Chochiy Faxruzzamon
Qadimiy Shosh, ya'ni Toshkentda yashab ijod etgan adiblardan biri Badriddin Chochiydir. Badriddin Muhammad 1285 yili ziyoli oilasida tug'ilgan. Bolaligi Toshkentda o'tgan. Keyin Samarqand va Buxoro madrasalarida o'qiydi. Bo'lajak shoir she'riyat va san'at bilan birga, zamonasidagi barcha bilimlarni, xususan, tabiiy fanlarni yaxshi egallaydi, zakiy bilimdon sifatida shakllanadi. Zamondoshlari esa bularni e'tirof etishadi. Mamlakatdagi notinchlik, taxt-toj uchun kurashlarning avj olib ketishi sababli Badriddin Muhammad Sharq mamlakatlari bo'ylab sayohatga jo'naydi.
Kichik Osiyo va Arabiston yarim oroli shaharlarini kezib chiqadi, Makkada bo'ladi. Tarixiy man'balarga qaraganda, u hajdan qaytishda 1333 yili Hindistonga boradi va Dehli sultoni Tug'uluq Muhammad saroyiga ishga kiradi. Adabiy qobiliyati, zukkoligini munosib taqdirlab, Tug'uluq Muhammad Badriddin Chochiyga 1344 yili Hindiston sultonlari tomonidan ta'sis etilgan «Faxruzzamon» — «Zamona faxri» unvonini beradi. Badriddin Chochiy bir qit'asida o'z qobiliyati haqida faxriya sifatida quyidagilarni yozgan edi:
Xudovando, maro dar ilmi manqul,
Zabonu didai dil gasht bino.
So'i ma'qul tiram dastras hast,
Agarchi nestam chun puri Sino.
(Ey, Xudo! Diniy bilimlarda tilimni ravon, dil ko'zini ravshan etting. Sino farzand bo'lmasam ham dunyoviy bilimlarda o'qim nishonga tegadi).
Shuni alohida qayd etish kerakki, o'tmishda O'rta Osiyodan Hindistonga borib yashagan va ishlagan olim hamda shoirlar juda ko'p bo'lgan. Lekin ulardan faqat Badriddin Chochiygagina «Faxruzzamon» unvoni berilgan. U 1346-1350 yillar orasida Dehlida vafot etgan.
Shoir Dehli sultonlari dargohida ishlagan bo'lsa-da, muhtojliqda yashaganga o'xshaydi. Chunki uning devoni tarkibidagi she'rlarda hasbi hol mohiyatidagi g'azallar mavjud. Quyidagi misralar shundan dalolat beradi:
Zaiftar shuda z-on mo'i didaeki zi dard,
Dar obi didai xud xoru pinhonast…
Ba shakli tori bireshim ki dar bari chang ast,
Nizoru zor pur az tob saxt nolon ast.
(Darddan zaiflashgan kipriklar ko'z yoshlari orasida xoru pinhondir. Uning holati kaltakdan har lahzada nola chekuvchi changning ipak torlariga o'xshaydi).
Chochiy, shubhasiz, ko'plab ilmiy asarlar, dostonlar hamda g'azallar yaratgan. Hatto o'tmishda Badriddin Chochiy devonlaridagi she'rlarni sharhlovchi, izohlovchi alohida kitoblar, lug'atlar tuzilgan. Tazkiralarda (o'tmishda antologiyalar shunday nomlangan) Badriddin Chochiyning Tug'uluqiylar sulolasi tarixi tasviriga bag'ishlab, Firdavsiyga ergashib, 30 ming misradan iborat «Shohnoma» bitgani ham qayd etiladi. U 1345 yili 2 ming baytdan iborat she'rlar devonini tuzgan. Unda qasida, g'azal, qit'a, ruboyi singari janrlardagi she'rlar jamlangan.
