxshi, yaxshi… Ayt-chi, Chingiz Aytmatov degan yozuvchini eshitganmisan?
— Yo'q…
— Attang, attang, — dedi Ne'mat aka boshini sarak-sarak qilib, — mayli, hali ham kech emas, bo'lmasa, mana bu kitob senga, — deya qo'ynidan qora muqovali kitobni chiqarib menga uzatdi. — Hech kimga bermasdan, faqat o'zing o'qi…
Mehmon ketgach, kitobni o'qishga kirishdim…
Bu mashhur qirg'iz yozuvchisini dunyoga tanitgan “Jamila” qissasi edi.
Kitobni ertasiga o'qib tugatdim va g'alati holga tushdim. Asardagi voqealar xuddi o'zimizning yon-atrofimizda sodir bo'lgandek tuyuldi menga. Men kitobni qayta va qayta yana o'qib chiqdim va mashhur fransuz adibi Lui Aragonning: “…Vien, Gyugo va Bodlerlar maskani bo'lgan Parijda, qirollar va inqiloblar maskani bo'lgan Parijda, har bir toshi biror tarix yoki afsonadan shahodat beradigan ko'p asrlik rassomlar maskani Parijda, boshidan ko'p savdolarni kechirgan, ko'p narsalarni ko'rgan va bilgan shu Parijda “Jamila”ni o'qidim-u, nogahon “Verter” ham, “Beronika” ham, “Antoniy va Kleopatra” ham, “Manon Lesko” ham, “Sevgi tarbiyasi” ham, “Dominika” ham — hamma-hammasi ko'zimga ilinmay qoldi. Romeo va Julyetta ham, Paolo va Francheska ham, Ernani va Dolya Sol ham ko'zimga ilinmay qoldi… Chunki men eng toza tuyg'ularni o'zimga singdira boshladim. Chunki men mashhur go'zal sevgi qissasi — “Jamila”ni o'qigan edim”, degan ta'rifini, to'g'risi, men u paytlarda bilmasdim.
Lekin keyinchalik ulug' farang yozuvchisining bu haqqoniy e'tirofini o'qiganimda, hafta va oylar davomida bu quyma fikrlar ta'sirida yurganimni hozir ham bot-bot eslayman.
* * *
Yillar o'tib, Chingiz Aytmatovning deyarli barcha kitoblarini topib mutolaa qildim. O'qiganlarim ta'sirida allanimalarni yozar, lekin yozganlarimni birovlarga ko'rsatishga uyalardim.
Maktabni tugatib, Qarshi davlat pedagogika institutining o'zbek filologiyasi fakultetiga o'qishga kirdim. A'lochi, jamoatchi talaba bo'ldim. Oilada yolg'iz o'g'il bo'lganim uchunmi, shovqin-suronni unchalik xushlamasdim, garchi yotoqxonadan joy berishgan bo'lsa ham, besh yil Nina degan rus ayolining uyida ijarada turdim. Hech kim xalal bermaganidan bo'lsa kerak, ovunchim, o'qiganim kitob bo'ldi.
O'tgan asrning 70-yillari o'rtalarida Fyodor Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo” romani ilk bor Ibrohim G'afurov tomonidan o'zbek tiliga tarjima qilinib, nashr etildi. Men romanni o'qib, betakror iste'dod sohibi asarlarining ashaddiy muxlisiga aylangandim va o'zim uchun yangi dunyoni kashf etdim.
Qishloqdagi maktabda ishlab yurgan kezlarimda Qarshi shahrida yashovchi adib Samar Nurovning xonadoniga hajvchi Tursunboy Boymirov bilan tez-tez borib turardik.
Gurungimiz aylanib, albatta, Dostoyevskiyga kelib qolar, chunki Samar aka ham bu yozuvchini ayricha bir muhabbat bilan tilga olardi.
Bir kuni Samar aka Dostoyevskiy ijodidagi psixoanaliz uslubining murakkabligi haqida gapirar ekan, yozuvchini: “U dunyo adabiyotining Eynshteyni!” — dedi.
Men ustozning gapini davom ettirdim:
— Ustoz, Dostoyevskiy benazir so'z san'atkori ham. Mana bir misol: Marmeladov bilan Raskolnikovning birinchi uchrashuvini shunday tasvirlaganki, men shu sahifalarni o'qiyotganimda nasroniylarning “Injil”dagi ohanglarini eshitganday bo'laman!
Samar aka menga beixtiyor ajablanib boqdi va dilidagi ishtiboh tiliga ko'chdi:
— Yo'g'aay?!
