“Qismati yo'qlikka ko'milgan gullar”

 “Qabohat saltanati yoxud qor qo'ynida lolalar” she'riy romanini o'qib…

Yaqinda O'zbekiston davlat jahon tillari universitetida shoira Sharifa Salimovaning “Qabohat saltanati yoxud qor qo'ynida lolalar” nomli she'riy romanining taqdimoti bo'lib o'tdi. Unda taniqli ijodkorlar, adabiyotshunos olimlar, talaba-yoshlar ishtirok etdi. Asar haqida yuraklar kuyib-yonmasdan so'z aytib bo'lmasligini uning taqdimotida bildirilgan fikrlardan ham anglash qiyin bo'lmadi.

“Bo'ldi! Yetarli hozircha shu ikki qismat! Qolganini ertaga. Yo'q, boshqa bir satr ham o'qib bo'lmaydi bu kitobni! Bugunga yetadi! Bugungami yo butun umrgami yetar buncha hasrat, dard, iztirob, faryod. Kitob hali yarmiga ham yetmadi. Ammo… Ikki ziyoli ayolning, ikki olimaning achchiq qismati, ikki mazluma, ayanchli taqdirlar egalari — Xayriniso Majidxonova, Maryam Sultonmurodova. Buncha murakkab bo'lmasa hayot… Axir ular ham ayol edi, nozik xilqat edi. Ko'ngli shishadek toza edi. Niyatlari ulug' va ko'p edi…

Hammasi 1922 yilda Turkistonni taraqqiy ettirish niyatida “Turkiston ko'ksida shirin bir tashvish” bo'lib, “Bir guruh iste'dod egasi — yoshlar Olmoniya sari yo'l” olishlaridan boshlandi. Ammo Vatanga nur, ziyo, taraqqiyot olib kirish niyatida ilm-fan rivojlangan o'lkalarda ta'lim olayotgan yoshlar haqida siyosatning kir qalami boshqa so'z aytdi. Buni muallif ushbu satrlarda ifoda qildi: “Sartlar Ovro'pada nima qiladi? Talabalar ortga qaytmog'i kerak”… “Arosatda tuting, ne qilsangiz ham, Qudratli Turkiston uyg'onmasa bas”…

Bir achchiq faryod keladi yurakdan. Ey, o'tgan asrning o'ttizinchi yillari! Sen nega bunchalar shafqatsiz kelding? Nega millat gullarini tanlab, o'rog'ing bilan ayovsiz o'rib-yanchib tashlading? Millat deganlarni tengsiz azoblarga giriftor qilib, onasini ham, xotinini ham, singlisini ham javobgar qilding? Yigirma minglab bolalarni ota-onasi bag'ridan yulib olib, bolalar uylariga tiqib yubording? Nega ayollarning qamoqxonalarda kaltaklanishiga, tahqirlanishiga tomoshabin bo'lding?

Nega oktyabr to'ntarishidan keyingi hukumat bizning ayollardan o'z rejalarini amalga oshirishda foydalandi-yu, oqibatda ayovsiz qurbon qildi?

Ha, har misrada bir dard, bir armon, bir o'kinch, bir anduh, bir ilojsiz pushaymon. Har sahifada ortga qaytmas, har ne haqiqatlarni ko'mib yuborishga qodir Vaqt ham davolay olmagan o'yiq jarohatlar, yashira olmagan achchiq-achchiq rostlar. Ziyoli erkaklar — ota yo er ortidan qatag'on bo'lgan oddiy uy bekalari… Millatning, butunroq aytganda, ko'plab xalqlar qalbidagi jarohatlarning bir ulkan qismi — o'zbek ziyolilarining gullagan umri payhon etilishi, azoblar, qiynoqlar, tahqirlar va hatto shafqatsizlarcha otuv…

“Qabohat saltanati yoxud Qor qo'ynida lolalar” — bir adibning millat dardi o'laroq chekkan dil ohi, ruhimizdagi ming-minglab ochiq, qoni sirqirab yotgan dardlarimiz… Asli bu ma'lumotlarni, qatag'on bo'lganlar haqidagi manbalarni endi-endi internet sahifalaridan qisman topish mumkin. Lekin yaxlit asarda, yana she'riy romanda badiiy ifodasini shunchaki o'qib bo'lmaydi.

