Tadbirkorlik tafakkuri qayta uyg'otildi

Ma'lumki, xalqimiz azal-azaldan o'zining yuksak ishbilarmonlik salohiyati bilan olamni hayratga solgan. Ammo shunday davrlar bo'ldiki, bu xislatlar deyarli yo'qotildi. Uni Prezident Shavkat Mirziyoyev qayta uyg'otdi. Natijada bugun tadbirkorlar Yangi O'zbekiston iqtisodiy asosini yaratishning eng faol ishtirokchilariga aylandi!

Xalq boyishi mumkin emasdi…

Yangi O'zbekistonni barpo etishning ilk dasturiy hujjati bo'lgan “2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishlari bo'yicha Harakatlar Strategiyasi”da “xususiy mulk huquqi va kafolatlarini ishonchli himoya qilishni ta'minlash, tadbirkorlik rivoji yo'lidagi barcha to'siq va cheklovlarni olib tashlash, unga to'liq erkinlik berish, “Agar xalq boy bo'lsa, davlat ham boy va kuchli bo'ladi”, degan tamoyilni amalga oshirish” vazifasi ham qo'yildi.

Tan olish kerakki, Yurtboshimiz tomonidan mazkur g'oyani oldinga surish ijtimoiy-iqtisodiy hayotimizda inqilobiy xarakterga ega bo'ldi. Negaki, uzoq vaqtlar butunlay teskari bo'lgan siyosat mavjud edi. Ya'ni “davlat boy bo'lsin, lekin xalq boyishi mumkin emas”di.

Holbuki, xalqimiz qadim-qadimdan o'zining tadbirkorlik tafakkuri va salohiyati yuksakligi bilan dunyoga mashhur bo'lgan. “Buyuk ipak yo'li”ning katta qismi yurtimiz hududidan o'tgan, bu yo'llarni bizning amiru sultonlarimiz nazorat qilishgan va boshqarishgan. Yevropa va Osiyo davlatlari o'rtasida qatnagan karvonlarning katta qismi o'zbek boylariga tegishli bo'lgan. Yurt egalari o'zbek savdogarlariga boshqa o'lkalarga borib kelishlari uchun zarur sharoitlar yaratib berishgan, qo'shni yurtlardan kelayotgan savdo ahliga imtiyozlar taqdim etishgan va o'z himoyalariga olishgan.

Hatto yurtimizni chor Rossiyasi bosib olishi ham xalqimizning yuksak ishbilarmonlik salohiyatini pasaytira olmagan. Aksincha, Mirkomilboy, Mirhosilboy, Sayidazimboy kabi qator boylar “zavodchi” va “paxtachi” boylar degan nomlar bilan atalib, nainki o'z yurtimiz, balki Rossiya imperiyasining ham mashhur boylari darajasiga chiqa olishgan.

Masalan, andijonlik Mirkomilboyning boyligi XX asr boshlarida 13-15 million rubl (so'm) ni tashkil etgan. Bu o'z vaqtida juda katta miqdor edi. E'tibor bering, o'sha paytlarda Qo'qon bozorida bitta qo'y katta-kichikligiga qarab 1,5-4 so'm, bir pud bug'doy — 20-30 tiyin, o'rtacha sigir 2,5 tilla, novvos 4-6 tillaga teng bo'lgan. Demak, Mirkomilboyga tegishli mablag'ga o'sha paytlarda 4 million boshdan ko'proq qo'y sotib olish mumkin bo'lgan. Bugun esa 4 million bosh qo'yning bittasini 100 dollardan olganimizda ham, Mirkomilboyning o'sha paytdagi 13 million puli eng kamida 400 million AQSh dollariga teng bo'ladi.

1914 yilning 1 yanvar holatiga Turkiston o'lkasida 706 ta sanoat korxonasi, jumladan, 197 ta paxta tozalash, 46 ta sovun, 40 ta mineral suv, 20 ta g'isht, 20 ta yog', 9 ta vino, 9 ta un zavodi va 7 ta tamaki fabrikasi faoliyat ko'rsatib, ularning ko'pchiligi o'zbek boylarining mulki edi.

