Tizimli fikrlash – inson salohiyatini shakllantiradi

Yurtimizda dunyoga kelayotgan har bir chaqaloq — yangi inson O'zbekiston diyorida paydo bo'lishi va o'z salohiyatini ro'yobga chiqarishi uchun mamlakatimizda mavjud shart-sharoitlar ta'sirida ulg'ayadi.

Agar inson kamol topishi uchun zarur bo'lgan moddiy va ma'naviy komponentlarning har birini alohida bir tizim deb oladigan bo'lsak, chaqaloqning onasi, tabiat, atrof-muhit, meditsina, mahalla, oila va yana ko'pgina tizimlar — olamlar chaqaloqning ulg'ayishida katta ta'sir qiladi.

Aytaylik, har bir paydo bo'layotgan insonning o'zi bir olam bo'lsa, rivojlanishida unga boshqa olamlar o'z ko'rsatkichlari orqali ta'sir qiladi va shu tashqi ta'sirlarning qanchalik yaxshi uyushtirilganiga qarab, kelajakda u komil inson bo'lishiga imkoniyat paydo bo'ladi.

Adabiy mushohadamizda va insonlarning o'zaro suhbatida olam tushunchasi ko'p ishlatiladi. Biz faraz qiladigan borliqni bir olam deb qabul qilamiz. Jonli borliqni esa tashkil etuvchilar bor. Ular — borliqning tanasi, ichidagi jarayon va quvvat (ruh). Borliq tanasining tuzilishini uning tizimi orqali tahlil qilamiz. Borliq tizimi orqali borliq ichidagi asosiy borliqni tashkil qiluvchi borliqlarni ko'ramiz. Ya'ni olam ichida olamlarni ko'ramiz. Yana endi fikrimizda asosiy olam ichidagi har bir olamning tanasi, uning ichidagi jarayoni va jarayonni yurituvchi quvvati ko'rinadi. Shu tarzda tizim fikrlar olamlari ichiga kirib boraveradi.

Tizimlarning qanchalik yaxshi uyushtirilishi, katta tizimlarning shakllantirilishi, ularning qanchalik amalga oshirilishi respublika ahamiyatidagi katta masalalarning yechimiga olib keladi. Shu bahonada tizimli fikrlash va uning uslubi haqida fikrlaymiz.

Shunday qilib, tizim o'zi nima deganda, uni xayolimiz anglay oladigan borliq — olamning tanasi — materialistik tuzilishi deb ifodalasak, aniqroq bo'ladi. Tizim ichida jarayon sodir bo'ladi. Tizim va uning ichida ham yaxlit borliq bor, desak, har bir borliqni o'ziga yarasha bir olam deyish mumkin.

Alisher Navoiyning g'azalida aytilgani kabi:

O'n sakiz ming olam oshubi agar boshindadur,

Ne ajab, chun sarvinozim o'n sakiz yoshindadur.

Donishmandlardan birining fikricha, koinotda olamlar ko'p, olamlar ichida ham olamlar va ularning tashqarisida ham olamlar aylanadi. Ba'zi olamlar bir-biriga xalaqit bermay va ko'pgina olamlar bir-biriga ta'sir etib aylanaveradi. Bir-birini o'zgartirib boradi.

Har bir olam ichidagi olamlarni va uning tashqarisidagi olamlarni aniqlashda, ularning bir-biriga ta'sirini bilishda tizimli fikrlash yordam beradi.

Endi tizimli fikrlash o'zi nima, uning uslubi qanday? Tizimli fikrlash xususiyatlaridan biri borliq ichidagi borliqlarni topish, ya'ni olamlar ichidagi olamlarni tahlil qilib, yechim topishdir. Har bir olamning fizikaviy tuzilishi tizim, uning ichida esa jarayon sodir bo'ladi. Tanlangan borliqqa (olamga) ta'sir qiladigan ko'rsatkichlar asosida uning chiqish ko'rsatkichlarining o'zgarishini aniqlash yechim topishga asos bo'ladi. Olamning tizimli holatini fizik ko'rsatkichlari belgilaydi. Olamdagi o'zgarishlar esa, asosan, tizim ichidagi jarayon ko'rsatkichlariga bog'liq. Ko'rsatkichlar ichida biz o'zimizga keraklilarini aniqlaymiz, gohida chala tashxis qo'yamiz, gohida me'yoridan oshib ketamiz.

