Sen borsanki…
Taniqli olim To'ra Nafasov kitoblaridan ruhlangan adibaning savobli ishlari xususida
U agar poytaxtda qolganida ustozlari Ozod Sharafiddinov, Begali Qosimov, Umarali Normatov, Norboy Xudoyberganov, Abdug'afur Rasulov, Tal'at Solihovlar izidan borib, ilm yo'lini tanlab, bugun kamida fan doktori, professor bo'lardi. Lekin taqdir ekan-da, olis tog'lar bag'ridagi mo''jazgina go'shada yashayotgan bo'lsa-da, ijoddan, adabiyotdan ayrilmadi. Hamon necha minglab eldoshlariga ma'rifat ulashyapti, hamisha uyg'oq, bezovta qalbi, o'tkir qalami bilan hammaga yaxshilik sog'inib yashayotir. Uni taniysiz — taniqli ijodkor, O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi, “Shuhrat” medali sohibasi Lola O'roqova!
O'n kuncha avval muhtarama ustozim qalamiga mansub “Sen borsanki, men ham o'lmayman…” kitobini o'qidim-u, halovatim buzildi. Nega? Nima uchun?
* * *
Xurshid Davron,
O'zbekiston xalq shoiri:
“O'zbekistonda To'ra Nafasovdek zukko va fidoyi olimlar borligidan faxrlanaman. Olimning O'zbek So'zi yo'lida qilayotgan zalvorli va mashaqqatli izlanishlari haqida o'ylaganimda, har gal Amir Temur va chumoli haqidagi rivoyat esimga tushadi. Chumolidek tirishqoq bo'lgan olimgina Himolaydek ulkan va cho'qqisi ko'rinmas tog' — O'zbek tili haybati oldida cho'chimay, cho'qqi tomon yo'l izlaydi va butun yo'li davomida har bir giyoh, har bir og'och, har bir tosh sirini bilishga intiladi. To'ra Nafasov, hurmatli Poyon aka (taniqli adabiyotshunos olim, adib Poyon Ravshanov nazarda tutilgan — N. J.) e'tirof etganidek, “Yarim asr davomida 500 dan ziyod maqola, 30 ga yaqin kitob, darslik, qo'llanmalar yaratdi, minglab shogirdlarga ustozlik qildi, o'zbek tilshunoslari orasida ko'zga ko'ringan martaba va maqomga ko'tarildi”…
2014 yil
* * *
Poyon Ravshanov,
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan yoshlar murabbiysi:
“To'ra Nafas o'z shaxsida jamg'argan bilimga hayratlanmay bo'lmaydi. Yurtimizdagi aksar joy nomlari eng kamida 3 ming yillik tarixga ega. Naxshab, Nasaf, Koson, Kasbi, Sariosiyo, Chaqar, Denov, Iskifag'n, G'uzor va boshqa necha yuzlab toponimiy istilohlarning ilmiy mag'zini chaqish uchun o'nlab fanlarni, avvalo, tarixni, geografiyani, etnografiyani, folklorni teran istifoda etish talab qilinadi. Manbalarning aksariyati arab, fors, xitoy va rus tilida ekanligini ham nazardan qochirib bo'lmaydi. Arab yozuvidan xabardor bo'lmagan, forsiy (aniqrog'i, qadimgi so'g'diy) til mohiyatini anglamagan tilshunos, hech qachon joy nomlarini me'yoriga yetkazib yoxud asliga monand izohlay olmaydi. Buning uchun Mahmud Koshg'ariy bobomiz jasoratini eslash kifoya. Tilshunos olim o'z muhitida taniqli bo'lishi mumkin. Ular orasida so'zni izohlovchilar, so'zshunoslargina elda mashhur bo'ladilar”…
Toponimlar, ularning kelib chiqish, ilmiy va lingvistik xususiyatlari tadqiqi bo'yicha atoqli olim, professor To'ra Nafasovni eslash bahonasida men bejiz taniqli ikki ijodkorning ul zot shaxsi, go'zal ijodi haqida yozgan samimiy e'tiroflarini keltirmadim. Nega desangiz, aynan bugun To'ra Nafasov kabi zabardast olimlarning o'rni, qadri juda bilinib qoldi. To'g'ri, bugun ham ularning shogirdlari, izdoshlari kam emas. Bu borada izlanishlar olib borilyapti (masalan, taniqli shoir, publitsist Eshqobil Shukurning o'zbek tilidagi so'zlar izohi bo'yicha olib borayotgan savobli sa'y-harakatlari ham tahsinga loyiq). Lekin…
Lola O'roqovaning “Sen borsanki, men ham o'lmayman…” deb nomlangan kitobini o'qidim-u, esimga birdaniga hassos olim To'ra Nafasov tushdi. Negadir keyingi yillarda bu inson shaxsan o'zi bosh bo'lgan qancha ezgu ishlarni unutib qo'yganimiz uchunmi, joy nomlari, xalqona so'zlar bilan bog'liq muammolar o'rtaga tushayotgani sir emas!