Lekin hamma sohada bo'lgani kabi sho'rolar ota-bobolarimizning tadbirkorlik tafakkuri va salohiyatini ham yo'q qilish yo'lini tutdi, yirik boylarimizning barcha moddiy boyligini tortib olib, o'zlarini jismonan mahv etdi. Boylarning kichik bir qismi xorijga qochib keta oldi, xolos. O'rtahol dehqon va hunarmandlarning ham molu mulklarini olib qo'yib, o'zlarini uzoq o'lkalarga surgun qilishdi. Xullas, asrlar davomida tadbirkorlik darajasi yuksakligi bilan olamni hayratga solib kelgan xalqimizning bu xislatini sho'rolar yo'q qilish yo'lini tutishdi.

To'g'ri, mustaqillikning ilk davrida bu borada birmuncha ijobiy ishlar qilindi. Lekin xalqimizga tadbirkorlik salohiyatini to'la namoyon etishga yo'l berilmadi.

Yangi O'zbekistonda tadbirkorlikni rivojlantirish va qo'llab-quvvatlashning butunlay yangi mexanizmi yaratildi

Ana shuning uchun ham Yurtboshimizning “Agar xalq boy bo'lsa, davlat ham boy va qudratli bo'ladi”, degan g'oyasining ahamiyatini dunyoqarashimizda inqilob qila oladigan darajada yuqori, deb hisoblash mumkin. Prezidentimiz bu shiorni olg'a surish bilangina cheklanib qolmasdan, xalqimizning tadbirkorlik tafakkurini qaytadan tiklash va salohiyatini oshirish borasida ulkan amaliy chora va tadbirlarni hayotga tatbiq etmoqda.

Buning uchun, eng avvalo, tadbirkorlikni keng rivojlantirish va ular huquqini himoya qilishning butunlay yangi va zamonaviy talablarga javob beradigan mexanizmi yaratildi. Shu maqsadda yangi qonunlar va tartiblar ishlab chiqildi, mavjudlariga tegishli o'zgartirishlar kiritildi. Tadbirkorlikni boshlash uchun ruxsatnoma olish tizimi soddalashtirildi, uning ko'p turlariga litsenziya olish umuman bekor qilindi. Avvallari tadbirkorlikni boshlash uchun o'nlab tashkilotlardan bir necha oy muddat sarflab yig'iladigan hujjatlarni bitta joydan — Davlat xizmatlari agentligidan “bitta darcha” tamoyili asosida qisqa muddatda olish imkoniyati yaratildi.

Tadbirkorlik faoliyatiga qonunga xilof ravishda aralashganlik va to'sqinlik qilganlik, ularning faoliyatini asossiz to'xtatib qo'yganlik uchun mansabdor shaxslarning javobgarligi, shuningdek, tadbirkorlik sub'yektlariga yetkazilgan zararning bevosita aybdorlardan undirilishini ta'minlash tizimi yaratildi. Tadbirkorlik sub'yektlarini rejadan tashqari tekshirishlarning barcha turlari bekor qilindi.

Joylarda biznesning rivoji ko'p jihatdan vazirlik va hokimliklar salohiyati, rahbarlik darajasi va ularning tadbirkorlikka munosabatiga bog'liq. Davlatimiz rahbari barcha darajadagi yig'ilishlarda vazirliklar va hokimliklar ish vaqtining kamida 50 foizi tadbirkorlar muammolarini o'rganish va ularga yordam berishga sarflanishi lozimligi, ular faoliyatini baholashda tadbirkorlikni rivojlantirish holatiga alohida e'tibor berilishini davlat siyosati darajasiga chiqarishi juda katta ahamiyat kasb etdi.

Tadbirkorlarni qo'llab-quvvatlash bo'yicha jamoatchilik kengashi tuzilishi ham soha rivojida katta ahamiyatga ega bo'ldi. Kengash davlat va tadbirkorlar o'rtasida ko'prik vazifasini bajarmoqda, ularni qiynayotgan muammolarni rahbariyatga yetkazmoqda va yechimini birgalikda topmoqda.

