Millatni kitob asraydi
yoxud ma'naviyatsizlik kasali xuruji haqida
Respublika Ma'naviyat va ma'rifat markazi tomonidan bugun yurtimizning deyarli barcha hududlarida tinimsiz tadbirlar o'tkazilayapti. Yozuvchi – shoirlar, san'at ahli, yetuk olimlardan iborat “Ma'naviyat karvoni” Vatanimizning olis qishloqlarida bo'lib omma, ayniqsa, yoshlarimiz orasida millat va kelajak butunligi borasida tinimsiz targ'ibot olib bormoqda. Albatta, kimdir bunday mafkuraviy yurishlarning foydasi bormikan, degan o'yga borishi ham tabiiy. Shunday ishtiboh tug'ilishi, yaxshilik va ezgulik tashviqoti samara berishiga shubha paydo bo'lishi ham bugun ommani jalb etishning eng samarali yo'lini izlab topishga e'tibor qaratish lozimligini ko'rsatadi. Albatta, bu narsa osonmas. Hammamiz bilib turibmiz, nafaqat bizda, balki butun dunyoda odamiylik degan azaliy qadriyat sanalgan tuyg'ular toptala boshlagani, odamzot o'zligidan uzoqlashib borayotgani, hayot ustuni — AXLOQ degan tushuncha oyoq osti bo'layotgani sir emas. Bugun dunyoni axloq qutqarishiga shubha qilmagan, bundan o'zga chora yo'qligiga ishongan qalb ko'zi ochiq qavm barcha ezgu tuyg'ularning o'zagi kitob va adabiyot, degan xulosaga kelib bo'ldi. Shuning uchun ham elimizda o'tkazilayotgan barcha ma'rifiy tadbirlarning ham mohiyatiga kitob va kitobxonlik, xalqni kitobga qaytarish maqsadi singdirilgan.
Ochig'i, qo'limizni, ongu shuurimizni telefon band etib, bizni o'ziga tobe etib olgan hozirgi kunda KITOB haqida gapirish kulgili tuyuladiganday. Chunki, hammaning qo'lida telefon. Hamma telefonning ichiga qaytmaydigan bo'lib kirib ketayapti: faqatgina bizning o'zbeklar emas, barcha shaharlarda, barcha o'lkalarda turfa odamlarning ahvoli shu — telefonga termulib qolgan: ko'chada, xiyobonda, oshxonada, to'yda, ta'ziyada, avtobusda, metroda, kemada, samolyotda… Hamma joyda xo'roz bir xilda qichqirayapti.
Oldinlari kitobga termulishgan, kitob o'qishgan, hayotini nurlantirishgan, bugun esa umrini telefonga yedirishayapti. Internet yaxshi albatta, uzog'imizni yaqin, fursatimizni chaqin qildi, lekin odamzot tayyor emas ekan bunga… O'zimizni o'zimizdan uzoqlashtirdi, qalbimiz hissiyotlari muzlab bormoqdaki, bunga bandilik oqibatida, yaxshi – yomon qorishiq abgor dunyoning ahvoli tasavvurimizdan ezgulikka esh tushunchalarni siqib chiqarmoqda.
Ko'chada ketayotgan keksa muallim yuragi huruj berib, yo'l chetida yiqilib qolgan kezda maktabdan qaytayotgan “o'quvchilar” qo'l telefonga tasvirga olishib, sinfdoshlar “telegram to'dasi”da tarqatib yuborishdi… Nahotki, huzurlanadigan, tomosha qilib zavqlanadigan hol shu? Nahotki, rahmsiz, shafqatsiz, chayonsifat, ilonsifat gazandalarni tarbiya qilayotgan bo'lsak? Ikki xotin janjallashayapti, bir-birini savalashayapti, Xudo urgan barzangi bu manzarani zavqlanib telefonga olyapti va dunyoga ko'z-ko'z qilyapti. Oriyatga o't tushdimi, erkakning g'ururi yo nomusi yo'qoldimi, bilmayman, bilmayman, nima bo'layapti? Dahshatli tomoni, buni lavha qilgan ergumroh shu ayollarning sharmandaligidan odamlar zavqlanadi, deb o'ylaydi… Bunday bedodliklarni istagancha topish mumkin; bo'y yetgan oyimchalarning hamma joyini ko'z-ko'z etishi-yu, og'izni harom qiladigan shallaqiliklardan tortib, birovning ko'rpa-to'shagigacha tashqariga olib chiqish, na erkakka, na ayolga yarashiqli ish emas. Buni anglash imkonidan ham mosuvo bo'lganga o'xshaydilar. Aqlimizni internet yeb bo'ldi, deyin desangiz, axir internetdan ezgulik yo'lida, ilm-ma'rifat yo'lida foydalanish mumkin edi-ku, nega shu ahvolga tushib qoldik, degan o'y ich-etingizni kemiradi. Agar sizning aql va didingiz yuviqsizlik girdobi ichida qolib ketmagan bo'lsa, albatta, shunday o'ylaysiz…
