Rahbar qanday bo'lishi kerak?
“…Rahbarlik faqat ma'muriy lavozim emas, balki katta mas'uliyat va san'at hamdir. Jamoani boshqaradigan rahbarda quyidagi muhim fazilatlar bo'lishi kerak: intellektual salohiyat, ma'naviyat va dunyoqarash, saviya va muloqot madaniyati, muammolarni hal eta olish qobiliyati…”
Buyuk alloma Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarida rahbarlik ato etgan kishilarning qanday fazilatlarga ega bo'lishi lozimligi haqida hikmatli xulosalar aytiladi. Asarda oddiy so'z bilan aytganda, rahbar kishi birinchi navbatda bilimli, ma'naviyatli inson bo'lishi, adolat bilan ish tutishi lozimligi uqtiriladi. Ammo amal kursisiga o'tirgan hamma kishida ham ana shunday fazilatlar mujassam deb o'ylaysizmi? Hatto ushbu asarnigina emas, umuman kitob, gazeta-jurnal o'qimasligi bilan maqtanadigan katta-kichik rahbarlarning borligi taassuflanarlidir.
Qani edi, har bir katta-kichik amaldor Prezidentimizning kitobxonlikka, kitob mutolaasiga siyosat darajasida e'tibor qilayotgani mag'zini chaqqanida edi.
Quyidagi mushohadalar hayotiy misollar asosida qalamga olindi.
“Yuragini yorib, qo'liga ber!”
Bundan o'ttiz yilcha burun bir idorada o'zining “siyosati” bilan nom qozongan kishi boshliq bo'lgan ekan. So'kong'ichligi bilan nom qozongan bu odam jamoadagi ayollarni ham ayab o'tirmagan, deyishadi. Xodimlar azbaroyi ishni yo'qotishdan qo'rqqanligidan “g'ing” deyolmas, hatto ish kaltak yeyishgacha yetib borsa ham miq etmay turaverisharkan. Ittifoqo, uning shogirdlaridan birining martabasi oshibdi, mansab kursisiga o'tiribdi. Shunda u shogirdiga o'z tajribasidan “mahorat darsi” o'tibdi.
— Rahbar deganining ko'zi-yu qadamidan o't chaqnashi kerak! — deya gap boshlabdi davra ko'rgan ustoz. — Tishingning oqini bekitib olgin, uni hatto bolalaring ham ko'rmasin. Atrofdagilarga doim qoshingni chimirib, ko'zlaringni lo'q qilib qaraginki, ular senga aytmoqchi bo'lgan so'zlarini-da unutishsin.
— Siz boshliq sifatida ilk ish kuningizni qanday boshlagansiz?
— Men xodimlarimni qo'lga olishni qoyilmaqom qilib uddalayman. Birinchi kundan yuraklarini yorib, qo'llariga tutqazaman… — nash'a qilib kulibdi mo'ysafid.
— A? Yo'g'-e? Qanaqasiga?
— Kotibaga “hammani yig'”, deyman. U hammani majlisga yig'adi. Oldindan tayinlab qo'yganimdek, bahaybat choynakda choy damlab keladi. Choynakni stolimning omonat joyiga — chekkasiga qo'yib ketadi. Ana undan keyin “aybdor” xodimlardan birini chorlayman. Uzoqroq turgan bo'lsa, yaqinroq kel, deyman. Baqir-chaqir qilib, zahrimni sochaman. U hech narsadan bexabar mung'ayib turaveradi. Shunda bor kuchim bilan stolning choynak turgan qismiga musht tushiraman. Nima bo'ladi?.. Ha, bale, choynak to'nkarilib, qaynoq choy xodimning tizzasiga to'kiladi. Bechora mushuk bolasidek ingillab nari qochadi. Buni ko'rgan boshqalari dag'-dag' titraydi. Mening g'azabimga yana kimdir nishon bo'lishdan hadiksirab turadi… Xullas, odamlarim meni ko'rganda Xudoning g'azabiga yo'liqqandek bo'ladi. O'rgan, shogird!
Hozir bundaylar yo'q, deyishingiz mumkin, ammo shunday saviyadagi rahbarlar borligini inkor ham etolmaysiz.
