Maftunkor qissalar

Taniqli yozuvchi Xayriddin Sultonning “Ko'ngil ozodadur” kitobini o'qib…

Aytganimdek, qissa sarlavhasi tagiga katta, quyuq qora harflar bilan “Xalq artisti Botir Zokirov xotirasiga bag'ishlanadi”, deb yozib qo'yilgandi. Bu otashin san'atkorga Xayriddin Sultonning qissa bag'ishlagani meni cheksiz sevintirib yubordi. Chunki…

Hayotda ba'zi voqealar xotirangda qo'rg'oshin singari shunday quyilib qoladiki, ko'p yillar va hatto bir umr uning tafti, haroratida yurasan kishi.

Bu gaplarni boshimdan o'tkazganim uchun ro'y-rost yozyapman. Chin yurakdan aytay: 1991 yilning noyabr oyi men uchun g'oyat quvonchli va butun umr esda qolarli bo'ldi. O'zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov Farmoniga binoan “O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi” faxriy unvoni bilan taqdirlangan kunlarim edi. Har tarafdan tabrik va qutlovlar yog'iladi. Qalb deganingiz nihoyatda keng bo'larkan – shunday ulkan quvonchlarni bag'riga sig'dira olganiga hali-hanuz hayronman…

Chinakam adabiyot ixlosmandi hamisha yaxshi kitob, yaxshi asarni izlab, kutib yashaydi. Shunday asarga duch kelgan kuni uning uchun haqiqiy bayram bo'ladi.

O'sha yili ashaddiy kitobxon bo'lgan kamina uchun yana bir quvonchli voqea bo'lgani kechagiday yodimda. U paytlarda anchagina salmoqli nusxada chop etiladigan “Sharq yulduzi” jurnali adabiy tashnaliklarimizni qondiradigan yetakchi adabiy nashrlardan edi. Adabiyotimizda yaratilayotgan eng yangi va sara asarlar dastavval shu jurnalda yuz ko'rsatardi.

O'sha davrlarda adabiyotga qiziquvchilar juda ko'p bo'larmidi, deb o'ylayman. Nega desangiz, pochtachilar “Sharq yulduzi” jurnalini ot, velosiped yoki mototsikllarda tashib yurganini juda ko'p ko'rganman.

Kotiba qiz keltirgan jurnalni odatdagidek his-hayajon bilan varaqlay boshladim. Nigohim beixtiyor yosh va iste'dodli yozuvchi Xayriddin Sultonning “Ajoyib kunlarning birida” qissasi ustida to'xtadi.

Jurnal asarni mehr bilan joylashtirgandi. Qissa boshlanuvidan oldin bir sahifada beadat ilhom bilan qo'shiq kuylayotgan san'atkor surati berilgandi.

Surat tagida esa:

Sen uzoq yashaysan, hammadan ziyod

Hali toychoqlaring o'ynab yuribdi,

— degan she'riy satrlar.

Iqtidorli rassom Xayrulla Lutfullayev mohirlik bilan chizgan suratdagi odamni darhol tanidim. Qo'lida mikrofon tutgancha, borlig'i hayajonga to'lib kuylayotgan san'atkor Botir Zokirov edi!

Aytganimdek, qissa sarlavhasi tagiga katta, quyuq qora harflar bilan “Xalq artisti Botir Zokirov xotirasiga bag'ishlanadi”, deb yozib qo'yilgandi. Bu otashin san'atkorga Xayriddin Sultonning qissa bag'ishlagani meni cheksiz sevintirib yubordi. Chunki…

Yer yuzi tan olgan va qoyil qolgan birinchi kosmonavt Yuriy Gagarin Toshkent­ga keladi. Navoiy teatrida tarixiy uchrashuv bo'ladi. Uchrashuvda: “O'zbeklardan kimlarni bilasiz?” — degan savolga mash­hur kosmonavt: “Botir Zokirovni bilaman, jahonda bunday estrada artisti yo'q, faqat o'zi bilan ko'rishmaganman, afsus”, deb javob beradi. Bu gapni, bu bahoni o'sha paytlarda, o'z davrida shon-shuhrati 15 ta respublikani “ixtiyoriy-majburiy” birlashtirgan Ittifoq rahbari Xrushchevnikidan ham baland bo'lgan Yuriy Gagarin aytayotgandi. U yana “Yer yuzida mendan keyingi odam shu — Botir!” deydi.