Kuni kecha tishni davolaydigan klinikada bo'ldim. Odam ko'p ekan, navbatga turdim. Galim kelishini kutayapman. Charm o'rindiqda o'tirgan ko'yi qo'ltelefondan ko'z uzmayotgan besh-olti yoshlar chamasidagi qizaloqni kuzatdim. Men bir soatdan ko'proq vaqt kutdim, qizaloq ham telefondan bosh ko'tarmadi, onasi tishini ko'rsatgani kirib ketganu, qizining qo'liga shu matohni berib, ovunib o'tirsin degan, albatta. Hayriyat, ona sho'rlik og'zini ushlab chiqib keldi. Qizaloqqa ketamiz ma'nosida qo'l uzatdi, qayoqda, qizaloq ro'parasida onasi turganini payqamadi ham. Ona uni turtkilagach, o'ziga keldi – yo kelmadi, o'rnidan turib atrofga alang-jalang bo'lib qaradi va hardamxayol ortidan ergashdi. Ishonasizmi, qizaloq qaerdaligini, bu yerda nega o'tirganini ham unutib qo'ygan edi…
O'zimni tutib turolmadim: “Men qizingizni bir – ikki bor gapga solmoqchi bo'ldim, u e'tibor qilmadi. Tishingizni davolatishdan oldin qizingizning ko'zini, ruhiyatini ham davolating, u hech narsani, ayni dam Sizni ham ko'rmayapti, qaerdaligini ham unutib qo'ygan, u bu dunyoda emas hozir…”, – dedim. Ayol menga esxonasi chiqib, olayib qaradi. Angoridan “Jinni bo'lganmi, bu odam?”, degan ma'noni uqdim. Nimadir deb to'ng'illadi, lekin uning gapini bu yerda yozolmayman. Ayol faqat bir gapni to'g'ri aytdi, sen avval o'zingni uyingdagilaringni tuzat… Tan olaylik, deyarli hammamizning uyimiizda shu ahvol, bolalarimiz, nevaralarimiz o'zimizga qo'shilib telefonni yeb – yutishmoqda.
Yaqinda ijtimoiy tarmoqlarda Yevropaning qaysidir bir shahrida tirband avtobusda kitob o'qiyotgan bolakayning suvrati berildi. Qalb ko'zi ochiq odamlar uchun, butun dunyoda Yaxshilik, Ezgulik, Odamiylik va Hayrat timsolida namoyon bo'ldi u. Ha, biz shu ahvolga keldik; kitob o'qiyotgan bolakayni ko'rsak, hayratlanib qaraydigan bo'ldik… Aslida bu ham fojiadir, shunday emasmi?
Ba'zida menga o'zingiz ham hikoya, u-bu narsalaringizni shu telefon orqali joylaysiz-ku, qo'ltelefon bo'lmasa, internet bo'lmasa, biz Sizning yozganlaringizni o'qimasdik-ku, degan izzagap qilishmoqchi bo'ladilar. Men asarlarimni kitob holida ham chiqarishim mumkin, faqat telefonga termulgan omma dunyoda adabiyot, yaxshilik va ezgulik degan narsalar ham borligini bilib tursin, hech bo'lmasa, kimdir o'qiydi-ku, degan fikrda internetga ham joylayman. Aminmanki, bugun ijtimoiy tarmoqlarga kimdir o'qisa o'qimasa-da, qalb harorati sezilib turgan adabiy asarlar, she'r va maqolalar, tarjimalar joylayotgan ziyolilarimizda ham shunday fikr bor.
Nimadir qilish kerak-ku, kitobsizlik kasaliga yo'liqqan jamiyatda o'ziga shon-shuhrat topish ilinjida emas, balki, shu odamlar adabiyot va abadiyatdan bahramand bo'lsin, ruhiy tiniqlikni yo'qotib qo'ymasin, degan maqsadda minbar topgan adibu shoir, tarjimon va jurnalistlar, olimlarimizga ta'zim qilaman. Xudoga shukr, ozmi ko'pmi bular ommani nurga yuzlantirishga urinmoqdalar va bunga umid qilmoqdalar… Bu o'rinda barcha adabiy-ma'naviy saytlar, ma'rifiy tarmoqlarga tashakkur aytaman. O'zim ko'rib-bilib, o'qib borayotgan zamondosh ziyolilarimizning xayrli ishlari garchand jaholat bo'roniga qarshi qo'lda shamchiroq ko'tarib chiqqan darveshni eslatsa-da, uning nuri zulumotni yoritishiga ishonaman.
