Noqobil vorislar

Bir vaqtlar ko'p qavatli uylarga xizmat ko'rsatuvchi korxona bo'lardi. Unda boshliq, muhandis, hisobchi, dispetcher, ikkitadan santexnigu elektrik va bir nechta farrosh ishlardi. Ular katta bir mahalladagi ko'p qavatli binolar va xonadonlarga texnik xizmat ko'rsatar, buyurtmani olgan zahoti paysalga solmay aytilgan manzilga borishar, nosozlikni bartaraf etishardi.

Kamgapu kamtar, ochiq chehrali Mahmud aka degan santexnik bo'lardi. Uning mahallada o'rni ham, hurmati ham bor edi. Yaxshidan nom qolar, deganlaridek, usta bu dunyoni tark etganiga ko'p yil bo'lsa-da, mahallamizdagilar unutganlari yo'q.

Zamona zayli bilanmi yoki yangichasiga ishlash zarurati tug'ilibdimi, ko'p qavatli uylarga xizmat ko'rsatuvchi korxonalar o'rnida TSJlar (mulkdorlarning o'rtoqlik shirkati) paydo bo'ldi. Afsuski, aksariyati ishini yolchitolmagani uchunmi, ulardan ham voz kechila boshlandi. O'rniga falon degan ajnabiy nomli MChJ yaratildi.

Poytaxtning qoq markazida joylashgan mahallamiz ahli qish zahrini yutib kelayotganiga besh-olti yillar bo'ldi. Ayozli kunlar boshlanishi bilan xizmat ko'rsatuvchi shirkat direktoriga “Issiqlikni hal qilmasangiz, pul to'lamaymiz”, deya shart qo'yamiz. U: “Yo'q issiqlikni qaerdan olib beraman?” deydi aybni tuman issiqlik korxonasiga ag'darib. Bor otangga, bor onangga boshlanadi. Bu tizimning shahar va respublika rahbarlariga qilgan uzluksiz murojaatlarimizga “xodimlarimiz muammoni joyida o'rganganlarida, issiqlik mavjudligi aniqlandi” degan g'irt yolg'on javob olishdan charchagan bo'lsak-da, orqaga qaytmadik. Oxir-oqibat “VEOLIA ENERGY TASHKENT” MChJ XKning kirdikorlari fosh bo'ldi. Yo'q issiqlikni bor deb uch-to'rt yildan buyon butun bir mahalla xalqining qulog'iga lag'mon osib kelgan xorijiy korxona yozda qilinmagan ishni qishning sovug'ida bajarishga majbur bo'ldi. O'tgan qishda mahalla issiqlik bilan ta'minlandi. Bunga yetguncha salkam uch oy qish jabrini tortishimizga to'g'ri keldi. Lekin mazkur korxonaning biron-bir vakili haqiqatni tan olib, odamlardan uzr so'ramadi. Bosh direktor lavozimini egallab o'tirgan A.Haitmetov ham miq etmadi. Unga issiqlik iste'mol qilinmagan kunlar uchun rasmiylashtirilgan hujjatlar taqdim etilganiga qaramay, majburiy ijro byurosidan sud qarori ilova qilingan qarzdorlik xati ola boshladik. Ma'lum bo'ldiki, “PROSERVICECORP” MChJ direktori og'zaki buyruq bilan uyimizni o'z kompaniyasi tasarrufiga olibdi. He yo'q, be yo'q, har bir oiladan davlat boji bilan pochta xarajatlaridan tashqari, ikki-uch million so'mdan undirish iziga tushibdi. Mazkur kompaniya direktori xatti-harakatlari qonun-qoidaga zid ekanligini bilmasmidi?! Kompaniya mulkdorlarni emas, mulkdorlar uni tanlaydi-ku. Uy-joy mulkdorlarining roziligi haqidagi umumiy yig'ilish bayonnomasi va qarori, tomonlarning majburiyatlari aks etgan shartnoma bo'lishi amaldagi qonun-qoida talabi-ku! Eng asosiy masala, bu — to'lov. Xo'sh, mulkdorlarning texnik xizmat ko'rsatuvchi shirkat yoki kompaniyaga to'lovini kim va nima asosida belgilaydi?

“Ko'p kvartirali uylarni boshqarish to'g'risida”gi O'zbekiston Respublikasi Qonunining 16-moddasida “Mol-mulkni saqlash, undan foydalanish va uni ta'mirlash hamda ko'p kvartirali uyga tutash yer uchastkasini obodonlashtirish uchun joylar mulkdorlari majburiy badallarining yoki to'lovlarining miqdori umumiy yig'ilish qarori bilan belgilanadi”, deb yozib qo'yilgan. Chindan ham har bir ko'p kvartirali uyda qilinishi kerak bo'lgan ishning hajmiga qarab to'lovni qonunda ko'rsatilganidek mulkdorlarning o'zlari belgilasa bo'ladi-ku! Eng muhimi, yig'ilgan mablag'ning sarf-xarajati ko'zgudagidek ko'rinib turadi. Shunday qilinganda butun mas'uliyat mulkdorlar zimmasida bo'lib, ta'mirlash ham, obodonlashtirish ham o'z vaqtida bajariladi.