Yaxshi tadbirkor bo'lish uchun zamonaviy bilimli bo'lish kerak

Zamon shiddatli suratlarda rivojlanayotgan, har kuni yangi va yangi texnika va texnologiyalar hayotimizga kirib kelayotgan sharoitda yetarli bilim olmasdan yaxshi tadbirkor bo'lish qiyin. Shu bois Davlatimiz rahbari yurtimizda ta'limning barcha bo'g'inlari sifati va ta'lim bilan qamrab olish darajasini keskin oshirish yo'lini tutdi.

Maktabgacha tarbiya, o'rta va oliy ta'lim tizimlari, jumladan, ularni boshqarish organlari tubdan o'zgartirildi. Bog'cha qurayotgan tadbirkorlarga yer ajratish va kredit berishda katta imtiyozlar taqdim etilmoqda. 2016-2024 yillarda davlat-xususiy sheriklik asosida va oilaviy minglab yangi maktabgacha ta'lim tashkilotlari barpo etildi. So'nggi yillarda bolalar bog'chalari soni 8 baravar oshib, 38 mingtaga, qamrov esa 2016 yildagi 23,8 foizdan 76 foizga yetkazildi.

Mamlakatimizda maktab ta'limini rivojlantirish umummilliy harakatga aylandi. Oxirgi yetti yilda 5 mingdan ziyod maktabda, 2024 yilda 608 ta maktabda qurilish va ta'mirlash ishlari bajarildi. Yoshlarga ikkinchi xorijiy til va kasb o'rgatish kengaytirildi. 530 ta maktabda inklyuziv ta'lim yo'lga qo'yildi.

Oliy ta'lim tizimida chuqur islohotlar o'tkazildi. Oliy ta'lim muassasalari soni 200 dan oshirildi. Dunyoning nufuzli universitetlari O'zbekistonda o'z oliy o'quv yurtlarini tashkil etishdi va bu jarayon davom etmoqda.

OO'Yulariga qabul kvotalari keskin oshirilib, oliy ta'lim bilan ta'minlash 2016 yilgi 9 foizdan 2024 yilda 43 foizga yetkazildi. Yaqin kelgusi davrda bitiruvchilarning 50 foiziga oliy o'quv yurtiga kirish imkoniyati yaratiladi. Barcha viloyatlarda “Prezident maktablari”, atoqli olim va shoirlarimiz nomlarida ijod maktablari tashkil etildi.

Fanga, ilmiy-tadqiqot tizimiga e'tibor kuchaytirildi. Qator yangi ilmiy-tadqiqot institutlari ochildi, oldinroq tugatilganlari qayta tiklandi. Ularga ajratilayotgan moliyaviy resurslar miqdori keskin oshirildi. Olimlar munosib ish haqi ola boshlashdi.

Bugungi tadbirkorlik faoliyatini innovatsiya va raqamli texnologiyalarsiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Shu bois mamlakatimizda innovatsiyalar va raqamli texnologiyalar shiddatli suratlar bilan rivojlanishi uchun puxta zamin yaratildi.

Puxta va zamonaviy bilimli insondangina yaxshi tadbirkor chiqishi mumkinligi uchun “bog'cha-maktab-universitet” tizimida shuncha tub o'zgarishlar amalga oshirildi, ularda o'quvchilarni kasbga erta yo'naltirish siyosati amalga oshirila boshlandi.

Tadbirkorlik tafakkurini uyg'otish uchun amalga oshirilgan chora-tadbirlar

Ilmi bo'lsa, zamonaviy texnologiyalarni bilsa, tadbirkorlik tafakkuri boyishi mumkin. Lekin odamlarimizning katta qismiga tadbirkorlik sohasida amaliy tajriba yetishmasdi. Prezidentimiz buning ham yo'lini topdi.