Ustozning bu ajablanishidan havolanib, romanning shu sahnasini yoddan o'qiy boshladim:
— “Qayg'u, qayg'u izladim men uning tagidan, hasrat va ko'z yoshlari izladim, totindim va topdim; bizni esa barchani rahmdil nazari bilan kuzatuvchi va barchani va hamda barcha narsani anglaguvchi Rahmon o'z rahmatidan bahramand etajakdir; yolg'iz uning O'zi hakam va hukm qilguvchidir”.
Samar aka uzoq o'yga toldi. Oraga go'zal bir jimlik cho'kdi. Hammamiz ulug' yozuvchining emas, So'zning ulug'vor qudratidan hayajonda edik…
— Ha, dunyo So'zdan yaralgani rost! — dedi Samar aka sokinlikni buzib.
Oradan olti oylar o'tib, Tursunboy aka bilan yana Samar akanikiga bordik.
O'shanda Samar akaning menga aytgan bir gapi hech yodimdan chiqmaydi.
— Temirpo'lat, sizlar ketgach, Ibrohimjon tarjima qilgan “Jinoyat va jazo”ni toptirib, qayta o'qib chiqdim. O'o'o'o', Dostoyevskiyni qayta kashf etdim… U yozuvchi emas, avliyo, sehrgar, mutafakkir, buyuk bashoratgo'y ekan!
Men uning yigirma tomligini rus tilida o'qiganman. O'qiganman-u, dunyo adabiyotining haybatli bir yozuvchisi sifatida anglaganman.
Lekin Ibrohim G'afurov uni shunchalar mahorat va harorat bilan o'girganki, buni hasratlarga to'la mungli qo'shiq deysan. Bunday asarlarni o'z ona tilingda albatta o'qish kerak ekan, degan xulosaga keldim. Ona tilining jozibasi, go'zalligi, kuchi, qudrati — ona suti, ona mehri bilan tanga o'rnashar ekan-da!..
Ustoz Samar akaning bu e'tirofi haqida hali-hamon ko'p o'ylayman…
* * *
Bir kuni tanishlarimdan biri g'alati gapni aytdi. Shu Dostoyevskiyning asarlari nomlari ham odamni titroqqa solib, qo'rquv, vahima uyg'otadi. Ishonmaysizmi, mana qarang: “O'lik xonadondan maktublar”, “Telba”, “Jinlar”, “Jinoyat va jazo”, “Xo'rlanganlar va haqoratlanganlar”, “Qimorboz”. Yozuvchining kitoblarini o'qish juda og'ir, odamni ezib, ezg'ilab tashlaydi. Menimcha, buning sababi bunday dahshatli voqealarni yozuvchi o'zining boshidan kechirgan va yurakdan his qilgani bo'lsa kerag-ov… Har qalay, bu gap ham buyuk yozuvchining muazzam adabiy olami ostonasidagi e'tirofga loyiq hadik va xavotir. Lekin ana shu hadik va xavotir adib asarlarini o'qib, tahlil qilib, mulohaza va munozara etib anglansa, tugal va mukammal bilimga aylanadi. Bu bilim qiziquvchilarni sizning ro'parangizda to'playdi.
O'qishni imtiyozli diplom bilan bitirib, o'zim o'qigan maktabga ishga kirdim. Yosh edim, o'zimcha katta da'volar bilan yurardim. Ko'nglimdagi hovurni bosish uchun maktabda “Zamonaviy suhbat” nomli adabiyot to'garagi ochdim. Bilganim, o'qiganim va hatto o'zimcha his qilganlarimni ham o'quvchilarga aytar va ulardan ham qattiqqo'llik bilan ko'p narsalarni talab qilardim.
O'quvchilarimga Aytmatov, Dostoyevskiy, Markes, Kamyu, Nisshe, Borxes, Kafka, Kartasar, Akutagava, Abe asarlari haqida gapirganimda, bolalarning ko'zlari yonib, o'zgacha hayrat og'ushida meni tinglashardi.
To'garagimning ovozi tezda butun qishloqqa tarqaldi. Qo'shni maktablardan ham bolalar kela boshladi.
Bir kuni tumanimiz ijodkorlari bilan maktabimizda uchrashuv o'tkazdik. Shunda deng, Nasiba Karimova degan o'quvchim ularni hayratlantirib, shunday savol berdi:
— Frans Kafkaning “Evrilish” asarida inson nima uchun hasharotga aylanib qoladi?
Mehmonlar hayron bo'lib qolishdi. Chekka qishloq maktabidagi kichkinagina o'quvchi qiz, kimsan, Kafkadan gapirib yotibdi, deyishgan bo'lsa kerak-da…
Davrada tuyqus sodir bo'lgan bu noqulaylikni qalamkashlardan biri yumor bilan yumshatmoqchi bo'ldi:
— Bizlar Kafkaniyam, shapkaniyam bilmaymiz, o'qiganimizam yo'q, buni ustozlaring Temirpo'latdan so'raysizlar! — dedi.
