Darveshona
O'zbek xalqining avloddan-avlodga o'tib kelayotgan shunday urf-odatlari borki, ular davr to'fonlaridan omon chiqib, bugungi kunda ham kishilar o'rtasida insoniylik, mehr-oqibat ko'prigiga aylangan. Darveshona ana shunday marosimlarimizdan sanaladi. Qizig'i, u milliy marosim sanalibgina qolmasdan, fevral oyining oxirgi kunlari — bahorning boshida qishloq va shahar mahallalarida aholidan to'plangan pul yoki oziq-ovqat hisobiga o'tkaziladigan ziyofat, ovqatning ham nomidir.
Bu ovqat azaldan daryo bo'ylarida, katta yo'l yoqalarida pishirib tarqatilgan. Uning shu tariqa pishirilishida ham bir hikmat bo'lsa, ajabmas. Kechagiday esimda, 6-7 yosh paytlarimda bir kuni bobomni savolga tutdim:
— Bobo, darbishona nima uchun daryo bo'yida pishiriladi? Hamma o'zining uyida pishirsa bo'lmaydimi? Nimaga falonchi bovaning uyiga darbishona berib ketishdi? U kasal yotibdi, ovqat yeyolmaydi-ku?!.
— E, bolam, hozir to'qchilik zamoni, — deb javob bergandilar o'shanda bobom, — Bizning yoshligimizda qornimiz to'ygan kun mana shu darvesh oshi pishiriladigan kun bo'lardi. Qish bo'yi asrab-avaylab yeb chiqqan bug'doyidan orttirib hamma o'z imkoni darajasida olib chiqardi. Yig'ilgan bug'doy bir joyga to'planib, namlanib, kelida tuyib, bug'doyning ustki qismidagi qipiqlardan tozalangach, Qashqadaryo daryosining bo'yiga olib chiqilar edi. Shu yerda pishirib tarqatilardi. Kuchdan qolgan qari-qartanglarning, kasal yotganlarning nasibasi esa uyiga jo'natilardi. Darveshona ovqati uzoq vaqt (4-5 soat) qaynatib pishirilgani uchun o'yin-kulgi, har xil tomoshalar, lapar-doston aytishuvlari bo'lardi. Biz bolalar bu kunni juda orziqib kutardik, bexabar qolib ketishdan xavotirlanib, bir-birimizni “falon kuni darveshona bo'ladi”, deb ogohlantirib turardik.
Darveshona bo'ladigan kuni onalarimiz uydan chiqarib bergan gilam, ko'rpacha, idish-tovoqlarni zavq-shavq bilan eshakda, ba'zan esa piyoda daryo bo'yiga tashir edik. Gilam, ko'rpachalar xuddi mehmon kutishga hozirlangandek to'shalar, dasturxonlarga “sochala” sochilardi.
Ovqat pishgach, birinchi navbatda darveshona marosimiga chiqolmagan bemorlar, qariyalarga sochalalar bilan ovqatdan nasibasi berib yuborilardi. Hamma uzun qilib yozilgan bir dasturxon atrofiga o'tirishgach, qozon boshidagilar o'tirganlarga ovqatni suzib tarqatishardi.
Ba'zan darveshonamiz Qashqadaryoning boshlanish tomonidagi bizdan yuqori qishloq — mang'itliklar va daryoning narigi tomonidagi to'qboyliklar ham bir kunda darveshona qilayotgan kunga to'g'ri kelib qolardi. Shunda erkagu ayollar qo'shni qishloqdagilar bilan hol-ahvol so'rashishar, biz bolalar tengqurlarimiz bilan tanishib, o'ynayotgan o'yinlarimizni yanada kattalashtirar edik. Qo'shni qishloqdagilar bilan “hamsoyatovoq” qilishardi, ya'ni bir-birlariga ovqatlaridan uzatishar edi.
Ovqatlanib bo'lishgach, yoshi kattalar elning tinchligini, dasturxonlar to'kinligini, odamlarda mehr-oqibat ko'tarilmasligini so'rab duo qilishardi.
Marosim oxirida barcha idishlar yosh kelinlar, bo'y qizlar tomonidan daryodan suv olib yuvilar, dasturxondagi mayda ushoqlar, bundan tashqari, ovqatdan ortib qolgani ham baliqlarning haqi, deb daryoga tashlanardi.
Qizig'i, hech kim uyiga darveshonaning ovqatidan olib ketishni xayoliga keltirmasdi. Buyam bo'lsa, odamlarning nazari to'q bo'lgani uchun bo'lsa kerak, deb o'ylayman-da.
Darveshona ko'pincha qishning oxiri, bahorning ilk kunlarida qishloqlarda va shahar mahallalarida ayni shu hududlar aholisidan yig'ilgan pul yoki oziq-ovqat hisobiga o'tkazilar edi…
Bobomning o'shanda aytgan gaplarida jon bor. Qamashi tumanida, ayniqsa, chekka hududdagi mahallalarda hozir ham darveshona degan ovqat pishiriladi. “Falon qishloqning darveshonasi shirin bo'libdi, qishloq kattaligi uchun ikki qozon darveshona pishirib tarqatishibdi” kabi iboralarga e'tibor qilsak, bunda ovqat nomi haqida gap ketayotganini tushunamiz. Bundan chiqdi, “darveshona” so'zi ham marosim, ham ovqat nomi ekan-da?
Menimcha, darveshona har ikkala holatda ham avloddan avlodga o'tib kelayotgan, odamlarni bir-biriga yaqinlashtiradigan milliy qadriyatdir. Qadriyatlar esa o'tmishni bugun bilan bog'laydigan, kelajakka dadil qadam qo'yishga undaydigan ma'naviy zanjir sanaladi. Shunday ekan, oila a'zolari, yaqin qarindoshlar, qishloqdoshlar o'rtasida insoniylik, mehr-oqibat ko'prigiga aylanib ketgan darveshona kabi marosimlar milliy o'zligimizni unutmaslikda o'ziga xos ahamiyatga ega.
Sabohat XUDOYQULOVA