Tarmoq dunyosida ziyoli, ko'ngil nuri so'nmagan zamondoshlarim — ijod dunyosini qismat deb bilgan ko'plab ustozlarim, qadrdonlarim, ukalarim va singilarimni kuzatib boraman. Ular adabiyot hech qachon o'lmaydi, yashaydi, millatni ma'naviyat asraydi degan aqidaga ishonishadi. Men ham ishonaman! Ular barcha ezgulik eshiklari qulfiga kitoblar kalit bo'lishiga-da ishonishadi. Men ham ishonaman. Hamon kitob nashri yo'lida ter to'kayotgan, biri ikki bo'lishi dargumon noshirlarimizga ta'zim qilaman.
Kitoblar hech qachon, hech kimga yuk bo'lmaydi. Chunki, kitoblarda dunyoning yuki, dunyoning mohiyati bor. Ular bugun dunyoni qutqarib qolishi mumkin. “Dunyoni bolalarga beraylik, hech bo'lmasa bir kungina bolalarga beraylik…”, degan shior bilan ulg'aygan katta avlod vakillari endilikda, bu tagdor tushunchaning mohiyati o'zgarganini ham sezib turibmiz. Mayli, dunyoni bolalarga bermaylik, faqat qo'limizdan keladigan ish, bolalarimizning qo'lidan qo'ltelefonni olib qo'yaylik, shuning o'zi yetadi. Buning uchun o'zimiz qo'limizga kitob olishimiz kerak, albatta…
Yana bir gap; ta'lim tizimining tepasida turganlar o'ylab ko'rishar, ehtimol, bolalar nashrlarini tekin qilish kerakdir, hech bo'lmaganda, har bir sinfga bittadan o'quvchilarning gazeta-jurnali kirib borsa, muallim shu nashrlardagi she'r va hikoyalar, maqolalar yuzasidan ham uyga topshiriqlar bersa, balki bolalarimizda kitob o'qish ko'nikmasi shakllanarmidi… Axir o'sha nashrlarda millat mafkurasi, qadriyatlarimiz, davlat siyosati mohiyati bolalarbop tilda aks ettiriladi-ku? Har holda bola bu dunyoda shunday o'qiydigan narsalar ham borligini, dunyo faqat telefondan iborat emasligini anglarmidi, deysan-da kishi. Yana bir orzu, O'zbekistonda bir kunni KITOB KUNI deb belgilash kerakmikan. O'sha kuni TV, Radio, barcha saytlar ertalabdan kitob haqida gapirsa, ota-onalar, bobo-momolar o'sha kuni uyiga farzandlar hamda nabiralar uchun kitob ko'tarib kelsa, mayli, bozorto'rva yo do'konxaltamizda sabzi-piyoz bilan birga bir donagina bolalar uchun kitob bo'lsa, hech kim uyga quruq qo'l bilan kirmasa, farzandlar uchun kitob olib kelsa, muallimmi, do'xtirmi, amaldormi, hokimmi yo vazirmi, xullas, Prezident aytgandan keyingina o'qigan maktabiga kitob sovg'a qilganlarning (esingizdami?!) bari-barining qo'lida hech bo'lmasa o'sha kun bittagina kitob bo'lsa, televizor to'xtovsiz gapirsa, radio gapirsa, saytlar bong ursa, xullas, kitob sovg'a qilish kunini muqaddas bir bayramday o'tkazsak…
Kitoblar bizga dunyoni qutqarib qolishni o'rgatadi. Kimdan yo nimadan? Albatta, insondan, dunyoni insondan qutqarib qolish, ya'ni insonlarga inson bo'lib yashashni o'rgatadi. Bizga boshqa nima kerak? Siz dunyoni qutqarishga urinmang, o'zingizni o'zingizdan, ya'ni Insonni Insondan qutqarishni o'rganing, shuning o'zi yetadi. Shundagina Siz dunyoni qutqarasiz! Nimadan deysizmi? Axloqsizlik, fahsh, yovuzlik, ochko'zlik, hasad, xiyonat, sotqinlik, jamiki urushlardan… Dunyo joyida turibdi, lekin bugun Inson o'z joyi — insoniylikni topolmayapti.
Yer shari — umumiy uyimiz.
Kitoblar esa shu uyning chiroqlaridir!
Qo'chqor NORQOBIL