Sardobadan suv ichgan odam
Ko'hna sardobalarda ko'milib qolgan dardim…
Abdulla ORIPOV
Xalqimizda “Har to'qayning o'z bo'risi bo'ladi” degan naql bor. Darhaqiqat, muboraklik adib Jumaqul Qurbonov haqida so'z ketganda, negadir darrov xayolimga shu maqol keldi. Rosti ham shunday-da… Qanchalik mahoratli, hassos bo'lmasin, Qashqadaryoning bepoyon dashtlari, saksovulzorlari, kengliklari haqida boshqa birov u qadar ishonchli va samimiy yoza olmaydi. Chunki u — sahro farzandi, uning kindik qoni shu zaminning qumlari, barxanlariga singib ketgan…
Jumaqul Qurbonov nomini ilk bor rahmatli Poyon Ravshanov bilan hammualliflikda yozilgan “Amir Temur tug'ilgan joy yoxud Zanjirsaroy qissasi” orqali tanigan edim. Asar avval “O'zbekiston adabiyoti va san'ati” gazetasining bir nechta sonlarida e'lon qilindi, so'ngra kitob holida bosmadan chiqdi. U keng jamoatchilik orasida qiziqish uyg'otishi bilan birga, bir nechta mualliflar tomonidan e'tirozlarga ham sabab bo'lgandi. Ammo shuni aytish lozimki, mualliflar bu asari orqali Zanjirsaroy degan tarixiy manzil va Sohibqiron bobomizning sevikli zavjasi Saroymulkxonim tug'ilgan makonni aniqlashga erishgan edi. Yaqinda marhum ustozimiz Poyon Ravshanov qalamiga mansub “Qadrdon siymolar, yaxshilarga ehtirom” nomli kitob qo'limga tushib qoldi va uni varaqlayotib, quyidagi bitiklarga ko'zim tushdi:
“Jumaqul Qurbonov bilan ko'pdan qadrdonmiz, ajoyib, maqbul inson. Vaqtida badiiyat sohasida hamkorlik ham qilganmiz. “Zanjirsaroy” uchun men sabab tanbehlar ham eshitgan edi. “Munaqqid”larimiz tarixni, manbalarni bilmasa, ayb bizlardami?” Mayli, gap bu e'tiroflarda emas. Jumaqul bag'rikeng yozuvchi, sermahsul, uzoqni o'ylab badiiy rejalar tuzuvchi adib.
* * *
Kunlarning birida davradoshlari orasida Qamashining “Kaykovus”i nomi bilan tanilgan keksa ijodkor Berdiqobil Xudoyqulov hammani hayratda qoldirib, poytaxtdagi nashriyotdan “Qalb javohiri” nomli kitob chiqardi-yu, oradan o'n kun ham o'tmay, asarining taqdimotini o'tkazishga qaror qildi. Aytilgan kuni otaxonning uyiga hamrohlar bilan yetib bordik.
Hovli odamlar bilan gavjum ekan. Chekkaroqdagi joyga o'tdik. Negadir mezbon Berdiqobil bobo va noshir Temirpo'lat Tillayev ko'zimga bezovtaroq ko'rindi. Shunda deng, Temirpo'lat qo'l telefonida kim bilandir uzoq gaplashib olgach, mezbonga bir nimalar degandi, Berdiqobil bobo birdan: “Jumaqul kelmasa, shuncha dov-daskaning kimga keragi bor?” — deya o'shqirib yubordi.
Mezbonning bu so'zini kimdir eshitdi, kimdir yo'q. Taqdimot tugab, mashinada qaytar ekanmiz, eshitganimni ustoz Abdivoy Rahimga aytdim.
— Bilasanmi, Qarshida neft va gazning katta idorasi bor. Boshlig'i Jumaqul Qurbonov degan odam. O'sha kishi Xudoyqulovning kitobiga homiylik qilgan, ammo zarur ish sabab bugungi tadbirga kelolmabdi, — deya javob berdi u.