Nodavlat hisoblangan shirkat yoki kompaniyaga to'lov miqdorini O'zbekiston Respublikasi Qurilish va uy-joy kommunal xo'jaligi vazirligi belgilagan. U 2024 yilning 1 mayidan boshlab eng kam tarifni quyidagicha belgilagan: Toshkentdagi kommunikatsiyalari mavjud bo'lgan ikki qavatli uylarning bir kvadrat metri uchun 1147 so'mdan 1149 so'mgacha, uch qavatli uylarning bir kvadrat metriga 1303 so'mdan 1305 so'mgacha, to'rt qavatli uylarning har kvadrat metriga 1514 so'mdan 1518 so'mgacha bo'lib, bu baho qavatdan-qavatga oshib boraveradi. Sababi nima? Nega butun xonadon sathi to'lovga tortilgan? To'lov miqdori nimaga asoslangan? Nega kvadrat metr asos qilib olingan? Buning ustiga, yil davomida. Savollar ko'p.

Ma'lumki, mulkdor qish mavsumi davomida issiqlik uchun xonadonining har bir kvadrat metriga belgilangan tarif bo'yicha haq to'laydi. Foydalanilgan sovuq va issiq suv hamda gazning kubometriga qarab to'lov amalga oshiriladi. Ammo mulkdor kompaniya xizmatidan yil (balki yillar) bo'yi bir so'mlik naf ko'rmay, kvartirasining kvadrat metriga oyma-oy pul to'lashini tushunish qiyin, juda qiyin. To'g'ri, rasmiy hujjatlarda shirkat yoki kompaniya “umumiy mulkni saqlash, ta'mirlash va obodonlashtirish ishlari”ni bajarishi belgilab qo'yilgan. Yerto'ladagi kommunikatsiyalarni mulkdorlar o'z hisobidan ta'mirlasa, yangilasa, obodonlashtirish ham o'zlarining qo'llaridan chiqsa-yu, yana kompaniyaga pul ham to'lashlari adolatdanmi? Ko'pgina joylarda xizmat ko'rsatuvchi mulkdorlarning jiddiy noroziligiga olib kelayotganligi, undan bezib borayotganligi shundan emasmi? Xizmat ko'rsatuvchi o'z vazifasini yolg'on hisobotda bajarmoqda. Agar ikkinchi qavatda yashaydigan mulkdor yetmish kvadrat metrlik xonadoni uchun xizmat ko'rsatuvchiga tarif bo'yicha har oy 105 980 va bir yilda 1 271 760 so'm to'lasa-yu, undan biron-bir manfaat ko'rmasa, norozi bo'lmaydimi? Bo'ladi-da! Qirq xonadonli ko'p qavatli uyning har biri shunchadan to'laganda ham 50 870 400 so'm yig'iladi. Hech bo'lmaganda, bu pulga uyning tashqi ko'rinishini chiroyli qilsa bo'ladimi? Bo'ladi. Lekin…

Xizmat ko'rsatuvchi uylar atrofidagi yerlarni tartibga keltirib, gul ko'chatlari, mevali va manzarali daraxt ekishi kerak. Yaroqsiz holga kelgan deraza-eshiklar qachon yangilanadi? Hatto uy yerto'lasidagi issiq va sovuq suv quvurining ma'lum bir qismini almashtirish uchun material va xizmat haqini beramiz. Ammo ko'p qavatli xonadonlarni isitish mavsumi tugagach, tizim quvurlari va xonadonlar batareyalari yillar davomida yuvilmagan.

Shu gaplar boshimda aylanib yotgan paytimda, internet tarmoqlarida bir ayolning hokimiyat vakili kabinetida yoqalashgan lavhasi paydo bo'ldi. Mas'ul xodimning qo'lini tishlab olgan “qahramon” mahallamizdagi ikki yuzga yaqin mulkdor istiqomat qilayotgan ko'p qavatli turar-joy kompaniyasining direktori bo'lib chiqdi. Nihoyat, oyog'i yerdan uzilib, bosar-tusarini bilmay qolgan direktor ishdan olinib, keng ko'lamli taftish boshlanibdi.