Xullas, o'shanda buyuk san'atkorga bag'ishlangan qissani yuksak zavq-shavq bilan o'qib chiqqan edim.

Yaqinda esa, ha, yaqinginada bo'ldi bu voqea. O'zbek adabiyotining zabardast vakillaridan biri, o'ziga xos “adabiy mamlakati” bo'lgan betakror adib Xayriddin Sultonning “Ko'ngil ozodadur” nomli hajman salmoqligina yangi kitobi qo'limga tushdi. Ishonsangiz, juda-juda sog'inib yurgan, ko'ngildosh, mehribon odamimni uchratgandek bo'ldim.

2019 yili “Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan ushbu kitobdagi “Saodat sohili”, “Yozning yolg'iz yodgori”, “Ajoyib kunlarning birida”, “Ko'ngil ozodadur” qissalarini yangitdan, yangi bir mehr va bo'lakcha zavq bilan o'qib chiqdim.

Bu asarlar menga 30-40 yildan buyon tanish, hatto ba'zi qissalardagi manzaralar yod bo'lib ketgan bo'lsa-da, yangi hayajon bilan mutolaaga berildim.

Adabiyot muhiblari juda yaxshi bilishadi, Xayriddin Sulton Zahiriddin Muhammad Bobur, Mavlono Gulxaniy, ayniqsa, Abdulla Qodiriy asarlarini, ularning yuksak insoniy-ijtimoiy faoliyatini teran o'rgangan yozuvchi.

Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” asari asosidagi kinossenariy va “Ra'no gulining suvi”, “Andisha”, “Shoirona, darveshona bir ma'no” kabi esselar kitobxonlar tomonidan qizg'in qarshi olingan.

Adib buyuk shoir va davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur haqida “Saodat sohili”, “Oy botgan pallada”, “Panoh”, “Nuqta” kabi qissa va hikoyalar, “Boburiynoma” nomli ma'rifiy roman yaratgan. Zukko kitobxon bu asarlarda iste'dodli yozuvchi o'zini buyuk shoirga ruhan yaqin tutganini yaqqol his qiladi.

Adabiyotshunos olim, filologiya fanlari doktori, professor Bahodir Karim kitobga so'z boshisida yozganidek, takror o'qish asarning sirli, yashirin qirralarini, avval ko'rilmagan fayzli tomonlarini anglashga yordam beradi. Qayta mutolaa badiiy asarning, olim aytganidek, yangi bir davru davronini boshlab berishi mumkin.

O'zbek adabiyotida Zahiriddin Muhammad Bobur haqida ko'plab asarlar yaratilgan. Ammo “Saodat sohili” qissasi ularning eng yaxshilaridan biri hisoblanadi. Asarda buyuk shoir hayotining so'nggi damlari ulkan mahorat bilan tasvirlanadi.

Ona diyoriga qaytish ixtiyori qo'lidan ketgan “qalandar” shohning hayoti kitobxonni butkul o'ziga bog'lab oladi. Birgina shoh emas, balki ko'chalarda sargardon bo'lgan Baxshiturk, o'zga ellarda dahshatli o'lim topgan Boboqul, jahongashta alloma Hofiz Kuykiyning taqdiri turli-tuman voqealar ta'sirida namoyon bo'ladi.

Kitobxon Boburday ulug' zotning taqdiriga, hayotiga rahmi keladi, achinadi, bu buyuk insonning yurt armoni va sog'inchi bilan yo'g'rilgan iztiroblariga sherik bo'ladi.

Kitobdagi go'zal qissalardan biri, yuqorida ta'kidlaganimizdek, “Ajoyib kunlarning birida” asaridir.

