“Mening mashinamni berib yuboring” (Taniqli o'zbek adibi Odil Yoqubovning Sharof Rashidov haqidagi esdaliklaridan bitiklar)

— Gazetangizni kuzatib boryapman, — dedilar u kishi. — Har qalay shu orada bir-ikkita jiddiy tanqidiy maqola berdingiz. Dadilroq bo'lavering. Lozim bo'lsa, vazirlarni ham tanqid qilavering. Faqat chiqishingiz asosli bo'lsin. Tanqidiy maqolalarni e'lon qilishdan avval yaxshilab tekshirib ko'ring. Katta yurt, tuhmat gaplar ham bo'lib turadi. Har bir xatni avval tekshirib, haqiqat qiling.

O'zbek nasri va publitsistikasining yirik darg'alaridan biri, O'zbekiston xalq yozuvchisi Odil Yoqubovning jahoniy shuhratga ega asarlarini o'qiganing sari el-yurt uchun, uning qalb jarohatlari uchun malham istash, jonfidolik shunchalik bo'lar ekanda, deb o'ylab qolasan kishi. Ulkan so'z ustasi 2009 yilning dekabrida dunyodan ko'z yumgan edi. Ammo vaqt o'tgan sari adibning milliy madaniyatimiz va adabiyotimiz ravnaqiga qo'shgan hissasining miqyosi va ahamiyati yanada teranroq kasb etmoqda. Yozuvchining farzandi, taniqli iqtisodchi olim Iskandar Yoqubov padarining adabiyot va san'at haqidagi turli yillarda va turli matbuot nashrlarida chop etilgan maqolalari, publitsistik chiqishlarini bir to'plam ostida jamlab, “So'z” nomi bilan nashr­ga tayyorladi. Uni “Sharq” nashriyoti shu yil chop etdi.

— Kitobga kirgan maqolalar, suhbat va xotiralar Odil Yoqubovning jurnalist va adib sifatidagi hamda jamoat va davlat arbobi mavqeidagi qariyb oltmish yillik umrining mahsuli bo'lib, ulkan ijodkor hayoti va ijod yo'llarini teranroq bilish, uning tabiatiga xos xususiyatlarini anglash, ijodiy laboratoriyasiga kirish va umuman shaxsiyatini chuqurroq his qilish imkonini beradi, — deb yozadi kitob so'zboshisida adabiyotshunos olim Shuhrat Rizayev.

Quyida kitobdan olingan bir maqola mushtariylarimiz e'tiboriga havola etildi. Uni o'qiganimizda nafaqat buyuk davlat arbobi va yozuvchisi Sharof Rashidov shaxsiyati haqida, balki o'sha davrdagi ma'naviy hayot, Matbuot va So'z qadri xususida tasavvurlarimizni yanada boyitadi deb o'ylaymiz.

Saksoninchi yil. Agar yanglishmasam, avgust oyining o'rtalari. G'afur G'ulom nashriyotida ishlayman. Bir kun kotibamiz xonamga shosha-pisha kirib keldi. Hayajonda. Ko'zlari xiyol bejo.

— Odil aka, — dedilar “qult” yutinib. — Sizni … Sizni Sharof Rashidovich chaqiryaptilar ekan. Tez yetib borar ekansiz.

Men ungacha ham Sharof aka bilan ko'p uchrashganman, birga ishlashgan paytlarim, uzoq-uzoq suhbatlashgan onlarim ham bo'lgan. Shunday bo'lsa-da, respublikamiz rahbari, hatto sobiq Politbyuro a'zoligiga nomzod, boz ustiga salobatli odam, beixtiyor susti bosar edi.

Kotibamizning hayajoni menga ham «yuqdi». Eski «Volga»m bo'lardi, shunga o'tirib ketyapmanu xayolimdan: «Nima maqsadda bunchalik shoshilinch chaqirdiykanlar, ishqilib, tinchlik bo'lsin-da», degan fikr chiqmaydi. Necha tekshir-tekshirlardan o'tib, nihoyat huzurlariga kirib bordim.

Sharof aka O'rdaday katta xonaning o'ng tomonidagi ko'k movut bilan qoplangan ichakday uzun stolning to'rida, yonboshida o'n-o'n beshta oq telefon, kim bilandir gaplashayotgan ekanlar. Meni ko'rib: «Keling, o'tiring», degan ma'noda ishora qildilar.