Ikkita toifa bor…
Hech e'tibor qilganmisiz, ba'zi mehnat jamoalarida yangi rahbar kelishi katta xavotir bilan qarshi olinadi. Shunday paytda o'sha rahbarning fe'li-yu a'molidan yaxshigina xabardor kishilar o'z ixtiyorlari bilan ishdan bo'shab ketadilar. Chunki ular yaxshi biladiki, “nozik tabiatli” boshqaruvchi bilan uzoqqa borib bo'lmaydi. O'nlab, yuzlab va minglab jamoalarda mehnat qilayotgan insonlarning va sohaning taqdiri, aslida, mana shu odamning qo'lida bo'ladi: eplasa — jamoani gullatadi, eplolmasa — har ikkisini ham xonavayron qiladi.
Menimcha, rahbar ikki toifaga mansub: birinchisi — o'rindiqqa o'tirishi bilan (komanda tuzish maqsadida) bir boshdan hammani bo'shatishga kirishib ketadi; ikkinchisi — ishga kelishi bilan jamoani kuchaytirishga harakat qiladi. Muammo yechimini xodimni ishdan bo'shatishda ko'rgan boshliq begona o'tga qo'shib ekinni ham yoppasiga qiyratgan bolaga o'xshaydi. Bir qarashda ish ko'rsatilgandek tasavvur qoldiradi. Afsuski, natija kuzda bilinadi.
Oyog'ini cho'zib buyruq beradigan emas, yeng shimarib o'zi ham ishga kirishadigan, bu orqali qo'l ostidagilarini ruhlantiradigan kishi chinakam rahbardir. Biz bundaylarni lider deymiz. Ular muammoni kimlarningdir gapiga qarab hal qilmaydi. Xodimlariga adolatsizlikdan saqlanadi. Masala vujudga kelganida, ko'pning fikriga qarab xulosa qiladi. Soyasiga ko'rpacha soladigan laganbardorlardan o'zini chetga tortadi.
Ko'pni ko'rgan bir ustozning bu boradagi bir gapi esimga tushadi: “Har qanday boshliq rahbar sifatida shakllangan bo'lishi shart, aks holda, u shaxs bo'lolmaydi”.
Arkadiy Raykinning ertak hajviyasi
O'rmon ahliga Ayiq kerak edi, ammo bir stavka Quyon shtati bo'sh ekan. Ayiq rozi bo'ldi. U Ayiq qiladigan ishni bajarib, Quyonga beriladigan maoshga ishlay boshladi. Bu o'rmonda Ayiq shtatiga Quyon rasmiylashtirilganini bilgunga qadar u ishini vijdonan bajardi. Ammo… Ayiq hayron. Bu qanaqasi? Mushtdekkina joni bilan Ayiq oladigan maoshga Quyon egalik qilishi adolatsizlik-ku! Ayiq o'rmon rahbariyatiga shikoyat qilibdi. Rahbariyat komissiya tuzibdi. Komissiya quyondan so'rabdi:
— Siz Ayiqmisiz?
— Albatta, Ayiqman! — dadil javob beribdi Quyon va Ayiq ekanligini tasdiqlaydigan hujjatni taqdim etibdi. Jahllangan Ayiq: “Axir u Quyon-ku, mana menman — Ayiq”, deb qichqiribdi. Undan hujjatini ko'rsatishini so'rashibdi va bahsga nuqta qo'yishibdi:
— Sizning Quyon ekanligingiz hujjatingizda aniq va ravshan yozib qo'yilibdi. Tortishuvga hojat yo'q!..
Xuddi ertakdagidek tashkilot rahbarligiga munosib bo'lmagan kishilar kelar ekan, ahvol o'nglanish o'rniga, yomonlashib boraveradi. Uning diplomi yoki nufuzli idoralarda ishlaganini tasdiqlovchi rezyumesi emas, bilimi, tajribasi va ma'naviyati ustuvor bo'lishi darkor. Ishxonasini ishratxonaga aylantirgan yoki korrupsiyaga aralashib, obro'yidan ayrilganlar ma'naviyatdan mahrum kimsalar emasmi?
Kasaba uyushma raislari tashkilot rahbaridan mustaqilmi?