— Ha, bari tushunarli, demak, otaxon bekorga bunchalik betoqat bo'lmagan ekan-da, — dedi shoir va adib Yo'ldoshbek Kenja biroz asabiylashib. — Mayli, lekin kim nima desa-desin-u, baribir zo'r odam ekan o'sha Jumaqul Qurbonov deganlari…
Nima, o'zimizda boylar, tadbirkorlar yo'qmi? Bor, anchagina, lekin ularning ko'pchiligi ma'naviyat, ma'rifatdan yiroq kimsalar. Ishonch bilan ayta olamanki, ular umrida kitob tugul, gazeta-jurnal ham o'qimagan, o'qimaydi ham. Bir paytlar shundaylar haqida viloyat gazetasiga “Ma'rifatga begona qalb” degan tanqidiy maqola yozib, ozgina baloga ham qoluvdim…
Bu adib Jumaqul Qurbonov haqida ikkinchi bor eshitishim edi…
* * *
Bunga ham ancha yillar bo'ldi, chog'i. Kunlarning birida hamrohlarim Yo'ldoshbek Kenja, Tursunboy Boymirovlar bilan Qarshiga, aniqrog'i, “Qashqadaryo” gazetasiga “yurish” qildik. Tahririyatda Nuriddin Egamov, Maqsud Hamroyevlarga olib borgan maqolalarni topshirgach, rahmatli tahririyat g'aznachisi Samandar Musayevning xonasidan yaxshigina qalam haqini olib, tashqariga chiqdik. Shunda kimdir bizni chaqirgandek bo'ldi. Qarasak, mirishkorlik tinib-tinchimas ijodkor Abdunabi Abdiyev uch-to'rt qadam narida turibdi. Ko'rishib, hol-ahvol so'rashgach, u qo'lidagi gazetani ko'rsatib, dedi:
— Muboraklik Jumaqul Qurbonov degan yozuvchini eshitganmisizlar?
Baravariga bosh irg'adik.
— O'sha og'aynimiz yangi “El” degan gazeta chiqaribdi… Mana ilk nishona soni, — deya bittadan yangi bosmaxona bo'yog'i anqib turgan gazetani uzatdi. — Endi kamina shu gazetaning tahririyati a'zosi, anovi darvesh ukalaringiz Bahodir Abdirazzoq esa mas'ul kotib bo'lib ish boshladi.
Oradan ko'pam o'tmay, mening ham o'tgan asrning 60-yillarida dongdor jamoa xo'jaligi raisi bo'lgan Lapas Muhammadiyev haqidagi “Yaxshilik bog'i” nomli hujjatli qissam gazetaning bir nechta sonlarida davomli bosildi. Gazeta esa qisqa fursatda o'z yo'li va o'quvchilarini topdi.
Bu adib Jumaqul Qurbonov haqida uchinchi bor eshitishim edi…
* * *
Bir kuni qoratepalik shoir Abdimurod Qodirovning uyida bo'lgan gurungdan qaytayotgan edik.
— Abdimurod zo'r shoir-u, lekin bor-yo'g'i bittagina o'ttiz ikki betlik kitobi chiqqani chatoq-da, — dedi Yo'ldoshbek Kenja hazil aralash.