Ko'rsatgan joylariga borib o'tirdim. U paytlarda uch yil keyin ro'y beradigan fojeiy hodisalardan shabada ham yo'q, Sharof aka kayfi chog', uzunchoq xushsurat yuzida bitta ham ajin yo'q, faqat ancha siyraklashib qolgan sochlariga qirov qo'ngan, telefonda ham muloyim kulib gaplashardilar. Shunday bo'lsa-da, «Nima sabab bunday to'satdan chaqirdiykanlar», degan savol xayolimdan chiqmas, dilimdagi g'ulu ko'tarilmas edi.

Rahmatlining bir yaxshi odati bor edi: u kishi odatda gapni suhbatdoshining hol-ahvoli, ishlari, bola-chaqasi, oilasining tinchligini so'rab-surishtirishdan boshlar edilar. Bu safar ham suhbat shunday boshlandi-yu ko'nglimdagi g'alayon to'zg'ib, yengil nafas oldim.

Sharof aka savol-javobdan keyin birzum xayolga tolib o'tirdilar-da:

— Bunday, ukajon, — dedilar, (u kishi o'zlaridan yosh odamlarni doim «uka», «ukajon» deb chaqirardilar). — Sizni muhim bir masala bilan taklif qildim. O'zingiz ham bilsangiz kerak, adabiyot gazetamizning ahvoli juda nochor. Soni qirq mingga ham yetmaydi. Adabiyot gazetasi ham qirq ming nusxada chiqadimi? Mana, siz ko'p yillar «Literaturnaya gazeta»da maxsus muxbir bo'lib ishladingiz. U qancha nusxada chiqadi?

— Bilishimcha, yetti, yetti yarim million nusxada, Sharof aka, — dedim men.

— Ana, ko'rdingizmi? — dedi u kishi boshini chayqab. — «Litgazeta» yetti yarim million nusxada chiqsa, bizning gazetamiz loaqal bir-ikki yuz ming nusxada chiqishi kerak-ku? Yo gapim noto'g'rimi, uka?

Men gapning nishabi qayoqqa qarab ketayotganini sezdimu, so'z topolmay kalovlanib qoldim.

— Xullas kalom, — dedilar Sharof aka, — biz o'ylab-o'ylab shu ishni sizga yuklashni lozim ko'rdik. Ko'p yildan buyon mas'ul joylarda muharrir, bosh muharrirlik lavozimlarida ishlab kelyapsiz. Tajribangiz bor…

Meni vahima bosdi-yu, «Men bu ishni uddalay olarmikanman?», degan ma'noda yana g'uldiray boshladim. Sharof aka gapimni shartta bo'ldilar:

— Siz bu gaplarni qo'ying, uka, — dedilar qo'llaridagi qalam bilan stolni taq-taq urib. — Mening maslahatim, shu bugunoq gazetaga boring.

O'n kun muhlat sizga. Ishlar bilan yaxshilab tanishib chiqing. Gazeta nega oqsayapti? Uni bu qiyinchiliklardan chiqarish uchun qanday tadbir, qanday choralar ko'rish kerak? Umuman, nimalar qilsak, gazetaning saviyasini ko'tara olamiz? Bu masalalarni batafsil o'rganib chiqib, bizga taklifingizni bering. Yaxshisi, shu takliflaringizni qog'ozga tushirib, oldimga keling. Biz qo'limizdan kelgan hamma yordamni beramiz. Kelishdikmi?

Rahmatli shunday dedilar-da, «e'tirozingizni qo'ying», degan ma'noda qo'llarini uzatdilar:

— O'n kundan keyin kutaman, uka.

U mahalda gazeta haftalikka aylangan bo'lib, Asqad aka bosh muharrir edilar. Ma'lum bo'lishicha, u kishi boshqa ishga o'tgan ekanlar.

