Otam avaylagan kitob
Har gal kitob javonimni ochganimda, ko'zim birinchi bo'lib Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanining eski nashriga tushadi-yu, o'tgan asrning 60-yillari oxiridagi shu kitob bilan bog'liq bir voqea yodimga keladi…
Bir umr paxta tozalash va tayyorlash tizimida ishlab, ko'pchilikka bosh bo'lib yurgan otam Eshonqul Pardaboyev garchi yilning to'rt faslida, kecha-yu kunduz dehqonlar yetishtirgan paxta hosilini sifatli holatda korxonalarga yetkazib berish tashvishlari bilan band bo'lsa-da, uyda dam olgan paytlarida kitob o'qishga vaqt topar edi. Javonda muqaddas Qur'on-u hadis kitoblaridan tortib, tarixiy asarlar, ilmiy va zamonaviy adabiyotlargacha terilgan edi. Otam ularni navbati bilan imkoni boricha o'qishga harakat qilardi. (Uyimizda bobom — onamning otasi mulla Qunnazardan meros qolgan, bundan 150-200 yillar (balki, undan ham oldinroqdir) avval chop etilgan Qur'on bo'lib, otam uni juda avaylab varaqlab, bizni ham yoniga chorlab, qiroat bilan mutolaa qilardi.
Esimda, javondagi kitoblar orasida Alisher Navoiy, Umar Xayyom, Mirzakalon Ismoiliy, G'afur G'ulom, Mirtemir, Oybek, Said Ahmad, Shuhrat, Asqad Muxtor hamda boshqa yozuvchi va shoirlarning asarlari, shuningdek, Abdulla Qodiriyning romanlari ham bor edi.
Otam negadir Abdulla Qodiriyning asarlarini o'qib bo'lganidan so'ng ko'rinmas joyga — javonning orqa tokchasiga joylashtirib, oldini boshqa kitoblar bilan to'sib qo'yardi. Buning sababini keyinroq, biz yuqori sinflarda o'qib yurganimizda aytib bergan va biz ham, albatta, ularni o'qishimiz shartligini uqtirgan edi. Hamisha yashirilgan narsa kishining e'tiborini tortadi. Men va opalarim o'sha adabiyotlarni bir necha martadan o'qib chiqib, rosa ta'sirlanganmiz.
Boshlang'ich sinflarda o'qib yurgan kezlarim edi. Otam va onam bir kuni qarindoshimiznikiga mehmonga ketishdi. Qaytganlarida otamning qo'lida qiyiqqa o'ralgan, jildi titilib, yozuvlari ko'rinar-ko'rinmas holatga kelgan bir kitob bor edi. Otam kitobning jildini qayta-qayta tekislab, varaqlari yirtilgan-yirtilmaganligini tekshirdi. Bu Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” asari edi. Opam otamdan: “Buni qaerdan oldingiz?” — deb so'radi. Otam voqeani aytib berdi.
Mehmonga borgan xonadonlarida xontaxta qo'yilgan bo'lib, uy egalari balandroq bo'lsin deb xontaxtaning oyoqlari tagiga to'rtta eski noyob kitoblarni qo'yishgan ekan (bunaqa holatlarni hozir ham kitobning qadrini bilmagan ayrim oilalarda uchratish mumkin). Otamning ko'zi darrov ularga tushibdi-yu, halovati buzilibdi.
— Mehmondorchilik oxirigacha fikru xayolim shu kitoblarda bo'ldi, — dedi otam. — Uy egasidan ularni qanday qilib so'rab olishni o'ylab o'tirdim. Ketar chog'imizda mezbondan shu kitoblarni menga berishini iltimos qilgandim, u ko'ndi va: “Mana bu kitob eskirib, varaqlari yirtilib ketgan, tashlab yubormoqchiydim, boshqalari yap-yangi, hali kerak bo'lib qoladi”, — deb Julqunboyning kitobini (otam Abdulla Qodiriyni taxallusi bilan, ya'ni Julqunboy deb atashni yaxshi ko'rardi) qo'limga tutqazdi va: “Qaerdan olganingizni hech kimga aytmang, baloga qolmaylik, bu nozik kitob”, deb qulog'imga shipshidi.
Otam kitobni qo'lidan kelganicha ta'mirlab, yirtilgan varaqlarini yelimlab, tekislab, javonga qo'ydi. Ushbu kitob 1959 yili O'zbekiston davlat badiiy nashriyotida 90 ming nusxada chop etilgan ekan. Qarang-a, o'sha paytlarda odamlar kitob o'qishga, ayniqsa, millatimizning yuzi, faxri bo'lgan adiblarning asarlarini mutolaa qilishga qiziqar ekanlar-da. Yo'qsa, 90 ming nusxada bosilarmidi? (Ma'lumki, Abdulla Qodiriy 1938 yilda qatag'on qilinib, otib tashlangan. Adib 1957 yilda oqlangan. Demak, adibning “Mehrobdan chayon” asari u oqlangandan 2 yil o'tgach, nashr etilgan).
Darvoqe, garchi uyimizda adib asarlarining keyingi turli davrlarda nashr etilgan nusxalari bo'lsa-da, o'shanda otam avaylab asragan o'sha ko'hna kitob hamon javonimizdagi kitoblarning eng sarasi bo'lib turibdi. Albatta, endi u orqadan yashirilgan holda emas, javonning eng yuqori tokchasidagi old qatordan o'rin olgan.
Xolida PARDABOYEVA