O'zbek matbuotiga nima yetishmaydi?

Bugungi o'zbek matbuotining ahvoli, uning kelajagi haqida jamoatchilik orasida turli fikrlar mavjud. Xususan, bosma ommaviy axborot vositalari bir paytlardagidek o'quvchilar ishonchi va e'tiborini yana qozona oladimi? Biz haqiqatan ham davr talabiga mos, ta'sirli va kuchli jurnalistika yarata olyapmizmi?

Xo'sh, bugungi matbuotning kelajagi haqida nima deya olamiz? Fikri ojizimcha, matbuotning, albatta, kelajagi bor. Chunki odamlarga axborot kerak. Hamisha, har kuni. Axborotni esa ularga matbaa nashrlari, ommaviy axborot vositalari yetkazadi. Ammo bugungi o'zbek matbuotining shu ketishdagi kelajagi qanday, desak-chi? Bunga men bir narsa deyishim qiyin. Sababi, u o'smayapti. Masalan, deysizmi? Masalan… bundan rosa ellik uch yil burun — 1972 yilda bir muallima “Qishloq xo'jaligi jurnalistikasi” degan fandan bizga dars bergan. Hammamiz arifmetika bilan shug'ullanardik. Bir gektar yerdan 32,5 sentnerdan kartoshka olinsa, 19,74 gektar yerdan qancha hosil chiqadi? Yanagi darsda esa — g'alla yo paxta mavzusi. Uni sug'orish, kultivatsiya va oziqlantirish matematikasi. Ammo maqola yozish mahorati bo'yicha saboq berilmas edi. Chunki sovet matbuoti sahifalari gektarlar, sentnerlar bilan to'lar edi.

Lekin qaysi daladan hosil yetmish tonna chiqadimi yo sakson tonna, odamlarga buning nima farqi bor edi? Biz bunga shu qadar o'rgandikki, kuzda hamma paxta “svodka”sini kutardi, go'yo frontda necha chaqirim yer dushmandan ozod qilingani to'g'risidagi ma'lumotni kutgan komandirlar kabi.

Hozir-chi? Olislab ketdikmi o'sha matbuotdan? Menimcha, u qadar siljiy olmayapmiz. Hamon qaysi bank qaysi fermerga yo klasterchiga qanaqa foiz bilan o'tgan yilda qancha milliardu qancha million so'm kredit bergani, allaqaysi chet el kompaniyasi yilni qancha sof daromad bilan yakunlayotgani, qay bir o'g'it zavodi “joriy yilda” qancha ma'daniy o'g'it ishlab chiqargani yozilaveradi, yozilaveradi… Bizdagi aksariyat matbuot nashrlari o'zini hamon statistika idoralariga taalluqli deb o'ylashadi chog'i. Eng nufuzli gazetalarimiz ham axborotga to'la, ammo bu “axborot” deyarli ko'pchilikka kerak emas — to'rt yoki olti betlik gazetani bir-ikki daqiqa ichida “o'qib” bo'lasiz. Aslida o'qiydigan, o'qishga arziydigan hech vaqosi yo'q. Rasmiy xabarlar ham shu qadar hissiz va quruq yoziladiki, hech narsa yodingizda qolmaydi.

Nega?

Chunki ko'p o'zbek jurnalistlari fikriy yalqovlik, o'sishga, yangilik yaratishga intilmaslik kasalligiga chalingan. Prezidentimiz talab qilayotgan, kutayotgan, o'quvchilar istayotgan jasorat yetishmaydi. Jonni jabborga bermay, yetmish-sakson yillik hamma yurgan eski yo'ldan yuraverish oson-da. Aslida o'sha hosilni ko'tarayotgan dehqon, har kuni minglab odamlarni tashiyotgan haydovchi, yangi qotishma ixtiro qilayotgan metallurg bilan suhbatlashish, bir odam sifatida… o'sha qurib ketgur ishidan tashqari… yana nima fikr-xayollari, dardu tashvishlari, intilishlari bor — mana shularni yozsak, hamma o'qir edi-ku-ya…