Shu kuniyoq sobiq Markazqo'm bo'lim boshliqlari meni gazeta xodimlari bilan tanishtirdilar. Ish bilan tanishib, shunday xulosaga keldim: kadrlar yomon emas. Ish tepasida yaxshi jurnalistlar, taniqli yozuvchilar. Hamma qusur tashkiliy masalalarda. Gazetaning chiqa boshlaganiga yigirma yildan oshgan bo'lsa-da, tahririyatda hukumat telefoni yo'q (hukumat telefoni, ya'ni «vertushka» bo'lmasa, na biror katta idora, na birorta vazir bilan gaplasha olasiz, boshqacha qilib aytganda, biror-bir zarur masalani hal qila olasiz). Boz ustiga mashinasi ham yo'q, Bu ham yetmaganday, sakkiz sahifalik adabiy gazetaning bir soniga beriladigan gonorar bor-yo'g'i sakkiz yuz so'm, binobarin, bir «podval» maqola muallifi nari borsa, 25-30 so'm qalam haqi oladi, xolos.

Idorama-idora yugur-yugur boshlandi.

Birinchi bo'lib, qalam haqi masalasi hal bo'ldi. Gonorar ikki barobar oshirildi, ya'ni har bir sonining qalam haqi bir ming olti yuz so'mga ko'tarildi. Bu esa gazetaga keladigan maqolalarni tanlab olish, eng muhimi, iste'dodli mualliflarni jalb etish imkoniyatini beradi. «Vertushka» masalasi ham bir haftaga qolmay hal bo'ldi.

Yo'q, bu ishlar o'zi bo'lgani yo'q, albatta. Masalan, gazetaga «vertushka» o'rnatish uchun Ministrlar Sovetining maxsus qarori chiqishi lozim ekan. Ancha yugurishga to'g'ri keldi. Endi faqat yengil mashina muammosi qoldi.

Sharof aka har hafta chaqirib, men qilgan iltimoslarim hal bo'lyaptimi-yo'qmi, so'rab-surishtirardilar.

— Gonorar masalasi nima bo'ldi?

— Hal bo'ldi, Sharof aka, rahmat sizga.

— «Vertushka»ni qo'yib berishdimi?

— Rahmat, Sharof aka, qo'yib berishdi.

— Mashina masalasi nima bo'ldi?

Men aniq bir javob berolmay, g'uldurayman:

— Mashina ham hal bo'lyapti, Sharof aka.

Aniq javob berolmasligimning nozik tomoni bor. Gap shundaki, mashina masalasi o'sha mahaldagi Markazqo'mning ishlar boshqarmasi boshlig'i Tursun Umarovichga topshirilgan edi. U kishiga har kuni ishimiz tushadi. Sharof akaga ochig'ini aytsam, Tursun Umarovich bilan oramiz buzilib qolishidan cho'chiyman-u, ochiq gapirolmayman. Bu vaziyat bir oycha davom etdi.

Nihoyat, bir kun Sharof aka yana chaqirib qoldilar.

— Gazetangizni kuzatib boryapman, — dedilar u kishi. — Har qalay shu orada bir-ikkita jiddiy tanqidiy maqola berdingiz. Dadilroq bo'lavering. Lozim bo'lsa, vazirlarni ham tanqid qilavering. Faqat chiqishingiz asosli bo'lsin. Tanqidiy maqolalarni e'lon qilishdan avval yaxshilab tekshirib ko'ring. Katta yurt, tuhmat gaplar ham bo'lib turadi. Har bir xatni avval tekshirib, haqiqat qiling. Ma'lumot tagida haqiqat bo'lsa, dadil chiqaravering… Ha, darvoqe, mashina masalasi nima bo'ldi? Hal qilib berishdimi?

— Hal bo'lyapti, Sharof aka.

Rahmatli sal rangi o'zgarib:

— Men sizdan hal bo'ldimi, yo'qmi, deb so'rayapman. Siz bo'lsa hadeb lanj javob berasiz, — dedilar-da, shartta telefon trubkasini oldilar:

— Tursun Umarovich, — dedilar u kishi odatdagidan keskinroq tovushda. — Hozir oldingizga adabiyot gazetasining bosh muharriri tushadi. Shu odamga mening mashinamni berib yuboring.