Eng ajablanarli jihati, internet sahifalaridan fidoyi zot To'ra Nafasov ijodi, biografiyasiga oid ma'lumotlarni qidirib hayron qoldim: ikki-uchta maqolani inobatga olmaganda, deyarli pichoqqa ilinadigan narsalar yo'q. Mana sizga ilm ahliga bo'lgan e'tibor! Axir hassos domlamiz umrining eng gullagan oltin davrini bitta mavzu — so'zlar va joy nomlari tadqiqiga bag'ishlagani va ilm sohasida o'ziga xos qomus yaratib ketganini nima uchun targ'ib etmasligimiz kerak? Internetni kuzating, san'at yoki jurnalistika ostonasiga yaqin kelolmayotgan ayrim otarchilar yo mikrofon, telefon ko'targan blogerlar haqida istalgancha g'ij-g'ij xato ma'lumotlar to'lib-toshib yotgan bir paytda nega fidoyi olimning bebaho tadqiqotlarini ko'proq targ'ibot qilishga shoshilmayapmiz? Uning bizga qoldirib ketgan madaniy merosini har qanday boylik, mezon bilan o'lchash mushkul.
Yana savol tug'iladi: xo'sh, To'ra Nafasovning biz tilga olayotgan bebaho kitoblarini bugun topish mumkinmi? Afsuski, yo'q!
Bu mavzuda gap ochilganida Lola O'roqova shunday dedi: “Ish faoliyatimda juda kerak bo'lgani uchun ushbu kitoblarni rosa qidirdim. Ishonsangiz, so'ramagan odamim qolmadi. Do'konlarda qolmagan. Bu kitoblarning biri 1988 yilda, ikkinchisi 2009 yilda chop etilgan. Hatto Kitob tumanidagi kutubxonalardan ham topilmadi. Xayolimdan, shu kitoblarni qayta chop etishsa bo'lmasmikan, degan fikr ham o'tdi. “O'zbekiston toponimlarining izohli lug'ati”ni faxriy o'qituvchi, shoir Hikmat Samadovning shaxsiy kutubxonasidan topdim. Buni qarangki, rahmatli ustozimizga To'ra Nafasovning o'zlari dastxat yozib bergan ekan. “Qashqadaryo qishloqnomasi”ni esa mahalla raislaridan birida borligini eshitib, bir necha marta bog'landim. Kimdir olib ketgan ekan, qaytarib berishi qiyin bo'ldi. O'ylashimcha, bu kitob faqat mutaxassislarga emas, hammaga kerak. Chunki har kim o'zi yashayotgan qishlog'i, mahallasi, ko'chasi nomlanish tarixini bilishni xohlaydi. Va nihoyat Muborak tumani hokimining davlat tili masalalari bo'yicha maslahatchisi — hamkasbim Hazrat Elov menga ana shu ajoyib kitobni topib berganida boshim osmonga yetdi!
To'g'risini aytsam, To'ra Nafasovning ushbu kitoblarini va yana Suyun Qorayevning “O'zbekiston viloyatlari toponimlari”, Nosirjon Oxunovning “Joy nomlari ta'biri”, Ernst Begmatovning “Joy nomlari — ma'naviyat ko'zgusi” kitoblarini o'qib, toponimlar haqida tasavvurim boyidi, ko'plab ma'lumotlarga ega bo'ldim. Ularni yaratish igna bilan quduq qazishdek mashaqqatli ish ekanini ich-ichimdan his etdim va menda toponimlarga qiziqish ortdi. Tumanimizda yashovchi ziyolilardan, kayvonilardan qishloqlari yoki mahallalari nomi tarixi haqida so'raydigan bo'ldim. Hatto bir gal maktablar targ'ibotchilari o'rtasida Ma'naviyat va ma'rifat markazi tuman bo'linmasi bilan birga “Qishlog'ingiz nomi tarixini bilasizmi?” mavzuida tanlov ham o'tkazdik.
