Izlanish va hamkorlik tuhfasi
Ikki jilddan iborat “O'zbek jurnalistikasi antologiyasi” kitobi dunyo yuzini ko'rdi
O'zbek jurnalistikasi tarixiga nazar solmoq, bu uzoq va sharafli yo'lda nom qoldirgan insonlarning faoliyatiga nigoh tashlash, ulug' adib Abdulla Qodiriy ta'biri bilan aytganda, juda xayrli va ezgu ishdir.
Darhaqiqat, o'zbek jurnalistikasi uzoq va boy tarixga ega. Bu tarixni tadqiq etish, milliy jurnalistikamizning shakllanish va rivojlanish bosqichlari haqida kengroq ma'lumotlarga ega bo'lish, har bir davrning eng yaxshi jurnalistik materiallari – asarlarini yoshlarga, kelgusi avlodlarga yetkazish muhim masala. To'g'ri, shu paytgacha media sohaga doir ko'plab darslik va qo'llanmalar, milliy jurnalistikamiz shakllanishi va uning rivojlanish bosqichlariga oid ma'lumotlar o'rin olgan kitoblar nashr etilgan.
Ammo ayni kunga qadar o'zbek jurnalistikasi antologiyasi yaxlit holatda yaratilmagan edi.
Shu o'rinda aytish joizki, bir necha yillar avval ham mazkur ezgu ishni amalga oshirish uchun harakatlar bo'lgan, lekin ma'lum sabablarga ko'ra, ish har doim yakunlanmay qolaverardi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2022 yil 27 iyundagi “Ommaviy axborot vositalarini qo'llab-quvvatlash va jurnalistika sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarori va tegishli hujjatlarda “O'zbek jurnalistikasi antologiyasi” kitobini nashrga tayyorlash belgilangani, buning uchun zarur mablag' ajratilgani ushbu qutlug' vazifani yaratish imkonini berdi.
O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi, Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi, O'zbekiston Milliy axborot agentligi va O'zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi, jurnalist kadrlar tayyorlovchi oliy ta'lim muassasalari hamkorligida ana shu xayrli ishga kirishildi. Dastlab antologiyani nashrga tayyorlash masalasi soha olimlari, ustoz va tajribali jurnalistlar ishtirokida keng muhokama qilindi, ishchi va ijodiy guruhlar shakllantirildi. Mahalliy va xalqaro tajribalar o'rganildi.
O'rganishlar, izlanishlar, bildirilgan taklif va tavsiyalar asosida “O'zbek jurnalistikasi antologiyasi” kitobini nashrga tayyorlash bo'yicha reja ishlab chiqildi. Unda belgilanganidek, yaratiladigan antologiya “Qadimgi davr jurnalistikasidan lavhalar”, “Milliy jurnalistika shakllanishi va takomilining asosi (o'rta asrlar)”, “Jadid jurnalistikasi (XIX asr oxiri – XX asr boshlari)”, “Ikkinchi jahon urushi davri jurnalistikasi”, “Turg'unlik davri jurnalistikasi: murakkab siyosiy jarayon va matbuotdagi evrilishlar”, “Qayta qurish va oshkoralik davri jurnalistikasi”, “Mustaqillik davri o'zbek matbuoti”, “O'zbekiston fotojurnalistikasidan lavhalar”, “Mustaqillik yillari televideniesi va radiosi”, “O'zbekiston internet jurnalistikasi” davr va yo'nalishlarini o'z ichiga olishi kerak degan to'xtamga kelindi. Har bir davr va yo'nalishga oid materiallar tayyorlovchi ishchi guruh a'zolari va rahbarlari belgilandi.
Bir so'z bilan aytganda, ushbu kitob jildlarini nashrga tayyorlash oson kechmadi. Ish jarayonida arxiv va kutubxona fondlarida saqlanayotgan tarixiy hujjat va gazetalardan fotonusxalar, turli davrlarda chop etilgan eng sara publitsistik maqolalar, ocherk va felyetonlardan namuna va parchalar olishga to'g'ri keldi. O'zbekiston Milliy kutubxonasi mas'ullari bu borada yordamini ayamadi.
