Bir muhabbat qissasi

Odamzod yaralibdiki, bir his, bir tuyg'u uni umrbod tark etmaydi. Bu — sevgi, muhabbat tuyg'usi. Agar buning tarixiga qiziqib ko'rsangiz, asli Odam Atodan boshlanganini sezasiz. “Qisasi Rabg'uziy”da o'qiymiz: “…Hazrat Odam alayhissalom hazrat Havvoni axtarib, chandon yig'ladilar. Ko'z yoshlari tomgan yerdan achchiq-chuchuk dorivorlar undi. Hazrat Havvoning yoshlaridan sunbul, mushki anbar, qalampirmunchoq undi. Har yosh daryoga tomdi, guharlar paydo bo'ldi. Har jonivor ichsa qonmas edi. Hazrat Odamning yoshlari tomgan suvni ko'p taxir ta'rif qilur edilar…”

Jannatdan yerga tushgan Odam alayhissalom o'z jufti — Havvoni necha yuz yil izlagan ekanlar… Demak, bu — shunchalar qadimiy tuyg'u. Sevish, sevilish — bir ilohiy mo''jiza. Negaki, uni his qilgan odam o'zini nihoyatda baxtli his qiladi. Bu tuyg'u insonni misli ko'rilmagan bunyodkorliklar sari yetaklaydi. Shu sezim tufayli odam dunyoga qaytadan kelganday bo'ladi go'yo. Mana shu hissiyot tufayli bani odam borliq-olamni ma'lum ma'noda o'zgartirishga ham qodir bo'ladi.

Bu ko'hna ochunda eng ko'p yaratiladigan kitob, afsona va rivoyatlar, aslida, ishq qissalari bo'lsa, ajab emas. Negaki, jahon tarixiga qarasangiz, buyuk kashfiyotlar zamiriga boqsangiz — anglaysizki, sevikli yor visoli yo'lida yoki undan ayriliqlar azobida misli yo'q ixtirolar, kashfiyotlar va aql bovar qilmas mo''jizalar bino bo'lganining guvohi bo'lasiz: Semiramida osma bog'lari, Tojmahal saroyi, misli yo'q qasrlar, haykallar, kartinalar va hokazo. “Ey ishq, g'arib kimyosen”, deydi Navoiy, “Sochining savdosi tushdi boshima boshdin yana”, deb yozadi jahongashta Bobur, “Agar oshiqlig'im aytsam, kuyub jonu jahon o'rtar”, deya nido qiladi devonai Mashrab. “Muhabbatsiz kishi odam emasdur, Gar odamsan, muhabbat ixtiyor et”, deya nola qiladi Nodira. “Muhabbatning saroyi keng ekan, yo'lni yo'qotdim-ku”, hayratga cho'mdi Cho'lpon. Bu sohir tuyg'u tufayli dunyoga mashhur ishqiy qissalar paydo bo'ladi: “Layli va Majnun”, “Otello”, “Romeo va Julyetta”, “Bovari xonim”, “Anna Karenina”, “Jamila”, “Choliqushi”, “Jenni Gerxard”, “O'tkan kunlar”…

Ta'rifi hech qachon tugamaydigan ishq-muhabbat tuyg'usi qo'liga qalam olgan barcha ijodkorning asosiy mavzusi bo'lib qoladi. Chunki shu hissiyotgina barcha sezgi a'zolarimizni sehrlab olishga qodir.

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universiteti talabasi Mahbuba Abdurahimova ham aynan shu mavzuda bir qissa bitganki, u o'qirmanni o'ziga tortadi. Nega? Chunki bunday qissalarda eng avvalo badiiy tasvir, badiiy talqin muayyan badiiyat talablariga javob bermog'i lozim. Aytish mumkinki, bu masalada, ya'ni voqea-hodisalar zanjiri — syujet qurilishi, obrazlar xatti-harakati, ishqiy kechinmalarning ta'sirchan va haqqoniyligi, tasvir va badiiy talqinning aniqligi, ishonarliligi, badiiy dalillash va, nihoyat, badiiy yechim — joyiga tushgan. Shular tufayli qissa ravon o'qiladi, ortiqcha murakkabliklarning yo'qligi — o'qib uqishni, binobarin, qahramonlar ahvoli-ruhiyasini to'laqonli his qilishni osonlashtiradi, o'qirmanni qaynoq kechinmalarga tuyg'udosh, darddosh qila oladi.

Mahbuba Abdurahimova 2024 yilgi Zomin seminari ishtirokchisi. Anjumanda uning “Shamsu Hilol” qissasi mutaxassis va muxlislarda katta qiziqish uyg'otdi. Natijada uning ilk asari O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasining “Adabiyot” nashriyoti tomonidan “Birinchi kitobim” loyihasi doirasida nashr etildi.