Jamoa boshqaruvidagi shaxs hammamizga o'xshagan inson. U ham sizu bizga o'xshagan odamlar orasidan tanlanadi. Qattiqqo'llik qilishi, ishni talab qilib, sustkashliklar uchun jazolashi mumkindir, biroq ko'ra-bila turib adolatsizlik qilishga haqqi yo'q. Ishlamaydigan xodimga ustuvorlik va imtiyozlar berib, zahmatkash ishchisiga zug'um qilishi mumkin emas. Tizim rivoji uchun kuyib-pishgan, kezi kelganda xatolar haqida gapirgan kadrni esa ta'qib qilishi hech bir qonun va me'yorlarga muvofiq kelmaydi. Zero, jamiyatimiz va qonunlarimiz demokratik tamoyillarga asoslanadi, quldorlik yoxud feodal tuzumga emas.
Hamma joyda hamma o'z ishini qilyapti, deb o'ylaysizmi? Birovning aravasini boshqa birov tortmayotganiga ishonchingiz komilmi? Chinakam kadr soyada qolmayaptimi?
Tashkilot va idoralardagi kasaba uyushmalarining vazifasi faqatgina uch-to'rt xodimga sovg'a-salom berishdan iborat, deb o'ylaguvchilar qattiq adashadi. Ular shu jamoada mehnat qilayotgan ishchi-xizmatchilarning haq-huquqlarini himoya qilishlari, ijtimoiy tenglikni ta'minlashlari ham kerak. Afsuski, hamma jamoalarda ham ularning ta'sirini sezilarli deb bo'lmaydi. Rahbar kimnidir ishdan bo'shatsa, buning sabablarini o'rganish va xodimga adolatsizlik qilingan bo'lsa, uni himoya qilish ko'pning xayoliga kelmaydi. Chunki hech kim boshliq bilan ziddiyatga borishni istamaydi.
Nima qilish kerak? Korxonalardagi kasaba uyushmalari raislarining daxlsizligini ta'minlash, uning rahbarga muteligiga chek qo'yish mexanizmlarini ishlab chiqish kerak.
Men bu bilan kasaba uyushmalari ishlamayapti, demoqchi emasman. Muammo katta qozonda qaynaganidan keyin kasaba uyushmasining yuqori turguvchi organlari aralashuvi bilan ayrim masalalar hal etilayapti. Lekin muammo tashkilotning o'zida yechilsa, yanayam yaxshi emasmi? Ovoragarchiliklar, asabbuzarliklar va ortiqcha xarajatlarning oldi olinmaydimi?
Muammo — imkoniyat!
Qo'liga haydovchilik guvohnomasini olganlarning hammasi ham ulovni mahorat bilan boshqara olmagani kabi rahbarlik kursisiga o'tirganlarning barchasi ham uning yukini ko'tarishga qodir emas. Biz ishdan ketgan kishilargagina “eplolmadi”, degan nisbatni berishga o'rganib qolganmiz. Aslida, o'n yillab ishlab, boshqaruvda no'noq bo'lganlarni hayotimiz davomida uchratganmiz. Insoniyat tarixida nufuzli kompaniyalarni, brendlarni va tizimlarni tanazzulga uchratganlar haqida misollar ko'p.
Rahbarlik faqat ma'muriy lavozim emas, balki katta mas'uliyat va san'at hamdir. Jamoani boshqaradigan rahbarda quyidagi muhim fazilatlar bo'lishi kerak: intellektual salohiyat, ma'naviyat va dunyoqarash, saviya va muloqot madaniyati, muammolarni hal eta olish qobiliyati…
U o'z shaxsiy rivojlanishi yo'lida izlanadi, o'qib-o'rganadi. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarni hurmat qiladi. Adolatli bo'ladi. Yangilikka ochiq bo'ladi: boshqalarni o'z qolipiga solishga urinmaydi. Muammolar vujudga kelganida, o'rindig'i orqasiga yashirinmaydi. Rahbar xato qilmaydi, qabilidagi stereotiplarni shaxsiy shioriga aylantirmaydi. Eng asosiysi, haqiqiy lider xodimlari uchun jonini jabborga beradi. Ularning istiqboli uchun halovatidan kechadi.
Har bir muammo — rahbar qobiliyatini ko'rsatib beradigan imkoniyat. Donolik va liderlik qobiliyatiga ega rahbargina bu imkoniyatdan unumli foydalanishni yaxshi biladi. No'noq rahbar esa muammo bilan emas, uni aytgan odamlar bilan kurashib o'zini obro'sizlantiradi.
Hamzabek TURDIYEV,
jurnalist.