Tizimli fikrlash asosida tahlil qilish yaxshi natija beradi. Masalan, kelajak o'n yil ichida qadimiy O'zbekiston yeridagi xalqlar uchun Renessans bo'lishi rejalashtirildi, maqsad qo'yildi. Shu maqsad bo'yicha butun xalq, hammamiz porloq kelajakka intilmoqdamiz.

Yer kurrasida ulug' donishmandlarning fikrlari bilan taraqqiyot sodir bo'lgan. O'zbekistonda ham Renessansga intilish eng yaxshi g'oyalardan biridir. Yer yuzida oldingi renessanslar natijasida aholining ma'lum guruhlarida ilmli insonlar soni ko'paygan bo'lsa, oxirgi 100 yillikda mamlakatlar orasida va har bir mamlakat ichida aqllar kurashi kuchaydi. Bilimli insonlarning ko'payishi bilan rivojlangan davlatlarda ishlab chiqarish unumdorligi bir necha barobar oshib ketdi. O'z vaqtida AQShning sobiq prezidenti Bill Klinton barcha AQSh aholisi oliy ma'lumotli bo'ladi, degan fikrni olg'a surgan edi. AQSh qatorida yoppasiga aholining bilimini kuchaytirishga intilgan Singapur, Yaponiya, Xitoy va boshqa ko'pgina mamlakatlar ishlab chiqarish unumdorligi balandligi bilan alohida ajralib turadi.

Ana endi o'ylab ko'raylik, O'zbekistonda tug'ilib, ulg'ayayotgan kichik insonning kamol topishi uchun jamiki shart-sharoitlar mavjudmi? Bolalik olamidagi ko'pgina tizimlar yaxshi ishlaydimi? Albatta, mamlakatimizda maktab o'quvchisi darajasiga keladigan insonlar, yosh bolalar uchun chiroyli ishlar qilinyapti. Maktabgacha tarbiya tizimi bilan birga boshqa tizimlarda ham olg'a siljish ko'zga tashlanyapti. Maktabgacha tarbiya tizimi hamda boshqa olamlar: oila, mahalla, sportga oid madaniy va ma'rifiy to'garaklar ta'sirida inson shakllanmoqda.

O'sib kelayotgan yangi avlod uchun mamlakatimizda o'ziga yarasha olamlar shakllantirilgan. Tizimlardan biri — maktab tizimi. O'rta ta'limga uzluksiz ta'limda katta o'rin berilib, uni rivojlantirish choralari ko'rilmoqda. O'rta ta'limga ta'sir etadigan barcha komponentlarni tahlil qilib, muhimlarini aniqlash, ulardagi jarayonlarni boshqarish asosida o'rta ta'limga ega bo'luvchi insonni yaxshiroq darajaga yetkazish mumkin.

Ana shuni tashkil qilishda maktab tizimiga katta talablar qo'yilmoqda. Mahalla va tumandagi, yana o'quvchining atrofini o'rab turgan ko'pgina tizimlar ta'siri to'g'ri tashkil etilsa, yosh insonning o'rta maktabni bitirishida yaxshi natija bo'ladi.

Tizimlarning qanchalik yaxshi uyushtirilishi, katta tizimlarning shakllantirilishi, ularning qanchalik amalga oshirilishi respublika ahamiyatidagi katta masalalarning yechimiga olib keladi.

Prezidentimiz tomonidan Renessans maqsadining amalga oshishida yoshlar kuchi kattaligi muhim ahamiyatga ega ekanligi, yoshlarga e'tibor boshqacha bo'lishi ko'p marotaba ta'kidlab o'tildi. Yoshlarning rivojlanishiga tizimli fikrlashning qanday ta'siri borligi haqida so'z yuritishda tizimli fikrlash tushunchasiga va uslubiyotiga ustuvor e'tibor berilishi zarur.