2016 yildan boshlab yurtimizning barcha viloyat, shahar va qishloqlarida aholini tadbirkorlikka o'qitish keng quloch yoydi. O'z biznesini boshlashni o'rgatadigan turli usullar va vositalar amaliyotga joriy etila boshlandi. Masalan, “Har bir oila — tadbirkor” shiori olg'a surildi, biznesning turlari kengaytirildi. Oilaviy tadbirkorlikni yo'lga qo'ymoqchi bo'lganlarga keng imkoniyatlar yaratildi, imtiyozli kreditlar ajratildi, tikuv mashinalari, tovuq, qoramollar berildi. Ilgari bankdan kredit olish o'ta mushkul ish edi, Yangi O'zbekistonda esa kreditni bank xodimlari uyma-uy yurib tarqata boshlashdi. Bu dasturlarni amaliyotga joriy etish natijasida ming-minglab odamlar tadbirkorlarga aylanishdi.

Tadbirkorlikning xalqimiz uchun an'anaviy bo'lgan va asrlar davomida sayqallangan kasanachilik va hunarmandchilikni rag'batlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratildi. 2019 yildan Qo'qon shahrida Xalqaro hunarmandchilik festivali tashkil etila boshlandi va bu anjuman har ikki yili o'tkaziladigan an'anaga aylantirildi. Unda jahonning 70 dan ortiq davlatidan yuzlab taniqli hunarmandlar ishtirok etmoqda. Dastlabki festivaldan keyin yurtimizning hunarmandchilik rivojlangan shahar va tumanlarida “Hunarmandchilik markazlari” barpo etildi. Ularda o'ng minglab yangi ish o'rinlari yaratildi. Hunarmandlarimizning o'z mahsulotlari bilan jahon bozorlariga chiqish imkoniyatlari kengaydi.

Aholining keng qatlamlarida tadbirkorlik tafakkurini shakllantirgan va rivojlantirgan umumdavlat tadbirlaridan biri yurtimizda “Temir daftar” tizimining yaratilishi bo'ldi. Tegishli idoralarning vakillari mahalllama-mahalla, xonadonma-xonadon yurishib, vaziyatni joyida o'rganib, kam ta'minlangan, ishsiz, kambag'al oilalar, ayollar, yoshlar ro'yxatini tuzishdi va ular uchun mos ravishda alohida “Temir daftar”, “Ayollar daftari” va “Yoshlar daftari” yaratishdi.

Mana shu dasturlar yordamida kambag'allik darajasi 2021 yildagi 17 foizdan 2024 yilda 9,4 foizga tushirildi va bir paytning o'zida kechagi ehtiyojmand aholining sezilarli qismi tadbirkorlikni boshladi.

2022 yili mamlakatimizda ijtimoiy himoya bo'yicha milliy strategiya ishlab chiqildi va unga binoan barcha “daftarlar” ijtimoiy himoya yagona reestriga birlashtirildi.

Aholiga yer ajratish ham juda katta ahamiyat kasb etdi. So'nggi yillarda qishloq joylarda yashaydigan aholining ishsiz, kam ta'minlangan va kambag'al qatlamlariga bepul yer ajratish va undan samarali foydalanishlarini tashkil etish amaliyoti joriy etilganligi tufayli ular ichidan ham minglab tadbirkorlar o'sib chiqdi.

Yurtboshimizning viloyatlarga tashriflari natijasida yuzlab, minglab xonadonlarga kichik hajmli issiqxonalar qurib berilmoqda. Joylarda har biri bir sotixlik minglab issiqxonalar qurildi va aholiga tarqatildi.

O'z biznesini yo'lga qo'ymoqchi bo'lgan shaxslarga yer ajratish tartibi soddalashtirildi, bo'sh yotgan binolar nol qiymati bilan berildi, erkin iqtisodiy va kichik sanoat zonalari soni keskin ko'paytirilib, u yerlarda hamma kommunikatsiya davlat hisobiga qurilib, katta imtiyozlar yaratildi.

Bu tadbirlar tufayli yuz minglab aholi tadbirkorlik bilan shug'ullana boshladi.

