“Sinus va kosinus”siz hayot

Har safar farzandlarim matematikadan dars tayyorlayotib, sinus va kosinus haqida gap ochishsa, qalbimda bir og'riq turadi. Hech narsa demayman. Yuragim g'ijimlanadi — ko'zimga ko'rinmas, lekin sezilarli og'riq. Chunki bolaligimda “sinus va kosinus” tushunchasi men uchun dars emas, jazolash usuli bo'lgan.

Bolaligim qishloqda o'tgan. Otam juda qattiqqo'l, shiddatli odam edi. Suyagi mehnatda qotgan, o'zi o'qimagani uchun mendan o'qishni qattiq talab qilardi. Uningcha, “o'qimagan, matematikani bilmagan bola odam bo'lmaydi”gandek edi. Men algebradan sinus bilan kosinusni yaxshi tushunmasdim. “Qarshi katet”, “gipotenuza”, “burchak qarshisidagi katet” — so'zlari men uchun mutlaqo begona — na mantiqiy, na ma'naviy ma'nosi bor edi.

Bir kuni kechqurun ichi formulalar bilan emas, qo'rquv bilan to'lgan qalin matematika daftarim otamning qo'liga tushib qoldi. Qizil siyoh bilan qo'yilgan gajakdor baholarimni ko'rib:

— Nima, sinus bilan kosinusni bilish shunchalik qiyinmi? — deya kamar bilan savalay ketdi.

Kamarning zarbidan nafaqat ko'karib ketgan badanim, balki qalbim ham qattiq og'ridi. Nazarimda, jismimdan ko'ra yuragim ko'proq ko'karib ketgandi. O'sha kecha tinmay yomg'ir yog'di. Men hovliga chiqib, uxlamay o'tirdim. Qo'llarimni uchburchak shaklida qilib, burchaklariga qaradim. Sinus bilan kosinusni izladim… Topolmadim. Katta bo'lsam, farzandlarimni matematikani bilmagani uchun hech qachon urmayman, deb o'z-o'zimga va'da berdim… Shu tariqa sinusni tushunmaganim uchun ko'p marta kaltak yedim. Kosinusni bilmaganim uchun ko'p yig'ladim.

Maktabdagi yana bir voqea hech esimdan chiqmaydi. Hali-hanuz eslayman. Har doimgiday matematika o'qituvchimiz — Zulayho opa darsga kirib keladi. Qo'lida bor-yo'qligimizni fosh qiluvchi jurnal.

— Bolalar, kecha tushuntirgan mavzuim bo'yicha ikki nafar bola doskaga chiqib, misol yechadi.

O'sha ikki nafardan biri — aynan men bo'ldim. Ikkinchisi esa Azizbek degan sinfdoshim. Doskaga sinus funksiyasining grafigini chizdim. Uncha o'xshamadi. O'qituvchi jim.

— Sinus nima, Abdunabi?

— Sinus — u… u shunday qiyshiq to'lqin, inson hayotiga o'xshaydi. Bir pastga tushadi, bir tepaga chiqadi. Hayotdagi qiyinchiliklardek…

Sinfda gurros kulgi ko'tariladi.

— Sinus — bu sening hissiyoting emas!

Keyin o'qituvchimiz doskaga chizma chizib, dars o'ta boshladi: “Sinus — burchakning qarshisidagi katetning gipotenuzaga bo'lgan nisbati”, deya jon kuydirardi. Biz esa o'sha vaqtda endi nonga yog' surishni o'rganayotgan paytimiz edi…

Men bir narsaga hayron qolardim. Maktabda matematik formulalarni, aylanalarni, burchakni to'g'ri chizishni o'rgatishdi. Lekin hayotda qachon va qaerda kerak bo'lishidan, hayotning aylana, burchak yo'llaridan qanday chiqishdan saboq berishmadi.

Yillar o'tdi. Sinusni yod olganlar ham, kosinusni yaxshi bilmaganlar ham katta odam bo'lishdi. Ammo yaxshi inson bo'lish uchun formulalar yetarli emasligini vaqt ko'rsatdi. “Uchburchak ichki burchaklarining yig'indisi 180°” deb o'rgatishgandi. Lekin hayotda kimningdir xiyonati tufayli yurakda paydo bo'lgan burchak 45°ga aylanib qolishi hech gapmas ekan.