Fasllarga bo'lingan bitikning avvalgi bobi. Yosh qizlar tahsil uchun Germaniyada bo'lib turar ekanlar, Parij sayohatiga otlanadilar. Ularning ko'z o'ngida o'sha yillardayoq o'zining maftunkor qiyofasi bilan olamni hayratga solgan Yevropa ko'chalari gavdalanadi.

Luvr muzeylari — bebaho tarix,

Napoleon izlari — yiqilgan taxtlar.

Nogoh Mustafo Cho'qay, Ahmad Naim bilan uchrashib qoladilar. Shunchaki suhbatlar kelgusida qancha so'roq-savollarga sabab bo'lishini kim bilibdi?

O'zbekning birinchi oliy ma'lumotli shifokor qizi Xayriniso Majidxonova Germaniyada olti yil tahsil olib keldi. Yana Toshkentda o'qishni davom ettirdi. Dardlarga davo qilish, yaralarga malham qo'yish bilan kifoyalanib qolmay, xalqqa tushunarli bo'lishi uchun o'zbek tilida ajoyib tibbiy lug'at tuzdi. Ibn Sinoning “Tib qonunlari” 1-jildini hozirgi o'zbek yozuviga o'girib, oqqa ko'chirdi. Tibbiyotga oid 200 betlik ilmiy ishi deyarli bitgan chog'i nogoh uyiga bostirib keldilar. Tintuv, hamma narsa yo'q qilinishga mahkum. Kitoblar ham: Gyote, Bayron, Qodiriy, Cho'lpon, tibbiyotga oid nemis tilidagi, rus tilidagi bebaho kitoblar, bolalar uchun adabiyotlar…

Gurillab yonadi inson qismati,

Bir hovuch kul bo'lib yonar kitoblar.

So'ng otuvga hukm qilindi — oxirgi nafasigacha qo'yilgan asossiz ayblarni tan olmagan, mardona turgan, otasining sha'nini so'nggi nafasgacha himoya qilgan o'zbek olimasi. Chimildiq ko'rmagan navnihol qiz. Bu dahshatli otuv kunida Xayrinisoning ko'nglidan kechgan og'ir tuyg'ularni his qilish oson emas. Shoira Sharifa Salimova buni shunday bitadi:

Dunyosiga yig'lab kelgandim, ona,

Dunyodan kafansiz ketayotirman…

“Qars” etar, tunlarni tilkalar tovush,

Devorga sachraydi Gul siyohli qon…

Odamzod nima uchun hali-hanuz hushini yig'maydi? Hali-hanuz qon to'kadi. Nahotki insoniyat aqldan ozgan bo'lsa? Umr bir tutamligini biladi-ku. Avlodlariga boylik qoldirmoqchi bo'ladimi? Aslida, gunohlar xurjunini ildirib ketmaydimi xuddi ne-ne qonxo'r bosqinchi zotlar kabi?..

Keyingi faslda Maryam Sultonmurodova haqida.

Bir umr ta'qibda yashagan, uch martalab jazoga, qamoqqa mubtalo etilgan jurnalist va tarjimon Maryam Sultonmurodova taqdiri. Bir mushtipar onaning farzandlari diydoriga zor bo'lgan yillari. Uning mehnati bilan “Yosh Verterning iztiroblari” tarjima bo'ldi. Yana qancha asarlarni tarjima qilishni diliga tukkan edi bu nemis tili bilimdoni. Oz vaqt bo'lsa ham “Guliston”, “Yorqin hayot” jurnallarida jurnalist bo'lib ishlagan edi. Uch bora so'roq-savol, uch bora surgun, uch bora farzandlaridan ayrolik. Hammasi ortda qoldimikan deya oqlanishi haqidagi hujjatlarni ko'zyoshlar bilan kutib olganidan so'ng ham bir umr davom etgan cheklovlar, ta'qiblar.

“Dunyo, hozircha men sening ko'ksingda

O'qilmagan kitob, o'qilmagan sir”.

Menga shu azobli tarixni aytdi

Qishloq chetidagi uniqqan qabr.