Chamasi Tursun Umarovich u kishining gapiga yo tushunmadilar, yo tushunsalar ham quloqlariga ishonmay: «Gapingizga tushunmadim, Sharof aka», dedilar shekilli, rahmatli birdan rangi o'chib:

— Nimasiga tushunmaysiz? — deb so'radilar. — Men sizga bundan bir oy muqaddam adabiyot gazetasiga bitta yengil mashina ajratib bering, deb topshiriq berdim. Siz mening bu topshirig'imni hanuz bajarmagansiz. Demak, respublikada bitta ham yengil mashina yo'q, degan ma'no chiqyapti. Shundoq ekan, bu kishiga mening mashinamni berib yuboring. Tamom. Vassalom. — Sharof aka azbaroyi jahli chiqqanlaridan trubkani «shaq» etib o'rniga qo'ydilar-da, yuzimga qaramay:

— Boring, u kishining oldiga tushing, — deb buyurdilar.

Ishlar boshqarmasiga tushsam, chop-chop, to'polon. Tursun Umarovich mashina to'g'risida kimgadir topshiriq bergan ekanlar, u odam esa bu ishni boshqa birovga topshirgan ekan, uchinchi birov bo'lsa esidan chiqarib yuborgan ekan.

Tursun Umarovich, yaxshi odam edilar, darhol Ministrlar Sovetiga xat yozdilar. Xatga imzo chekib bo'lgach, menga qarab:

— Sovmin qaror qabul qiladi, albatta, — dedilar. — Lekin pulni Moliya vaziri ajratadi.

Hozir yil o'rtasi. Pul masalasi juda murakkab. Men o'zim ham gaplashaman, albatta. Ammo siz ham qarab turmang. Mana, katta gazetaning muharriri bo'ldingiz, siz ham u kishiga bir telefon qiling.

Men rozi bo'lishga bo'ldimu idoraga kelgach, ikkilanib qoldim. U mahalda Moliya vaziri hozirgi prezidentimiz Islom Abdug'aniyevich edilar. Odamlar, nafaqat oddiy odamlar, katta mansabdorlar orasida ham: «Moliya vaziri nihoyatda qattiqqo'l odam. Har bir tiyinni o'lchaydi. Asossiz iltimoslarga quloq solavermaydi», degan gaplar yurardi. Xonamga kirib, Moliya vaziri Islom Abdug'aniyevichning telefon raqamini aniqladim. Lekin yuragim dov bermay, «Vertushka»ga qo'l uzataman-u, qo'limni qaytib olaman. Bu holat bir necha marta davom etgach, nihoyat yurak yutib, Islom Abdug'aniyevichning telefon raqamini terdim. Trubkani o'zlari oldilar. Men hayajonimni sezdirmaslikka harakat qilib, o'zimni tanishtirdim. Islom Abdug'aniyevich gapimni bo'lib:

— Xabarim bor, tabriklayman, — dedilar. — Xo'sh, xizmat?

Men dardimni ayta boshladim: shunaqa-shunaqa, gazetani yaxshilash to'g'risida topshiriq bo'ldi. Biz harakat qilyapmiz. Lekin qo'limiz kalta. Hatto mashinamiz ham yo'q. Markazqo'mdan Ministrlar Sovetiga xat yozildi. Biroq limit masalasini siz hal qilar ekansiz, Islom Abdug'aniyevich…

— Xo'p, tushundim. Pul kerak sizga.

— Ha, o'zingizdan qolar gap yo'q.

Islom Abdug'aniyevich bir zum sukut saqlagach:

— Yaxshi, — dedilar, — qattiqqo'l­lik, vazirga xos zid bir muloyimlik bilan, — agar siz adabiyot gazetamizni chindan ham yaxshilay olsangiz, biz ham sizga yordam berishga haraqat qilamiz.

Ikki kun o'tdi. Redaksiyaga borsam, qarshimdan yigitlar chiqishdi:

— Pastda sizni falon raqamli mashina kutyapti ekan. Haydovchi telefon qildi.

Liftni ham kutmasdan uchinchi qavatdan pastga qarab chopdim. Tushsam… katta ko'chaning shundoq yon tomonida hali minilmagan otdan go'zal, oqqushday oppoq, yappa-yangi “Volga” turibdi.

Bu esdalikni shu bilan tugatsam ham bo'lardi-yu, ojiz banda, gazeta nima bo'ldi, degan savolga javob berishdan o'zimni to'xtata olmadim.

Gazeta ikki-uch yil ichidayoq mav­qei ancha ko'tarilib, adadi 250-300 mingga yetdi. 80-yillarning o'rtasiga borganda esa 700 mingdan oshib ketdi.

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

five × 5 =