2024 yilning 16 dekabr kuni bank xizmatlari orqali mahallalarda kambag'allikni qisqartirish bo'yicha o'tkazilgan yig'ilishda yana bir yangi tadbir boshlandi. Ya'ni mahallalar darajasida hokimlar banklar bilan hamkorlikda odamlar daromadini oshirish bo'yicha birgalikda ishlash tizimi yaratiladi.

Bunda tuman banklari tadbirkorlar loyihalariga ko'maklashadi, ularning muammolarini joyida hal etadi, tuman hokimlari esa loyihani joy va infratuzilma bilan ta'minlash majburiyatini oladi. Mahalla bankirlari mahallaning biznes imkoniyatlarini o'rganadi, odamlar bilan gaplashib, ularning g'oyalarini loyihalarga aylantiradi. Aholini kredit olish, qaytarish, biznes ochish, mahsulotini sotishga o'rgatadi, loyihalarga hamrohlik qiladi.

2025 yilda 5 million 200 ming nafar, jumladan, banklar tomonidan 3 milliondan ko'proq aholini ish bilan ta'minlash rejalashtirildi. Har bir mahalla bo'yicha maqsadli ko'rsatkichlar belgilandi. Aholi bandligini ta'minlashga qaratilgan “mahalla loyihasi” dasturi doirasida ajratiladigan 1 milliard dollar kredit resurslari banklar va hududlar kesimida taqsimlandi. Loyiha ishlab chiqish, kredit ajratish, aholi bandligini ta'minlash bo'yicha tuman banki rahbariga oyma-oy samaradorlik ko'rsatkichi qo'yildi.

Mazkur tadbir ham ming-minglab yangi tadbirkorlar paydo bo'lishiga yordam berishi ko'rinib turibdi.

Prezident tadbirkorlar bilan bevosita ochiq muloqotni yo'lga qo'ydi

2021 yil 20 avgustda mamlakatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish tarixida yangi sahifa ochildi. Har yili shu kuni Prezident Shavkat Mirziyoyevning tadbirkorlar bilan ochiq muloqotini o'tkazishga qaror qilindi. Unda bevosita va onlayn shaklda o'ng mingdan ortiq tadbirkorlar ishtirok eta boshlashdi.

Mazkur muloqotlar oldidan mutasaddilar tadbirkorlarni qiynayotgan muammolarni yig'ish tartibi joriy etildi. Tadbirkorlardan 10-15 minglab murojaatlar tushib, ularning aksariyati o'sha zahoti hal qilina boshlandi. Ko'tarilayotgan muammolarning eng qiyinlarini esa maxsus qonun, farmon va qarorlar yordamida hal qilish oddiy holga aylandi.

Shu yo'l bilan yuzlab litsenziya va ruxsatnoma bekor qilindi, o'nlab faoliyat turi xabardor qilish tartibiga o'tkazildi. Ruxsatnomalarni rasmiylashtirish tartiblari soddalashtirilib, muddatlari o'rtacha 2 baravarga qisqartirildi. Ortiqcha tekshirishlar, naqd pul, valyuta va xomashyo bo'yicha ko'plab cheklovlarga barham berildi.

Bevosita ochiq muloqot paytida ham tadbirkorlar eng og'ir muammolardan Prezidentni xabardor qilishmoqda va o'sha zahoti ularning yechimi topilmoqda yoki mutasaddilarga bu haqda tegishli topshiriqlar berilmoqda.

Mazkur yig'ilishlarda Prezident Shavkat Mirziyoyev tadbirkorlik muhitini yanada yaxshilash, ularni qo'llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish bo'yicha muhim tashabbuslarni olg'a sura boshladi.

“Chempion” tadbirkorlar o'sib chiqdi

Davlat rahbari tadbirkorlar bilan, aslida, yil davomida bir marta emas, balki yana bir necha bor uchrashmoqda. Ana shunday uchrashuvlardan biri 2024 yilning 20 dekabr kuni o'tkazildi. O'sha kuni 5 mingdan ziyod ishchisi bor, yillik daromadi 1 trillion so'mdan oshgan, kamida 100 milliard so'm soliq to'layotgan 142 nafar yetakchi tadbirkorlar bilan tadbirkorlikni har tomonlama qo'llab-quvvatlash bo'yicha joriy yil yakunlari va 2025 yilga asosiy rejalar yuzasidan videoselektor yig'ilishi tashkil etildi.