Uzoq vaqt izlanish va hamkorlikda qilingan mehnat natijasida 2 jildlik “O'zbek jurnalistikasi antologiyasi” dunyoga keldi. Mazkur antologiyaga milliy jurnalistikamiz va uning shakllanish bosqichlariga doir eng muhim ma'lumotlarni kiritishga harakat qilindi.
Ma'lumki, jurnalistika har bir xalqda ijtimoiy taraqqiyotning yuqori pog'onasida bosqichma-bosqich shakllarda paydo bo'lgan. Yurtimiz o'tmishi shu darajada qadimiy va boyki, uning axborotga, jurnalistikaga oid tarixi ham o'sha qadim-qadim davrlarga borib taqalgan. Aytaylik, turkiy xalqlarning ilk ijodi dastlab mifologiyaga tayangan bo'lsa, keyinchalik o'zaro va boshqa xalqlar bilan madaniy, siyosiy, iqtisodiy aloqalari natijasida jurnalistika janrlari kengaygan, badiiy ijodning yangi-yangi qirralari kashf etilgan. O'rxun-Enasoy yozma yodgorliklaridan tortib, toshga o'yib yozilgan Kultegin bitiklariga qadar murojaat etilsa, ota-bobolarimiz o'z hayotini, quvonchu tashvishlarini, o'tmishini o'sha zamonlardayoq tarixga muhrlab yozib qoldirganiga, aytish mumkin bo'lsa, o'sha davrlardagi jurnalistika elementlariga guvoh bo'lishimiz mumkin. Bu bitiklar turli ko'rinishlarda: nomalar, xatlar bo'lsin yoxud esdaliklar, xotiralar bo'lsin, bari-bari milliy jurnalistikamizning shakllanishi hamda takomilining asosi bo'lib xizmat qilganligini isbotlaydi.
Filologiya fanlari doktori, professor Nurboy Jabborov ushbu antologiyadan o'rin olgan materialida milliy jurnalistikamiz shakllanishi va takomilining asosi o'rta asrlarga taalluqli ekanligini ta'kidlaydi. Unda Nosiruddin Burhoniddin Rabg'uziy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Abulg'oziy Bahodirxon, Muhammad Rizo Ogahiy kabi buyuk bobolarimiz tomonidan yaratilgan ko'plab asarlarda o'sha zamon ruhiyatini, voqeligini yoritishda adabiy tarixiy manbalardagi badiiy publitsistik yoki tarixiy publitsistik talqin xususiyatlari kuzatilishini uqtiradi. Taniqli olim, filologiya fanlari doktori, professor Halim Saidov esa XIX asr oxiri – XX asr boshlariga oid davr, ya'ni o'zbek milliy matbuotining boshlanish davri jadidlik harakati bilan chambarchas bog'liqligini e'tirof etgan. Shubhasiz, bu mulohazalarga qo'shilmasdan iloj yo'q.
Antologiyaning turli bo'limlariga oid tadqiqotlarda Karim Bahriyev, Akbar Nurmatov, Alijon Safarov kabi taniqli ijodkorlarning izlanishlari o'rin olgan.
Kitobning ikkinchi jildida esa “Mustaqillik davri o'zbek matbuoti” (Nazira Toshpo'latova so'zi bilan), “O'zbekiston fotojurnalistikasidan lavhalar”, “Mustaqillik yillari televideniesi va radiosi” (Amrillo Karimov maqolasi bilan), “Mustaqillik yillari televideniesi”, “Mustaqillik yillari radiosi”, “O'zbekiston internet jurnalistikasi” (Beruniy Alimov materiali bilan) hamda O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasiga (1957-2024 yillarda) kimlar rahbar bo'lganligi haqidagi ma'lumotlar yoritilgan.
Aytish kerakki, bu bo'limlarning har birida o'zbek matbuotining muhim pillapoyalari, sohaga xizmati singgan taniqli jurnalistlar faoliyati haqida muxtasar ma'lumotlar, ularning turli yillarda, turli gazeta va jurnallarda, turli janrlarda ommaviy axborot vositalarida e'lon qilingan jurnalistik materiallari bilan tanishish mumkin bo'ladi.