SERHADIK ODAMLAR

Bir telejurnalistni bilardim. Hozir xorijda. Besh yilcha burun uning bir bog'bon bilan suhbatini televizorda ko'rgan edim. Odatda, bog'bon bilan yo olma “chappor urib” gullagan, yo bo'lmasa, mevalar yerga tekkuday bo'lib g'arq pishgan paytda, shularning fonida intervyu olinar edi. U esa bog'bon bilan kech kuzda — barglar tamom to'kilgan, bittayam mevasi qolmagan olmazorda eski ikkita kursiga o'tirvolib, sovuqda dillashishdi. Savollar ham biz o'rganmagan, noodatiy savol. “Hakim aka, tasavvur qiling: birdan boyib ketdingiz. Shunda dastlab nima qilgan bo'lar edingiz?”. Bog'bon biroz o'ylanib, muxbirga tikildi. “Uka, bog'bon bilan dehqon hech qachon birdan boyib ketmaydi. Ammo… bir narsadan ko'nglim xotirjam — bizning topgan pulimiz halol!”

Yana savol: “Sizga nima yoqmaydi?” Bog'bon peshonasini uqalab, yerga tikildi: “To'g'risini aytaymi? Men hamma narsaga chidayman. Ammo nohaqlik yoqmaydi. Majlislarga chaqirishsa, hokimlarning yuziga qarab, ochiq ayta beraman, shuning uchun ba'zi kattalar meni yomon ko'radi”.

Mana buni — haqqoniy jurnalistika desa bo'lar. Jurnalist esa ijodiy ruhlanib, sal keyin bir asalarichi bilan suhbat qilgan ekan, kimdir o'tkazishga ruxsat etmabdi — efirda ketmabdi. Bunday materiallarning kimga nima ziyoni bor, bilmadim.

Hamonki gap televidenie va radioga qarab burilgan ekan, tag'in bir fikrimni qistirib ketay. Bizning telemuxbirlar nuqul majlislarni yoritishadi. Bu kishilar… ish ham qilishadimi, yo erta-yu kech majlisda o'tirishadimi, deging keladi. Muxbirlar bir “Damas” bo'lib yetib borib, hali u, hali bu majlisni tasvirga oladi, tayyor “press-reliz”ni o'qib berishadi. Faqat “hisobot” ko'rsatuvlar…

Holbuki, hozir odamlar boshqa, umuman jamiyat boshqa. Axborot maydonida auditoriya uchun qattiq kurash ketyapti. Bu kurashga qo'shilmay, chetda turgan, o'ziga muxlis to'play olmagan va bunga hatto urinmaydigan har qanday matbuot o'ladi. Chunki odamlar uchun boshqa o'nlab va yuzlab axborot manbalari mavjud, tanlash imkoni ko'p.

BOSMA MATBUOT YaShAB QOLADIMI?

Ochig'i, bu qaltis savol javobini ham aniq aytolmayman. Buning ustiga, agar ko'nglimdagi gapni aytsam, odamlar raddiya yozishsa ham ajab emas. Mayli, gapim bir “mulohaza” bo'la qolsin.

Avvalo, bosma matbuot ham yashab qoladi, bu turgan gap. Matbuot, matbaa degan so'zlarning o'zi “bosma” degani-ku. Ikkinchidan, elektron axborot shakllari har qancha ko'paygani bilan, eng rivojlangan G'arb davlatlarida bosma nashrlar ham tobora ko'payib boryapti, deb yozishadi.

Biroq boshqa bir fikr. Yodingizda bo'lsa, Sovet davlati yagona mafkurani singdirish uchun matbaa nashrlarini ko'paytirgan edi. Maktabda har bir sinfning devoriy gazetasi bo'lardi. Zavodlarda har bir sexda, kemalarda ekipaj a'zolari uchun, harbiy qismlarda har bir vzvod — 33 kishilik guruhning ham devoriy gazetasi tayyorlanardi. Kolxoz-sovxoz, zavod va kombinatlarda esa ko'p nusxali gazeta — “mnogotirajka” bo'lishi shart edi. Hatto gazeta chiqaradigan tahririyatlarning ham o'z devoriy gazetasi bo'lgich edi. Buning ustiga, matbaa nashrlari juda arzon, qariyb suvtekin edi.