E'tibor bering, Yangi O'zbekistonda tadbirkorlikni rivojlantirish uchun yaratilgan qulay shart-sharoitlar tufayli qisqa muddatda yurtimizda yuzlab o'ta boy biznesmenlar paydo bo'ldi.

Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun yanada katta marralar belgilanmoqda. Jumladan, kelgusi besh yilda iqtisodiyotda xususiy sektorning ulushini 85 foizga yetkazish vazifasi qo'yildi. Buning uchun 5 mingdan ziyod ko'chmas mulk ob'yektini to'la sotish, 2 mingta korxonada esa davlat ulushini sotish mo'ljallanmoqda. Xususiy sheriklik loyihalarining umumiy hajmi 30 milliard dollarga yetkaziladi.

Bundan tashqari, 2024 yili tadbirkorlar 11,5 trillion so'mlik 3 mingta davlat mulki va 4 ming gektar yerni sotib olib, biznesini boshlagan bo'lsa, 2025 yilda ularga yana 4,5 mingta bino va 6 ming gektar yer taklif etiladigan bo'ldi. Uzoq yillardan beri davlat monopoliyasida bo'lgan yo'llarni ta'mirlash va saqlashga xususiy sektorni jalb qilish ishlari kengaytiriladi. 2024 yil 260 kilometr yo'llarni saqlash ishlari tadbirkorlarga berildi. Bu yil bu 3 ming kilometrga yetkaziladi.

2024 yili “tashabbusli byudjet” doirasida yo'llarni ta'mirlash ishlarining 92 foizi xususiy pudratchilar tomonidan amalga oshirildi. 2025 yilda bu ko'rsatkich 100 foizga yetkaziladi. 2025 yilda Yurtboshimizning “Kambag'allikdan farovonlik sari” nomli yana bir tashabbusi yanada kengaytiriladi va 1 million 200 ming aholi kambag'allikdan chiqarilishi maqsad qilingan.

Bu chora-tadbirlar natijasida tadbirkorlar safiga yuz minglab yangi odamlarning kirib kelishiga, mavjud tadbirkorlarning faoliyati keskin kengayishiga va pirovard natijada tadbirkorlikning iqtisodiyotimizdagi ahamiyati yanada ortishiga puxta zamin yaratiladi.

Zero, Prezidentimiz ta'biri bilan aytganda, “tadbirkorlikni rivojlantirish — biz uchun strategik vazifa. Shu bois tadbirkorlarni qo'llab-quvvatlash markazdan tortib eng quyi bo'g'ingacha — barcha rahbarlarning kundalik ishi bo'lishi shart”.

Muxtasar aytganda, Yangi O'zbekistonda Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi va bevosita rahbarligida tadbirkorlik tafakkuri qayta uyg'otildi. Mamlakatimiz aholisining katta qismi o'z tadbirkorligini boshladi. Davlat amalga oshirayotgan har tomonlama qo'llab-quvvatlash tufayli minglab ishbilarmonlar paydo bo'ldi. Jamiyatimizda Davlatimiz rahbarining “tadbirkor qancha boy bo'lsa, xalqimiz shuncha farovon yashaydi, davlatimiz shuncha qudratli bo'ladi” g'oyasi to'la amal qila boshladi.

Natijada O'zbekistonda tadbirkorlik harakati orqaga qaytarib bo'lmaydigan katta oqimga, keng ma'noda olsak, Yangi O'zbekiston iqtisodiyotini barpo etish yo'lidagi hal qiluvchi kuchga aylanib bormoqda.

Odil OLIMJONOV,

O'zbekiston  Respublikasi Prezidenti  Administratsiyasi huzuridagi Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi bosh ilmiy xodimi, iqtisodiyot fanlari doktori, professor