Qirg'in yillarida qatag'on bo'lgan ayollarning har biri taqdiri ana shu kabi o'qilmagan kitob, ochilmagan sir.

She'riy romanning satrlarida Fayzulla Xo'jayev, G'ayrat Majidiy kabi millatning eng ilg'or oydinlari sha'niga qo'yilgan bo'htonlar, boshiga tushgan balolar, nafaqat o'z boshiga tushgan ofatlardan tortmish azoblari, balki ona Turkiston ahvolidan chekkan so'ngsiz iztiroblari ham namoyon bo'ladi.

O'ylab o'yingga yetolmaysan. Xayol o'sha yillarga eltadi. Yuzi qora yillar… Shunda ham hushyor bo'lmaginmi? Axir sening ham ko'zingni necha yillar “buyuk” yolg'onlar chalg'itgan. Fidoyilarning nomini qora qilgan tuzumning qo'shiqlarini jo'shib-jo'shib aytgansan:

Ya drugoy takoy stranы ne znayu,

Gde tak volno dыshit chelovek…

Ha, havo yetmaydi. Endi dunyoning boshqa yerida ham shunchalik razolat bo'lganmikin deb o'ylab qolasan. O'qiganlaring haqida o'ylab, o'yingning oxiriga yetolmaysan, orom ham berkinib oladi qaerlargadir.

Yana ochiladi “Qabohat saltanati”.

Viloyat Xo'jayevaning surati. Otasining millatparvarligi, fidoyiligi, yoshlarni Ovro'paga o'qish uchun yuborgani sababidan ko'p yillar sargardon bo'lgan qop-qora, quralay ko'zlar. Suratga tushgani chog' taqdirining bunchalik og'ir, manaman degan mard erkak ko'tarolmaydigan darajada og'ir bo'lishini bilarmidi?

Otam Moskvaga yo'l oldi nogoh,

Najot qal'asi, deb chiqardi qanot.

Stalin… u sevgan, u suygan daho,

Jallod ekanligin bilmasdi, hayhot!

Yosh talabaning otasi aybsizligini bildirib “Fayzulla Xo'jaga qilingiz shafqat” deya bitgan xati kabi umr yo'li ham yopilgan qiz. Qizninggina taqdiri emas bu bobda. O'sha davr ilg'or ziyolilarining birin-sirin jisman yo'q qilinishi.

Bunday taqdirlar qanchadan-qancha ekan?

Keyingi sahifalarda farg'onalik Kimyoxon Ashurovaning eri bilan partiyaga qilgan sodiq xizmatlari tufayli dahshatli ayblovlarga mubtalo etilishi, uch qizini qoldirib, qamoqqa olib ketilishi, eri O'rinboy Ashurovning otib tashlanishi, kichik qizi — o'n oyligida onasiga talpinib qolib ketgan kichik qizi Klaraning ichikib vafot qilishi satrlarda bitilarkan, bu dahshatli voqealar tasavvurimizda gavdalanadi. O'tkir publitsist (1938 yil aprelda otib o'ldirilgan) Abdulhay Ahmedovning ayoli Tojixon Ahmedovaning 1937 yildan 1945 yilgacha qamoqda ushlanishi, chidab bo'lmas ayblov va tahqirlar, sog'lig'ini yo'qotishi haqida muallif yana bir faslda ta'sirchan she'riy hikoyalar bitadi. Sabr-matonat namunasi bo'lgan bu ayollarni qanday qilib xotirlamaslik mumkin? Qanday qilib pok ruhlariga hurmat bajo keltirmaslik mumkin?

Chustlik mohir jurnalist Sobira Xoldorova taqdiri esa bir romanga jo bo'lgulik. 17 yoshidayoq hukumatning yaqinda ta'sis etilgan “Yangi yo'l” gazetasining muharriri bo'lgan bu ayol katta umidlar bilan Moskva davlat jurnalistika institutida o'qigan. Oila quradi, ikki farzandning onasi bo'ladi. 1937 yildan to 1955 yilgacha qamoqda, surgunda umr o'tkazadi. Hayotining gul davrini har kuni 14-15 soat davom etadigan og'ir mehnat, qiyin sharoitda yashadi, matonat bilan ozodlik kunlariga yetib keldi. Qizini ham surgun yillarida tarbiya qildi. Ammo bu azoblar, iztiroblarda aqldan ozdi. O'g'lining taqdiri ham noma'lumligicha qoldi.