O'zbekistonning strukturaviy tizimi bilan undagi jarayon yaxlit bir olam. Uning ichida ham ko'p olamlar aylanyapti. U olamlarning bir-biriga bog'liqligini aniqlashda ko'p pog'onali tizimli fikrlash yordam beradi. Respublika katta olam sifatida katta tizim bo'lsa, uning ichida kichikroq olamlar va kichikroq tizim ichida yanada kichikroqlari va ularning orasida yanada kichikroq tizimlar ko'riladi. Har bir tizimning o'z jarayonlari bor. Jarayonlari orqali olamlarning bir-biriga bog'liqliklari va rivojlanish yechimlari topiladi.

Shu jihatdan insonning bilim va ta'lim-tarbiya olish tizimining o'zi — katta masala. Uning atrofida va ichida tashkil qilingan tizimlar qanchalik to'g'ri bo'lsa, chiroyli ishlasa, inson yaxshiroq rivojlanadi, atrofdagi olamlarga foyda keltiradi. Inson o'zining ichki olamida yaxshi harakat qilib, tashqi (muhit) olamlar bilan birgalikda ijobiy ko'rsatkichlarini rivojlantirsa, komil inson tomon yo'naladi.

Bosh maqsad — yosh insonning o'z olami va atrofida aylanayotgan olamlar ta'sirida yaxshi rivojlanishidir.

Hozirgi davr — balog'atga yetayotgan yosh avlod, oliy bilimgohlarda ta'lim va tarbiya olayotgan, birorta joyda yaxshi ish qilayotgan avlodning tizimli davridir. Hozirgi avlodni to'ldiradigan bundan keyingi avlod — bolalar olami turibdi. U ham mavjud borliq, bir olam.

Respublikamizda tizimli fikrlash ta'sirida yaxshi o'zgarishlar boshlandi. Eng katta yechimlardan biri — aholining bilimini oshirishga e'tibor kuchaytirildi, unga ajratilayotgan mablag'lar ko'paytirildi, mamlakatimizda Uchinchi Renessansning poydevori barpo etilmoqda. Oxirgi yillarda xalqimizda bilim olishga intilish — maktabgacha ta'lim, maktab va oliy bilimgohlarga intilish kuchaydi, shuningdek, doktoranturaga konkurslar ham keskin oshdi. Buning natijasida mamlakatimizda Renessans bo'ladi va to'g'ri tashkil qilingan tizimlar o'z ijobiy ta'sirini ko'rsatadi.

Shu bilan birga, respublikamizning milliy daromadi o'sib borishi barobarida maktablarda aholining bilim olishiga ajratilayotgan mablag'lar sarfiga xalqning o'zi yanada e'tiborni kuchaytirishi kerakligiga diqqat qaratish kerak. Bu boradagi yechimlardan biri — mahallalarda maktab jamg'armasi va taftish komissiyasi tashkil qilishdir. Jamg'arma mablag'lari ta'lim maskaniga eng malakali o'qituvchilarni taklif etishga yo'naltirilishi mumkin. Shu orqali har bir mahalla maktablari eng yaxshi o'qituvchilarni jalb qilish bo'yicha raqobatlashsa, bu pirovardida yoshlarning bilim olishi va tarbiyasida tezda ijobiy o'zgarishlarga olib keladi.

Davlatimiz rahbari 30 iyun kuni mamlakatimiz yoshlari bilan o'tkazgan yig'ilishdagi nutqida “Ishonchim komil, biz ko'p millatli butun xalqimiz bilan, siz, aziz farzandlarim bilan ulug' maqsadlarimizga, albatta, yetamiz! Yangi O'zbekistonni barchamiz birgalikda, albatta, barpo etamiz!” deb alohida ta'kidlab o'tdi. Ana shunday ulug' maqsadga erishishda yoshlarning bilimini oshirishning muhim vositasi bo'lgan tizimli fikrlashni rivojlantirishning ham alohida ahamiyati bor.

Asqar ARTIKOV,

texnika fanlari doktori,

professor.