Bular tarixda qolib ketdi. Endi bu gaplarni aytishdan maqsadim, masalan, “tuman gazetasi” bo'lishi shart emas, degan fikrni yotig'i bilan o'rtaga tashlash. O'tgan yillari qachon bu masala o'rtaga qo'yilsa, shu paytgacha ishlab kelgan xodimlarni kim boqadi, degan ko'ndalang savol berilgan. Nima deymiz? Avvalo, bunday tahririyat xodimlari (har bir tumanda o'rtacha 3-5 kishi) hozir ham yog' ichida yashayotganlari yo'q. Obuna uchun kurash — ular uchun tirikchilik manbaiga aylangan. Bunday gazetalar ijod maydoni emas, maosh olish uchun bir manba bo'lib qoldi. Chunki davlat endi dotatsiya bermaydi, tuman hokimi onda-sonda ajratadigan arzimas “homiylik yordami” esa tish kovagida qolib ketadi. Nafsilamrini aytganda, boshqa nashrlar ham kimlarnidir boqish uchun ochilmasligi (yoki ushlab turilmasligi) kerak.

Gap faqat tuman gazetalari haqida emas. Men, umuman, bosma nashrlarning soni ko'payishiga qarshiman. Chunki bunaqada birovning gapini birov eshitmaydi — bu jurnal yo gazetada chiqqan narsani boshqalar o'qimaydi. Hozir mamlakatimizda mingga yaqin gazeta, to'rt yuzdan ortiq jurnal chiqar ekan. Bularni kim, qachon o'qiydi? Undan ko'ra, soni ozroq bo'lsa ham, eng yaxshi gazeta va jurnallar hammaga yetib borgani yaxshi emasmi? Qiziq-da, hamma savodli, ammo bilimli odamlar kamaygan. Axborot asrida yashab turibmiz, ammo axborotga zormiz…

Juda g'alati ishlar bor-da shu yerda. Bugun har bir tarmoq o'z nashrini ochgan. Hatto ko'mir qazuvchilarning “Ko'mir” degan gazetasi bor ekan. Oliy sud – o'zimizning gazetaga obuna qilamiz desa, IIV o'z nashrini qo'llasa, turli vazirlik va idoralar hamda kattaroq tashkilotlar ham gazetalarini qo'llab-quvvatlashi kerak. Bu nima, haqiqiy matbuot shumi endi? Aytaylik, qachon bir kombinat nashri o'zidagi muammolaru kamchiliklarni yorita olardi? Hech qachon!

Yoki yana bir ishkal. Biron gazeta yo jurnalga bank yoki kompaniya pul o'tkazadi, nashr esa uning ishini maqtab chiqadi. Bu odatiy hol bo'lib qoldi hozir. Holbuki, “homiy”ning ishlari xom bo'lishi ham mumkin-ku! Tanqid o'rniga maqtov sotib olinadi. Matbaa nashri sotiladi, haqiqat sotiladi…

SO'Z ERKIN BO'LMASA, U UMUMAN SO'Z EMAS!

Chet ellarni yaxshi bilmayman, ammo bizda erkinlik haqida emas, hadik haqida gapirish to'g'riroq bo'lsa kerak. Odamlarga axborot yetib borishidan qo'rqish kerak emas. Aksincha, vahima ko'payadi, mish-mish urchiydi. Masalan, qaysiyam yili bir joyning tomi qor ko'pligidan bosib qolgan. To'rt odam o'lgan. Matbuot jim. Ammo ijtimoiy tarmoqlarda hammasi aytilib yotibdi… Qo'shib-chatilgan, yolg'on gaplarni o'z bilganlaricha to'qishyapti. Shu yerda haqiqiy jurnalistika kerak-da. Baribir oyni etak bilan yopib bo'lmaydi-ku. Goho qo'shni shaharda yuz bergan voqeani chet el axborot manbalaridan eshitasiz.