To'plamda ilk bor mustaqillik davri jurnalistikasiga bag'ishlangan tarixiy ma'lumotlar va tahlillar, hayotiy kuzatuvlar, ijtimoiy-siyosiy voqealarni yoritishda faol ishtirok etgan mualliflarning materiallari jamlangan. Ushbu ijod namunalari turli yoshdagi, jumladan, sohaga endi kirib kelgan yoshlar uchun muhim qo'llanma, tajriba maktabi vazifasini o'taydi.
Ushbu kitobda milliy jurnalistikamiz rivojida katta maktab yaratgan ustoz ijodkorlar, ziyolilar, faxriylar qatorida O'zbekiston Qahramoni Ozod Sharafiddinov, O'zbekiston xalq yozuvchisi, o'zining tig'li felyetonlari bilan jamiyatning o'tkir muammolarini ko'tarib chiqqan ijodkor Xudoyberdi To'xtaboyev, O'zbekiston xalq yozuvchisi Farhod Musajonov, o'zbek tarjima qiroli, O'zbekiston Qahramoni Ibrohim G'afurov, olimlar Saydi Umirov, Boybo'ta Do'stqorayev, tahrir san'ati ustasi Mahmud Sa'diy kabi so'z sehrgarlarining hayoti va ijodidan namunalar o'rin olgan.
Shuningdek, to'plam orqali biz milliy jurnalistikamizning o'z yo'li, o'z maktabi borligini, o'zbek jurnalistikasi umuminsoniy qadriyatlarga suyangan holda milliylikni asrab-avaylash yo'lida xizmat qilib kelayotganini yana bir bor anglaymiz.
Antologiyaning II jildidan o'rin olgan O'zbekiston fotojurnalistikasidan lavhalar qismida milliy fotojurnalistikamiz tarixiga oid qimmatli ma'lumotlar bilan tanishish mumkin. Qayd etilganidek, Toshkent shahrining ilk fotosuratlari Turkiston general-gubernatori fon Kaufman bayrog'i bilan Politexnika ko'rgazmasi uchun sharqshunos va etnograf Aleksandr Kun tomonidan 1871-1872 yillarda tuzilgan “Turkiston albomi”da chop etilgan. Shahar fotosuratlari N.Nexoroshev, K.Ssiborovskie, D.Nazarov va S.Nikolay kabilar tomonidan olingan.
Kitobda o'zbek fotojurnalistikasining asoschilaridan biri Xudoybergan Devonov (1878-1938) ijodi, faoliyati va u tomonidan suratga olingan tarixiy lavhalar yoki Georgiy Zelma (1906-1984) tomonidan tushirilgan bir-biridan noyob rasmlar, Rasul Alibekov (1936-2022), Sodiq Mahkamov (1945-2021), Abdug'ani Jumayev (1955 yilda tug'ilgan) singari mashhur fotojurnalistlarning ijod namunalari bilan hayajonsiz tanishib bo'lmaydi.
Albatta, ilk tajriba sifatida nashrga tayyorlangan mazkur kitobda ma'lum kamchilik va noaniqliklar bo'lishi mumkin. Xususan, sohada o'z o'rniga ega yoki milliy jurnalistikamiz rivojiga barakali hissa qo'shgan, qo'shayotgan, katta obro'-e'tibor qozongan jurnalistlar – ustoz ijodkorlarning hammasini ikki jildlik kitobda qamrab olishning imkoni yo'q. Binobarin, bu boradagi ishlarni davom ettirish rejalashtirilgan. Demak, o'sha kamchiliklar o'rni to'ldirilib, I-II jildlarga kirmay qolgan fidoyi jurnalistlarning sara ijod namunalari, ularning hayoti va faoliyatiga oid ma'lumotlar o'rin oladigan yangi kitoblar dunyoga keladi.
Milliy jurnalistikamizning rivojlanish bosqichlari bilan bog'liq muhim va qimmatli ma'lumotlar jamlangan “O'zbek jurnalistikasi antologiyasi” yurtimiz ommaviy axborot vositalari vakillari, ijodkorlar, tadqiqotchilar, jurnalist kadrlar tayyorlovchi oliy ta'lim muassasalari o'qituvchi va talabalari uchun muhim manba bo'lib xizmat qiladi, degan umiddamiz.
Xolmurod SALIMOV,
O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi
raisi v.b.