Qissada Sulton, Abdulla va Kamolning Botir Zokirovning uyiga borish voqealari, ayniqsa, juda ta'sirchan tasvirlangan. Bu voqealar zamirida dunyo tanigan san'atkorning chin insoniy qiyofasi namoyon bo'ladi. Uning mumtoz adabiyot, ayniqsa, Alisher Navoiy asarlarining chin muhibi ekani quyidagi voqeada ishonarli tarzda berilgan.

“Kamol kreslo yonidagi pastak stol ustida yotgan albomlar, dasta-dasta kitob­lardan biriga qo'l cho'zdi.

— Ko'rsam maylimi, Botir aka?

— Navoiy! — dedi Kamol, sabzirang muqovali qalin kitobni asta varaqlab.

— Ha, kecha oqshom dadam rahmatli esimga tushib ketdi. Bu kitob ulardan yodgor. U kishi uzun qish kechalari mana shunday derazaning oldida, eski kitob­larni varaqlab o'tirardilar. Men jimgina tomosha qilishni yaxshi ko'rardim. Bir kuni “Hadeb nimani qidiraverasiz, dada?” deb so'raganim esimda. Dadam, kuldilar-da, “O'zimni qidiryapman, o'g'lim, — dedilar. — Mana, quloq sol: “El netib topgay menikim, men o'zimni topmasam”. Mir Alisher mana shundoq deganlar, uqdingmi?”

Uchrashuvda Botir Zokirovning yuksak did va bilim egasi ekanligi ko'rinadi. “Navoiydan, Fuzuliydan, Mashrabdan aytishim kerak edi. Qandoq toza, ma'noli so'zlar bor ekan ularning asarlarida! Fuzuliyni qarang-a: “Falak yondi ohimdan, murodim sha'mi yonmasmu?”, Xalq qo'shiqlari-chi? “Dutor chalib o'tirsam, tori uzilib ketdi, Yorim esimga tushib ko'nglim buzilib ketdi…”

“Sezayapsizmi, qanchalik sof, sodda, mardona! Axir, men shularni eshitib ulg'ayganman, otam ham, onam ham aytishar edi. Men ko'p adashdim, ko'p”.

Mehmonlar atoqli san'atkorning uyi­da yayraydi. Boy taassurotlar oladi. Gurungda Botir Zokirovning “Kasaldan gaplashgan odam, battar kasal bo'ladi”, degan gaplari u ko'p iztiroblar chekkanidan darak beradi. Ikki marta yurak xurujini boshidan kechirgan zot o'limni bo'yniga olib qo'shiq aytadi. Ayniqsa, u vafot etgandagi holat juda-juda og'ir. “Ukalari, shogirdlari so'nggi manzil oldida, “Bahor” konsert zalida buyuk san'atkor ayt­gan qo'shiqlarni vidolashuvda aytib turishdi. Oh, yuraklar ezilar manzara”.

Shu o'rinda muhim bir narsani alohida qayd etmoq kerak. Xayriddin Sulton o'zbek adabiyotida taniqli hikoyanavis yozuvchi sifatida ham tanilgan. Uning “Umr esa o'tmoqda”, “Yo, Jamshid!”, “Dunyo­ning siri”, “Do'stim Esonboy”, “Qog'oz gullar”, “Oy botgan pallada” hikoyalari allaqachon o'quvchilarning badiiy mulkiga aylangan.

Kitobdagi Yuriy Nagibin, Vasiliy Shukshin, Valentin Rasputin, Nodar Dumbadze, Dino Bussanti kabi yozuvchilar ijodidan qilingan tarjimalar sevimli adibimizning tarjimonlik borasidagi yuksak salohiyatidan dalolat beradi.

Bir so'z bilan aytganda, “Ko'ngil ozodadur” kitobi pokiza ko'ngillarning bebaho mulki, kitobxonlarning ardoqli nash­riga aylanib qolishiga shub­hamiz yo'q.

Toshtemir Turdiyev,

O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi.

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

two × 1 =