Badriddin Chochiy forsiy tildagi she'riyatda qasida janrini yangi taraqqiyot bosqichiga ko'targan san'atkordir. Shoir an'anaga ko'ra, o'z qasidalarida u yoki bu tarixiy shaxslarni maqtamaydi, balki Hindiston tabiatining betakror go'zalliklarini tasvirlaydi, bahorning jozibali manzarasini chizish orqali o'quvchi qalbida tabiat ko'rkiga, hayotga, yashashga zavq-shavq uyg'otadi. Badriddin Chochiy g'azal va ruboiylarida o'ziga xos badiiy san'atlarni ishlatadi, turli xil majoziy obrazlardan, hayotiy lahzalardan ustalik bilan foydalanadi. U boshqa san'atkorlarda uchramaydigan badiiy tasviriy vositalardan foydalangan. Shuning uchun ham o'tmishda «Chochiy devoniga sharhlar», «Badriddin Chochiy qasidalarining sharhi» degan, shoir she'rlarini tushunish va tahlil qilishga yordam beradigan alohida dasturiy kitoblar yaratilgan. Chunonchi, «G'iyos ul-lug'at» muallifi G'iyosiddin ibn Jaloliddin, “Sharhi qasoidi Badri Choch” qo'llanmasini yozgan bo'lsa, 1848 yili Chochiy she'rlariga Muhammad Usmon Qays ikki jilddan iborat keng qamrovli sharh yaratadi va uni «Nusxai Usmonxon» deb ataydi. Afsuski, ana shu zabardast adib merosidan bizga yuzdan ziyod qasida, g'azal va ruboiylarigina yetib kelgan, xolos. Mazkur she'rlar Badriddin Chochiyning chinakam tabiat oshig'i, go'zallik shaydosi, insonparvar shoir ekanini ko'rsatadi. Shoir o'z asarlarini o'sha davr an'anasiga ko'ra forsiy tilda yozgan. Aksariyat she'rlarida Badriddin Chochiy ishq-muhabbatni o'ziga xos nafislikda tarannum etadi, ilm-ma'rifatni, yuksak insoniy axloq-odobni targ'ib qiladi. Ularda obrazlilikka erishish uchun tabiatdagi narsa va hodisalar xossasidan foydalanadi:
Har on kaski dar ishq sim kamtar dorad,
Monandi bunafsha pushti chanbar dorad.
Gul bo in ruxi surxu dahoni xandon,
Z-onki dar miyon hama zar dorad.
(Ishqda oltini bo'lmagan kishi orqasiga chambarak osgan binafshaga o'xshaydi: lola yuzining qizilligi-yu og'zining kulguda ekanligining sababi, uning bag'rida zari bo'lganligidandir). Bu yerda shoir binafshaning motam libosiligida-yu qurqshovligi va lola barglari o'rtasidagi sariq kukunchalarga ishora qilmoqda.
Badriddin Chochiy asarlarini Sharq ilm-fanining bilimdoni, shoir va tarjimon Anisiy o'zbek tiliga tarjima qilgan. Uning qasidalarini mohiyatiga ko'ra, uch silsilaga bo'lish mumkin. Bir turkum qasidalarda shoir tug'uluqiylar sulolasi hukmronlarini madh etadi. Ularni adolatpesha, ma'rifatparvar, ilm-adab ahlining homiysi ekanligini ta'riflaydi. Bir necha qasidalar bahoriya mohiyatida bo'lib, ularda tabiat, turfa xil jonzotlar ayricha jozibadorlikda, o'ziga xos rangu ohanglarda vasf etilgan. Bunday qasidalar tabiat tasviriga bag'ishlangan she'riyatning yuksak klassik namunasi hisoblanadi. Adib qasidalari noyob tarixiy manbalar hamdir. Zeroki, bir silsila qasidalarida Chochiy tug'uluqiylar sulolasining saltanatdorligi tarixini she'riyat orqali tadrijiy takomilda tasvirlagan. Uni o'qigan kitobxon ko'z o'ngida ko'hna Hindistonning o'sha asrdagi tarixi yaxlit tarzda namoyon bo'ladi.
Xullas, Badriddin Chochiy qasidalari oddiy vasfiyalargina bo'lib qolmay, katta ma'rifiy, tarixiy mohiyatga ega asarlardir. Ular kitobxonga olamjahon adabiy-estetik zavq bag'ishlash bilan birga hind xalqi tarixidan muayyan darajada bilim ham beradi.
Taassufki, bu katta ijodiy mehnat hamon ro'yobga chiqmayotir, ya'ni Chochiy asarlarining tarjimasini nashr etish hamon paysalga solib kelinmoqda.
Hamidjon Homidiy,
filologiya fanlari doktori, professor.