Ilm zarurligiga shubha yo'q. Lekin matematik bilimlar inson hayotiga daxldormi? Sinusni yaxshi bilgan odam yaxshi inson bo'lib ketadimi? Kosinusni yod olgan bola onani qadrlaydimi, halol yashaydimi?

Shularni o'ylar ekanman, odamning yuragidagi burchaklarni formulaga solib bo'lmasligini, ota-onaning duosi “sinus yoki kosinusga” bog'liq emasligini, yaqinlaring ozor berganida, burchak qanchalik qiya ekanini o'lchashning imkoni yo'qligini tushunib yetdim.

Hayotda burchaklar ko'p — lekin ularning tangensi yo kotangensi yo'q. Shaxs kamoloti uchun insoniylikning o'lchovi bo'lolmaydi.

Boshqalarning ko'ngliga yo'l topa olsang, dilingga ozor yetkazganlarni kechira bilsang — bu sinussiz ham eng murakkab amaldir. Yana bilganlarim shuki, hech bir sinus sizni o'z farzandingizga mehribon bo'lishni o'rgatmaydi, hech bir kosinus erkakni oilasini asrashga majbur etolmaydi.

— Hozir tushunmasanglar, ertaga hayotda qiynalasizlar!

Har gal darsda shunday deb ogohlantirardi o'qituvchimiz. Hayot — biz uchun hali boshlanmagan, “ertaga” noaniq bir manzil edi. Bizning ertamiz faqat imtihon, hech bo'lmaganda 4 baho olish, keyin esa maktabdan chiqib, somsa olib yeyish bo'lgan. O'sha paytlarda hayotni grafik chizig'idek tasavvur qilardik: tepaga chiqsang — yaxshi o'qiysan, pastga tushsang — kaltak yeysan. Lekin taqdirimning burchagi tangenssiz ham shakllanayotgandek edi. Bilasizmi, men jurnalist bo'lmoqchi edim!

Yillar o'tib, gazetada muxbir bo'ldim. Keyin radioda, so'ng televidenieda chiqishlar qildim. So'zlarimda samimiyat, kuzatuvchanlik va xalqning dardi bo'lardi. Shunday kunlarning birida meni maktabga — o'quvchilar bilan uchrashuvga taklif qilishdi. Matematikani yaxshi bilmaganimdan xabar topgan o'quvchi qiz:

— Siz sinus-kosinusni bilmasangiz, qanday qilib katta jurnalist bo'ldingiz? — deya so'radi mendan.

— Men sinus bilan kosinusni yaxshi anglamaganman, rost. Lekin odamlarning qalb tebranishini, ya'ni sinusini, so'zning yurakka qanday ta'sir qilishini o'rgandim.

Har bir inson yuragidagi burchakni to'g'ri hisoblay olsa, hayoti kosinusdek barqaror bo'lishini tushunganimni aytdim.

Qiziq, bugun men hayot bilan yuzma-yuz turibman. Lekin shuncha yillar ichida biron marta “qarshi katet”ni qidirganim yo'q. Boshim og'riganda, shifokor “sinusni o'lchaylik” demaydi. Ishga kirganimda “gipotenuza nima, katet nima?” deb so'ramagan. Hayotdagi burchaklar murakkabroq, chamamda: vaqti kelsa ishsizlik, bemorlik, oilaviy tortishuvlar, ro'zg'or tashvishlari. Goho turmush burchagi shunchalik o'tkir bo'lib qoladiki, sizni qayirib tashlaydi. Bu burchaklarning sinus-kosinuslari, formulasi, egri chizig'i ham yo'q. Faqat inson sabri, bardoshi va tajribasi bor.

Matematika — aqlni o'stiradi. Injiniring, qurilish va fanda keng qo'llaniladi. Sinus burchakni o'lchaydi, inson qalbini esa mehr. Lekin ota-onaga munosabatda, do'stlikda, muhabbatda sinusning grafigi to'lqinsimon bo'lib bir tekisda ketgani uchun inson hayotining ham sinusoida kabi ravon kechishini istardim. Shunda bizga bag'rikenglik, adolat, to'g'riso'zlik va himmatni o'rgatmagan sinus bilan kosinus faqatgina qog'ozda qolib ketmasdi. Axir men “sinus va kosinus”siz hayot uchun behuda kaltak yedimmi? Mana shunisi alam qiladi…

Saodat MUSAYEVA