Shunda Nasiba dadil o'rnidan turib, o'zining savoliga o'zi javob bera qoldi:
— Chunki tirikchilikning, tuzumning bema'ni tashvishlari Gregor Zamzani hasharotga aylantiradi!
* * *
Mehnatlarim o'zining samarasini berdi. Maktabda dunyo adabiyotining haqiqiy muxlislari paydo bo'ldi. Ular Baxtiyor Hazratqulov, Toshbuvi Ergasheva, Zamira Choriyeva, Nasiba Jonuzoqova, Nargis Ochilova, Fazilat Normurodova, Yulduz Hakimova, Jo'ra Tillayev, Akbar Jonuzoqov, Farog'at Xudoyqulova, Yunus Bo'ronov va boshqalar edi. Buni qarang, yillar o'tib, bu shogirdlarimning ko'pchiligi adabiyot fani muallimi, ba'zilari esa taniqli ijodkorlar bo'lib yetishdi.
Kunlarning birida eski uyimizni buzib, yangi imorat qilishga ahd qildim va yozda uyni buzdim. Devorlarni ag'darib bo'lgach, meni vahima bosdi. Chunki imorat tiklashdek mashaqqatli ishni bajarib ko'rmagan edim-da… Shunda, adabiyot to'garagidagi Dostoyevskiy ijodining ashaddiy muxlislariga aylangan shogirdlarim, men chaqirmagan bo'lsam ham, yonimda turishdi. Hashar davomida men ularning sonsiz-sanoqsiz savollariga javob berar, ular esa qo'llariga ketmonni olib loy qorishar, paxsa devor urishardi. Yoshlar uchun Dostoyevskiyning har bir asari hali ochilmagan qutb edi. Men esa barcha bilganlarimni ularga berishga intilardim. Qolaversa, shu bahona o'zim ham qayta-qayta ulug' dahoning kitoblarini o'qidim. Buni qarang, to'rt hafta deganda imoratning devori tiklandi. Mardikor-ustalarga beriladigan haq esa cho'ntagimda qoldi. Agar Fyodor bobo bo'lmaganida, uyim bunchalik tez bitmas edi. Kamina esa tejalgan pulga o'sha zamonda urf bo'lgan “Moskvich” mashinasini olgandim… Ayting, buning uchun kimdan minnatdor bo'lishi kerak edi? Albatta, ulug' adib Dostoyevskiydan-da…
Keling, endi sizni suhbatdoshim bo'lgan adib Temirpo'lat Tillayev va uning ijodi bilan ozgina tanishtirayin. Uning shu kungacha yozgan asarlari huv o'sha maktabda o'qituvchilik qilgan, to'garak ochgan yillarda, ya'ni 1980-90 yillar oralig'ida yozilgan. Keyingi o'ttiz besh yil davomida Temirpo'lat Tillayev peshonasi terlab biror narsa yozmadi. Aslida, buning o'zi alohida bir mavzu…
Xullas, dostoyevskiyshunos adibimiz qishlog'ida o'qituvchilik qilgan o'n yil ichida beshta qissa va ikkita roman yozdi.
Ana shu beshta qissasi “Voris”, “Paymona”, “Turnalar ohi”, “Basirat tuni” va “O'lim o'pqoni” mamlakatimizning taniqli “Akademnashr” nashriyotida “O'lim o'pqoni” nomi bilan ikki marta chop etilgan bo'lsa, “Adabiyot” nashriyotida esa “Turnalar ohi” nomi bilan nashr etildi.
Shuningdek, yozilganiga o'ttiz olti yil bo'lgan “Quyosh soyasi” romani nashr etilish arafasida. Bugun ijodkor bitmay qolgan “Darvoza” nomli romani ustida ishlamoqda.
Darvoqe, bir paytlar mashhur adib Odil Yoqubov nazariga tushib, yigirma sakkiz yoshida sobiq Ittifoq Yozuvchilar uyushmasiga a'zolikka qabul qilingan va asarlari haqida O'zbekiston Qahramoni Ibrohim G'afurovning “Shafqatsiz realizm bilan yozilgan omonsiz voqealarga duch keldim” degan e'tirofini olgan adib, bu yil bahorda oltmish besh yoshni qarshilaydi.
Biz ijodkorga, avvalo, uzoq umr va jo'shqin ilhom daqiqalari doimo hamroh bo'lishini tilaymiz.
O'rolboy QOBIL,
O'zbekiston Yozuvchilar
uyushmasi a'zosi.