Qissa qahramonlari ustoz-u talaba. Oliy o'quv yurtining tajribali va mahoratli ustozi hamda taniqli yozuvchi — Shamsiddin Umarov va talaba qiz Hilola o'rtasida universitetdagi ilk saboqlardan boshlab, asta alangalanib boruvchi muhabbat paydo bo'ladi. To'g'ri, bu his eng avval Hilolada boshlanib, uning ich-etini kemiradi. Bu vaqtda, ya'ni o'qishga kirgan qiz oilali va farzandli edi. Ne ajabki, adabiyot dunyosiga qiziqish tufayli u tibbiyot o'quv dargohidagi o'qishini tashlab, yangidan til va adabiyot universitetiga o'qishga kiradi. Bu yerdagi darslar qizni haqiqiy ishq dunyosiga — mo''jizakor olam ichiga olib kiradi. Adabiyot darslarida so'ylanajak sohir muhabbat hikoyalaridan, muhokama va mubohasalardan mutaassir bo'ladi, zavqiyob saboqlardan yuragining tub-tubidagi armoni ushalgan adabiyotsevar qiz ushbu lahzalarda eng baxtiyor bir insonga aylanadi. Ammo bu baxtiyorlik sevgi hislarisiz to'laqonli bo'larmidi?! Unga shu baxt hissini yuqtira olgan kim edi? Albatta, bu donishmand ustoz — Shamsiddin edi. Uning serma'no, his-tuyg'ularga boy saboqlari tufayli qizda muhabbat o't oladi, alangalanadi, jonu jahonini kuydiradi. Shu darajadaki, u endi ustoz diydoriga talpinadigan bo'ladi, uni sog'inadigan — qo'msaydigan bo'ladi. Ajabki, oila va sevgi — ikki o't orasiga tushib qolgan talaba endi muttasil o'z ichki dunyosi bilan murosasiz kurashga giriftor edi. Oilali bo'la turib, sevib qolish… Yanayam to'g'rirog'i, umrida o'zi izlagan ruhiy dalda, ko'mak, ilm, ziyo, qadriyat, qo'yingki, yillar davomida orzu qilganlariga erishish — chinakam baxt edi. Ammo bu baxt yo'lida to'siq bor, oh, u to'siqki, bir umr badnom qilishi ham mumkin bo'lgan g'ov — oila! Qissa Hilolaning uzluksiz ichki kechinmalari, o'z-o'zini taftish qilishi, bir qarorga kelolmay azoblanishi, muttasil beomon ruhiy qiynoqlari bilan kechadi. Bir necha marta o'z joniga qasd qilishga urinadi. Va har safar ikkinchi tomon — nogahoniy sevgisi tufayli yoki baxtli tasodiflar tufayli omon qolardi. Aslida ham uni hayotga qaytarib turgan narsa — o'sha ilohiy tuyg'u edi. Toki uni yurakdan his qilar ekansan, u seni bu dunyodan noumid bo'lishga, erta ketishga qo'ymaydi.

Hilolaning ichki monologlari, oila, turmush o'rtog'i, bolalar, qaynona va qaynota, qolaversa, o'z onasi oldidagi, “odamlar nima derkin?” degan adoqsiz ichki iztiroblar oldidagi qiynalishlari o'quvchini o'ylantirmay qo'ymaydi. Asarning eng haddi a'losi — oshiqlarning alaloqibat xoli joyda topishishlari, buning nihoyatda ehtiroslarga va shiddatli kechinmalarga boy tarzda — dramatik kechishi, bu sertahlika va serhayajon yolg'iz qolishning intihosi nima bilan xotimalanishi o'qirmanni hapriqtirgan hayajonda ushlab turadi…

Ishq-muhabbat qissasi toki ikkala tomonning barobar kuyib-yonishi bilangina to'kisroq bo'lishi aniq. Muhabbatning ta'rifini tasvirlashning imkoni yo'q. Bo'lganida, odamlar bu tuyg'udan allaqachon zerikib qolgan bo'lishar edi. Bizning qahramonlarimiz — Shamsiddin va Hilola esa ko'pgina og'riqli ruhiy-iztirobli kechinmalarni boshdan o'tkazishadi. Chunki oila qadriyati, jamiyatdagi qarashlar sahroda paydo bo'lgan chechak kabi bu muhabbatga yo'l bermaydi, odatda. Lekin na iloj, koshki bu tuyg'u odamlar o'rnatgan qonun-qoidalarga hadeganda bo'ysunsa…

“Shamsu Hilol qissasi” o'qib yana va yana o'yga tolasiz. Ba'zi xatti-harakatlarimiz borki, aql tarozisiga tushmaydi, uni ma'naviy-axloqiy talablar bilan ham o'nglab bo'lmaydi, bu — sevish, sevilish baxti. U ko'ngilning tubida bo'ladi. Uni tortib olib bo'lmaydi, uni mahv etib bo'lmaydi, uni butkul qalbdan o'chirib yuborishning ham iloji yo'q. Bu o'jar tuyg'u — isyonkor, u qayta-qayta bosh ko'taraveradi. Ajabdirki, bu ko'hna dunyo ishq-muhabbat qissalari tufayli ham mazmunlidir balki…

Qissaning bir jihati — ko'ngilga go'zal ishqiy kechinmalar solajagi bo'lsa, yana bir jihati betakror sevgi-muhabbat dunyosiga olib kirgani, ayni paytda asarni yoqimli qiladigan yana bir jozib tomoni — uning sharqona odob chegarasidan chiqmagani…

Hoshimjon AHMEDOV,

Alisher Navoiy nomidagi

Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universiteti dotsenti, filologiya fanlari nomzodi.