Misollardan ko'rinib turibdiki, ko'p qavatli uylarga texnik xizmat ko'rsatuvchi kompaniyalar mutasaddilarining huquqiy va kasbiy malakalari sayozligi, ish sifati talabga javob bermasligi, tashabbus, tadbirkorlik va yangilikka intilishning yo'qligi, halollik va adolat mezonlarining buzilishi o'zlariga pand bermoqda. O'tgan qish mavsumida yo'q issiqlikni mulkdorlarga bor qilib ko'rsatish uchun qozonga qaytib borishi kerak bo'lgan quvurdagi iliq suvni kunu tun kanalizatsiyaga oqizib qo'yganlari “Toshkent issiqlik elektr markazi” filiali — issiqlik ta'minoti korxonasiga necha yuz millionlab zarar keltirganligi xalq rizqiga xiyonat emasmi?! Mirobod tuman issiqlik korxonasi har bir kompaniyaga solgan uch million so'm jarimasi bilan zarar o'rnini qoplaydimi? Achchiq bo'lsa-da, ochiq aytish kerakki, xizmat ko'rsatuvchi ayrim kompaniyalar xalqning bergan pulini oqlash uchun tasarruflaridagi ko'p qavatli uylarni obod qilish o'rniga jig'ildonlarini siylash yo'lida raqobatlashayotganga o'xshaydi. Mahallamiz faollari mavjud ko'p qavatli uylarni bitta kompaniyaga birlashtirish, uning rahbaridan tortib, ishchilarigacha shu mahallada yashaydigan bo'lsin degan talabni qo'ydilar. Beshta uyni boshqarayotgan nomzod bilan gaplashib, maqsadni tushuntirdik. U rozi bo'ldi. Biroq kompaniya o'z faoliyatini maoshsiz ishlaydigan kuzatuv kengashi rahbarligi ostida olib borishi lozimligini eshitganda rangi-ro'yi o'zgarib, duduqlanib qoldi. Oradan ikki oy o'tganiga qaramay, undan darak bo'lmadi.

Kezi kelganda yana bir muammo xususida to'xtalmay bo'lmaydi. Ayrim ko'p qavatli uylarning kirish eshigi tepasi va qavatlardagi chiroqlar kunduz kuni ham o'chirilmaydi. Ular xonadonlardan ayri bo'lib, yerto'ladagi umumiy hisoblagichga ulangan. U bilan biron-bir mulkdor qiziqmaydi, albatta. Agar Energetika vazirligi ko'p xonadonli uylar qavatlaridagi chiroqlarni xonadonlar hisoblagichiga ulab qo'ysa, qarabsizki, elektr quvvati ham, mulkdorlarning mablag'i ham tejalgan bo'lardi.

“Ko'p qavatli uylarni boshqarish to'g'risida”gi qonunning 7-moddasida “Ko'p kvartirali uyga tutash yer uchastkasi mahalliy davlat organlari tomonidan ko'p kvartirali uydagi joylarning mulkdorlariga doimiy foydalanish huquqi asosida ajratiladi. Ko'p kvartirali uydagi joylar mulkdorlarining zimmasiga mazkur yer uchastkasining sanitariya holati va obodonlashtirilishi uchun javobgarlik yuklatiladi. Har bir ko'p kvartirali uyning kadastr pasportida ko'p kvartirali uyga tutash yer uchastkasi to'g'risida ma'lumotlar, shuningdek, yer maydonining kadastr rejasi majburiy tartibda bo'lishi shart”ligi ko'rsatilgan. Xo'sh, bu ishni kim, qachon qiladi? Qurilish va uy-joy kommunal xo'jaligi vazirligining tumanlardagi bo'lim va inspeksiyalarimi yoki mahalliy hokimiyatning zimmasiga yuklatilgan tashkilot va idoralarmi? Nazorat bo'lmaganligi sababli besh yil ichida qilinmagan bu ish oqibatda ko'p qavatli uylarga tutash yerlarning talon-toroj va ekologik jihatdan abgor bo'lishiga olib keldi. Ayrim mulkdorlar tomonidan noqonuniy qurilmalar bunyod etildi. Shaxsiy avtomobillar turar joyiga aylantirildi.

Mazkur qonunning 9-moddasidagi “Kam ta'minlangan oilalarga ko'p xonadonli uylarni saqlash bo'yicha yordam ko'rsatish”dek insonparvarlik amalga oshsa, yolg'iz yashovchi pensionerlar, nogiron va kam ta'minlangan oiladagilar ham xursand bo'lmaydimi? Taassufki, hali bu xayrli qonun talabi qog'ozda, xolos.

Aholining huquqiy savodxonligini oshirishga alohida e'tibor qaratilishi kerakligini ham hayotning o'zi talab qilmoqda. Agar ko'p qavatli uylarni boshqarish qonunda ko'rsatilganidek olib borilsa, yordamga muhtojlar yana chetda qolib ketmasa, muammolar chekinib, ishlar yurishib ketishiga ishonsa bo'ladi.

“Ko'p qavatli uylarni boshqarish to'g'risida”gi qonunning qabul qilinganiga hademay besh yil bo'ladi. Unda ko'rsatilgan vazifalarni tegishli vazirlik va idoralar poytaxtning Mirobod tumanidagi Sharof Rashidov nomli mahallasida amalga oshirishni yana necha yil kutishlari kerak?

Nuriddin OChILOV,

jurnalist.