Shu tariqa tumandagi yuzga yaqin geografik ob'yektlar haqida ma'lumotlar to'plandi. Ularning aksariyati el orasida og'izdan og'izga o'tib kelayotgan rivoyatlardan iborat edi. Ba'zan bir joy nomlari bo'yicha ikki-uch xil izohlar bo'ldi. Bular juda qiziqarli va qay bir jihati bilan shu manzilga mos kelardi. Ayrimlari manbalarda aks etgan ma'lumotga yaqin, boshqasi birmuncha farq qildi. Baribir tumanimizdagi joy nomlari tarixi bo'yicha bizga asosiy manba To'ra Nafasovning katta ilmiy quvvatga ega “Qashqadaryo qishloqnomasi” kitobi bo'ldi.
Yana bir e'tiborga molik jihati, o'tgan yili O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Davlat tilini rivojlantirish departamenti tomonidan ikki jildlik “O'zbekiston joy nomlarining izohli lug'ati” kitobi ham chop etildi. Unda ham yurtimizdagi yuzlab joy nomlari haqida juda kerakli ma'lumotlar bor…”
Demak, toponimlar haqidagi kitoblar mutaxassislar uchun ham, boshqa qiziquvchilar uchun ham juda kerak. Masalan, ba'zan qo'pol tuyulgan qaysidir biror nomni o'zgartirish talab qilinadi. Uni asoslash uchun ham manbaga suyanish kerak. Yoki mahallalarda yangi tashkil etilayotgan ko'chalar va boshqa ob'yektlarga taklif qilinayotgan ayrim tarixiy deb hisoblangan nomlarning qanchalik qonunga muvofiqligini aniqlashda ham birinchi navbatda biz bugun eslayotgan muhtaram olimimiz To'ra Nafasov qoldirib ketgan nodir manbalar (jumladan, domlaning “O'zbekiston toponimlarining izohli lug'ati”, “Qashqadaryo qishloqnomasi” kitoblari), toponimlarga oid boshqa qo'llanmalar juda zarur bo'ladi. Manba orqali joy nomining tarixiyligini, ahamiyatini, ma'no-mazmunini anglash va tushuntirish oson bo'ladi. Ehtimol, ayrim hududlarda joy nomlarining bo'lar-bo'lmas o'zgartirilishi toponimlarga oid manbalarning yetarli emasligiga, toponimlarning ahamiyati haqida ma'lumotlarning kamligiga ham borib taqalar.
Bir paytlar Farg'onada Rahimjon Rahmat degan qalami o'tkir, tili achchiqroq ijodkor do'stimiz o'zi tug'ilib o'sgan, yirik o'zbek urug'lari nomlaridan biri Qirqlar deb atalgan qadimiy qishlog'i ikkiga bo'linib, yarmi Zarafshon, yarmi Hikmat deb o'zgartirilganida ijtimoiy tarmoqlarda: “Bu qanday mantiqsizlik, ikkala atamaning ham bu hududga nima aloqasi bor, xalqdan bir og'iz so'radinglarmi?” deb qancha yozg'irgani esimda.
Yoki, uzoqqa bormaylik, Toshkentning o'zidagi necha yuzlab ko'cha, mahallalar nomlarini eshitsangiz, yoqa ushlaysiz, bular qanday o'ylab topilganiga odamning aqli yetmaydi. Baribir har qanday vaziyatda ham, ayniqsa, biror joyga nom qo'yilayotganida birinchi navbatda ana shu nom va atamaning tarixiy ildizi, mazmun-mohiyatiga ilmiy nuqtai nazardan yondashish kerak.
— Ushbu dolzarb masalaga keyingi paytlarda davlat miqyosida ancha jiddiy yondashilayotganini ham ta'kidlash lozim, — dedi hozirgi kunda Kitob tumani hokimining davlat tili masalalari bo'yicha maslahatchisi vazifasini halol ado etib kelayotgan Lola O'roqova gurungimiz orasida. — Esimda, bundan 10-12 yil oldin yoppasiga juda ko'plab joy nomlarini shoshma-shosharlik bilan almashtirish topshirig'i bo'lgan va qanchasi zo'rma-zo'raki o'zgartirilgan edi. Lekin bu kabi qo'pol xatoliklarga endi yo'l qo'ymaslik uchun Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat tilini rivojlantirish departamenti tomonidan jiddiy ishlar olib borilmoqda. Hukumatimiz noo'rin almashtirilgan tarixiy nomlarni tiklash bo'yicha ham amaliy choralar ko'rmoqda. Bu, albatta, quvonarli hol. Masalan, bizning tumanimizda qonunga nomuvofiq deb o'zgartirilgan 6 ta geografik ob'yektning tarixiy nomi qayta tiklandi. Ochig'ini aytganda, o'zboshimchalik