— Ey, “dard”imni yangilab yubordinglar, — dedi Abdivoy domla sekingina kulimsirab. — Eslaringda bo'lsa, bundan ancha yillar burun bir saylov bo'luvdi. Bir kuni kechqurun uyimga ikkita notanish odam keldi. Ikkovi ham katta amaldorlardan ekan. Ulardan biri sherigini ko'rsatib, uning viloyat deputatligiga nomzod ekani, agar kamina mas'ul kotib bo'lgan hududdan yaxshi ovoz olsa, bitta kitobimizni chiqarib berishni bo'yniga oldi. Saylov ham o'tdi, boyagi amaldor deputat ham bo'ldi. Kunlarning birida “va'da” bergan amaldorning idorasiga borib uchrashdim. “Bir haftadan keyin keling”, deb yana va'da berdi. Hafta o'tib yana bordim. Yana o'sha gap. Oxiri hafsalam pir bo'ldi, uyga kelib, “Va'daboz tulki” degan masal yozdim va “Mushtum”ga jo'natuvdim, darrov bosishibdi. Ana shunday qilib xumoridan chiquvdim…
— Bilasizlarmi, vodiy tarafda Haziniy degan shoir o'tgan. Uning “Farg'ona tong otguncha” g'azali mahzun qo'shiq bo'lgan. Vodiyliklar o'sha shoirning ijod namunalarini to'plab, chiroyli kitob qilib chiqarishibdi. O'zimizning Abdulla Gulshaniyning ham o'sha shoirdan kam joyi yo'q. Qani edi, birorta mard chiqib, kitobini nashr ettirsa, savobning tagida qolardi…
— Bizning rahbarlarda yo'rgakda tekkan bir kasallik bor. Faqat yuqoridan aytishsa, qilishadi, bo'lmasa, yo'q. Ana, shoira Momoxol Elmurodovaning Yozuvchilar uyushmasiga a'zo bo'lganiga qirq yildan oshsa ham, biror kitobi kattaroq tirajda nashr etilmagan. Insof bilan aytsak, shoira opamizning she'riyati darajasi poytaxtda ijod qilayotgan ayrim mashhur adibalarning ijodidan kam emas.
Yaqinda Qarshiga borib, yosh yozuvchi Bahodir Abdirazzoqni uchratib qoldim. Og'zi qulog'ida, o'zi osmonda yuribdi. Qalingina “U” nomli hikoya va qissalar to'plami nashr etilibdi. “Hokimimiz Jumaqul aka chiqarib berdi”, — dedi faxrlanib.
— Qani endi, ana shunday saxovatpesha rahbarlar ko'proq bo'lsa, — dedi mashina rulini boshqarib kelayotgan ijodkor Sayfulla Al-Murod o'ychan ohangda.
Bu Jumaqul Qurbonov haqidagi navbatdagi ezgu gap edi.
* * *
Hayotda shunday odamlar ko'pki, mabodo biror kattaroq mansab-lavozimga o'tirib qolsa, eng yaqinlarini ham “tanimay” qoladi. Ayrim forma kiygan g'o'ddayganlar esa iyagi osmonda, odamni tanimaydi. Ammo vaqt o'tib amalidan ketgach, obro'si yo'q, birovga yaxshilikni ravo bilmagan sho'rtumshuqlar dami chiqqan koptokdek pissayib, hammaga alang-jalang qiladigan, hatto egniga jelak kiyib machitga qatnaydigan “peshvo”ga aylanadilar. Bunday yuzsizlarni ham ko'rib yuribmiz.
Shunday. Bu dunyo — bir sinov. Undan oyog'i yerdan uzilganlar vaqti kelib… qanday “erga tushgani”ni sezmay qolarkan. Ammo hayotda yaxshiyamki Jumaqul Qurbonovga o'xshagan insonlar ham bor. U kabilar samimiyatni “ot ustida” ham, undan keyin ham unutishmaydi. Doimo birdek. Yaxshilik qilishni umr mazmuni deb biladi.
* * *
Ha, vaqt degani yugurik, umr esa o'tkinchi. Qahramonimiz — adib Jumaqul Qurbonov bugun qutlug' yosh ostonasida. Hayot degani bu insonga katta lavozim va imkoniyatlar berdi. Qolaversa, kitobxon muxlislari havas bilan o'qiydigan go'zal hikoya va qissalar, romanlar yozdi. Asarlari adabiyotimizning atoqli shoir va adiblari Abdulla Oripov, Pirimqul Qodirov, O'tkir Hoshimov, Tohir Maliklar nazariga tushib, ular e'tirofiga sazovor bo'ldi.
Darvoqe, yuqorida ijodkorni sahro farzandi, sardobadan suv ichib ulg'aygan odam deb ta'riflamoqchi edik.
Shunisi aniqki, Sardobadan suv ichganlar, albatta, yaxshi odamlar bo'ladi…
O'rolboy QOBIL,
O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi
a'zosi.