Sobira Xoldorovaga bag'ishlangan faslda bunday satrlar bor:

Nechun buncha kechga qolding, haqiqat?

Toychaxon qo'lida bo'lganmiding qul?

Qaerlarda eding o'n to'qqiz yil-a,

Telba bo'lganida navqiron ko'ngil?

Kitob yakuniga qadar qismatlar tobora chigallashib boraveradi.

“Akmal Ikromovning dumi” sanalgan partiya rahbarlaridan biri G'ani Ishoqovning ayoli Maqsuda Ishoqovadan uch farzandi tortib olindi va bolalar uyiga tashlandi. O'zi uzoq yillik qamoq jazosini o'tadi. Qamoqda u so'ngsiz so'roq qilindi, ayovsiz tahqirlandi.

Birinchi o'zbek professori Abdurauf Fitratning ayoli Hikmatoy Fitratovani beayb so'roqqa tortadilar va bir necha yil qamoqda ushlab turadilar. Farzandi Sevara bolalar uyiga topshiriladi. Eriga qo'yilgan tuhmatlarga imzo chekishini talab qilib qattiq va qayta-qayta so'roq qiladilar. Shu bilan birga, Hikmatoyning ota-onasidan meros qolgan 200 ga yaqin tilla buyumlarini musodara qilib yuboradilar. Bu esa qatag'onchilar so'roq-savollardan, qama-qamalardan eng-eng chirkin maqsadlarda foydalanganiga dalolat.

Yurak qoni bilan tilga yetib keladigan so'zlar bor. Qismati shunday titroq, yuraklarni zirillatadi. Yurak qoni bilan bitiladigan satrlar bor. Ko'zlarni kuydiradi, haqiqatdan bong urib, tillarda mangu jaranglaydi.

Xalq ahvolu ruhiyasi, o'zbek ayollarining ma'naviy-milliy qiyofasi, ziyolilarning Vatan ravnaqi yo'lidagi shijoat-shiddatlari — barcha-barchasini ifodalashda xalqimizning necha yuz yillik dardchil og'zaki ijodidan satrlar keladi: ohangini ergashtirib, yuraklarni ezg'ilab, ko'ngillarni titratib:

Daryo toshqin, suvlar to'lqin,

o'tolmayman-o,

Otim oriq, manzilimga yetolmayman-o.

Otginamni oriq qilgan shu mayda tosh-a,

Rangginamni sariq qilgan shu qalamqosh-a.

Yig'lamay, dard chekmay, iztirob tortmay va yana o'sha kir tarixning qora eshiklarini ochib, ichkarini ko'rmay, ko'rib titramay o'qishning iloji yo'q. O'z kuningga hisob-kitob qilasan. Kitob fasllaridan biriga epigraf sifatida keltirilgan so'zlarga yana qaytib borasan va ko'zingda yosh bilan, iqror bilan: “Rost”, deysan beixtiyor…

“Ulug' Turon, ey, arslonlar o'lkasi! Qayg'urma! Eski davlating, eski saltanating, eski yigitlaring, eski arslonlaring hammasi bor, hech biri yo'qolmamishdir. Yolg'iz… Oh, yolg'iz tarqalmishdir…”

Kitobda qurbon tilidan bunday da'vat keladi:

Zamondoshim, senga aytar so'zim bor,

Tarix tuprog'iga to'kildi qonim.

Vatanni jon kabi asra, avayla,

Arslonlar o'lkasi bu yurt, o'g'lonim!

Ayol boshi bilan Vatan ozodligi yo'lida haqdan qaytmagan ayollarimiz ruhlari oldida hamisha qarzdormiz.

Shoira, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi Sharifa Salimova “Qabohat saltanati” kitobida aytganiday:

Endi pok ruhingiz rohatda bo'lsin,

Tugamas tarixga bergan savollar.

Farishta qavmida ketdingiz ulug',

Yorini sotmagan dilbar ayollar!

Ma'mura ZOHIDOVA