bilan o'zgartirilgan yangi nomlarning ko'pini ulus baribir qabul qilolmadi, hatto rasmiy hujjatlarda qanday yozilgan bo'lsa ham, eski, qadimiy tarixiy nomi bilan aytilaverdi. Misol uchun, o'shanda Ko'sam (keksalar sahoba Qusam ibn Abbosga bog'lashadi, ustiga-ustak, Ko'sam ota qabristoni ham bor) qishlog'i Ko'rkli, Qushboshi esa Sarbontepa deb o'zgartirildi. Oradan o'n yildan ko'proq vaqt o'tgan bo'lsa ham biror kishi yangi nomlarni tilga olmadi. Demak, xalq asrab-avaylab kelayotgan qadriyatlarga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish kerak ekan…
Darvoqe, Lola opamiz kitobida qayd etganidek, har bir millat va elat tilidagi so'z boyligining kattagina qismini joy nomlari — toponimlar tashkil etadi. Toponim mazmunida o'sha hududning o'ziga xos jihatlari, tabiiy sharoiti, o'simlik va hayvonot olami, ulusning kasb-kori, etnik mansublik qaysidir ko'rinishda aks etadi. Ko'p bora guvoh bo'lganmiz: har qanday joy nomida o'sha hududda yashayotgan aholi to'g'risida muayyan ma'lumotlar bo'ladi. Tabiiyki, yillar, asrlar o'tishi natijasida tovush tushishi, almashishi, qo'shilishi yoki boshqa sabablar bilan ayrim joy nomlarining asl shakli o'zgarib, mazmuni yo'qolib ketsa-da, lekin qadimdan saqlanib kelayotgan madaniy boylik sifatida qadr-qimmati saqlanib qoladi. Shuning uchun ham odamlar yashab turgan manzillari nomi dabdurustdan o'zgarishini xohlamaydi.
Lola O'roqovaning ona tilimiz va toponimlarga oid turli nashrlarda chop etilgan maqolalari jamlangan “Sen borsanki, men ham o'lmayman…” nomli kitobida To'ra Nafasovdan ilhom olganligi sezilib turibdi. Mening nazarimda, bu kitob faqatgina davlat tili masalalari bo'yicha maslahatchilar uchungina emas, balki barcha soha vakillari uchun ham nihoyatda zarur. Negaki O'zbekiston Respublikasining “Geografik ob'yektlarning nomlari to'g'risida”gi qonuni hamda Vazirlar Mahkamasining geografik ob'yektlarga oid qarorlari, ko'rsatmalari va topshiriqlari ijrosini ta'minlash faqat shu qatlamga taalluqli, deb o'ylasak, xato bo'ladi.
Nihoyat, muallif hisobidan (“Oltin meros press” nashriyoti) chop etilgan bu ajoyib kitobni obdan o'qib chiqqach, so'nggi sahifada qayd etilgan adadi (200 donagina)ni ko'rib… mutaassir bo'lib qoldim! Nega desangiz, azaldan ilmu ma'rifat bobida boshqa hududlarga namuna bo'lib kelgan allomalar yurti, aholi nufusi to'rt millionlik dovonga yetayotgan Qashqadaryoday boy va ulkan salohiyatga ega viloyatda (asosan, Kitob tumanidagi ayrim qishloqlarga oid qimmatli ma'lumotlar aks etgani uchun) bitta kattaroq mahallada (maktab yo boshqa ta'lim muassasalarini qo'ya turing) ham ushbu qo'llanmabop nashr muxlislari bisyor ekanini ta'kidlashim shart emas. Demak, turli nomlardagi har bir hududning o'tmishi bilan bog'liq va xalqimizga nafi tegishi mumkin bo'lgan bunday narximas, qadri qimmatroq kitoblarni ko'proq adadda, asosiysi, eng so'nggi zamonaviy dizayn uslublarida chop etish fursati yetdi.
DARVOQE: Lola O'roqovaning “Sen borsanki, men ham o'lmayman…” kitobini varaqlayapman-u… so'z zargari, joy nomlari tahlili va tadqiqotlari bilan ilm dunyosida o'ziga haykal qo'yib ketgan To'ra Nafasov tavallud topgan Zarafshon tizma tog'lari yon bag'ridagi Davtosh qishlog'i ham men uchun naqadar aziz ekanligini anglab, kipriklarim namlandi. Ikki dunyolari obod bo'lgur otam va onam bilan qadim manzillar bo'lmish Jom, Qalqama, Oqchava, Langar, Govxona, Tarag'ay, Tutli, Oyoqchi, Minjir, Bo'gajil, Saroy qishloqlaridan necha o'n martalab gohi ot-eshak, gohi ulovlarda o'tib-qaytgan bolalik yillarim yodimga tushdi va donishmand zot haqiga duolar qildim.
Norqobil JALIL