Qiziq, hamma bilib bo'lgan narsani kimdan yashirish kerak? Yaxshi eslayman, 1966 yil boshida Toshkentda, Deklaratsiya imzolangan kunning ertasi Hindiston Bosh vaziri La'l Bahodir Shastri vafot etgan. Tongdayoq butun dunyo bu xabarni bilib bo'lgan. O'zbekistonning o'zida esa bu xabar hammadan kech — peshindan so'ng e'lon qilingan. Ha, endi bu o'tgan zamon voqeligi desangiz, bugun-chi, matbuotimiz davr talabiga mosmi, tezkormi?

Mustaqillikning ilk yillarida O'zbekistonda senzura bekor bo'ldi deb e'lon qilingan kuni barcha muharrirlarni yig'ib, davlat sirlari oshkor qilinmasa bo'ldi, buyog'i erkin, deb aytishuvdi. O'shanda Ibrohim G'afurov — u kishi o'sha paytda “Milliy tiklanish” gazetasi muharriri edi — savol berib: “Biz nimalar davlat siri ekanini bilmaymiz-ku, mayli, sirning o'zi kerak emas, ammo o'shanday sohalar ro'yxatini beringlar, toki biz o'shanga daxl qilmaylik”, deb aytuvdi, minbarda o'tirgan o'sha paytdagi bir rahbar o'qrayib qarab: “Bo'pti, ro'yxat yetkaziladi”, degani yodimda. Ammo… o'sha ro'yxatni, bilmadim, Marsdan olib kelish kerak ekanmi, hanuz muharrirlarga yetib kelganini  eshitmadik. Oqibatda har bir muharrir, hatto tahririyatlardagi bo'lim mudirlari ham, o'zini “senzor” sanaydi. Ajab, senzura gurillab turgan vaqtlari bemalol chiqadigan maqolam endilikda ba'zan qaychilab-qaychilab chop etiladi…

BLOGER JURNALIST BO'LA OLADIMI?

Yo'q. Chunki blogerga vazifa yuklatilmaydi. U erkin qush. Jurnalistga esa, afsuski, topshiriq beriladi. Aksar jurnalistlar o'zi istagan emas, muharrir yuklagan mavzuni yoritadi.

Bloger — o'zi uchun yozadigan odam. Esdalik daftari kabi. Ana shu “xotira daftaringiz” qancha qiziq bo'lsa, auditoriyangiz shuncha keng bo'ladi. Nazarimda, bizda bloger degani urchib ketishining sababi ham yuqoridagi gapga bog'liq. Ya'ni, ommaviy axborot vositalarining aksari to'g'ri gapni e'lon qilishdan cho'chiyversa, ochiq gapning yo'li “andisha” deb to'silaversa, bloger zoti ko'payaveradi. Hozir axborotni yashirish amrimahol.

Yana bir gapim shuki, agar qo'limda bo'lsa, jurnalistik malakasi bo'lmaganlarga blogerlik qilishni taqiqlar edim. Buning so'z erkinligiga daxli yo'q. Chunki ko'p blogerlar saviyasizlik, axloqsizlikni targ'ib etib, qadriyatlarimizni oyoqosti qilib bo'lsa ham pul topib, pirovard-natijada ommaviy axborot vositalarining ham obro'yini tushiryapti. Kechagina uy bozorda maklerlik, mashina bozorda, mol bozorida dallollik yoki qaerdadir ustachilik qilib yurgan, yoxud umuman ishining tayini bo'lmagan ayrim kimsalar  bugun o'zlaricha “bloger” bo'lib olishgan, hamma telefoni uzra egilib sajda qilayotgan bir zamonda ularning “tirikchilik faoliyati”ni deb eng go'zal milliy axloqimiz, an'analarimiz barbod bo'lmasa edi…

Zuhriddin ISOMIDDINOV.