Adabiy saytmi, asabiy sayt?!
Tan olaman, erinchoqman. Ko'pchilik singari PDF formatidagi kitoblarning har joyidan cho'qilab “o'qiyotgan”, “Youtube” bilan uxlab, “Telegram” va “Instagram” bilan uyg'onayotgan XXI asr avlodining bir vakiliman. Lekin qo'limda kitob bormi, internet manbasiga ishonmayman. Kitobni varaqlab, asl nusxadan, ko'ngilni xotirjam qilib o'qiganga nima yetsin!
Afsuski, bugun ko'pchilik kitobni elektron shaklda o'qiydi. Ma'lumotlarni turli saytlardan oladi. Sababi, zamon o'zgardi, internet qulay, istalgan joyda o'qisa, foydalansa bo'ladi, qolaversa, hamyonbop… lekin telefon yoki kompyuteriga yuzlab PDF formatidagi kitoblarni to'plab, ko'krak keradigan odamlar ham ko'paygani haqiqat-da! Bilishmaydiki, yozuvchi ta'kidlaganidek, aslida kitobning yig'ilgani emas, o'qilgani boylik hisoblanadi.
Ma'lumotlarga ko'ra, dunyodagi eng ulkan va mukammal elektron kutubxona “Google” tomonidan yaratilgan “The Google Books” hisoblanarkan. Bu yerda bir yuz o'ttiz milliondan ortiq kitob raqamlashtirilgan bo'lib, ular 480 tilga tarjima qilingan.
Yurtimizda ham kundan-kun elektron kutubxona va adabiy saytlar soni oshib bormoqda. Jumladan, adabiy jamoatchilik va ziyoli qatlam elektron manba bo'yicha, asosan, “Ziyouz.com” kutubxonasiga tayanadi. Bu sayt bir necha yillardan buyon ishonchli ma'lumot va badiiy asarlarning elektron nusxalari bilan boyib, rivojlanib bormoqda.
Boshqa elektron kutubxona va adabiy saytlarimiz ham bisyor. Lekin ular qay darajada talabga javob beradi va bu sahifalarimiz faoliyati adabiy jamoatchilikni qoniqtiradimi?
Ijtimoiy saytlardagi xatolik va savodsizlikning aytguligi ham qolmadi. Oxiri kimdir bunga ko'z yumib ketdi, kim bo'lsa dardini ichiga yutib, hamon qalampir chaynab yuribdi. Haqoratli so'zlarni mayoq qilib, “Youtube” darchasidan kufr jumlalar ila olamga “dars berayotgan” ko'pgina o'zini bloger deb ataguvchilarni ham qo'yaturaylik. Ular o'z yo'ligaku-ya hatto ayrim adabiy sayt va elektron kutubxonalarimizda ham ahvol chatoqligi ko'ngilni xira qiladi.
Keling, misol tariqasida O'zbekiston xalq shoiri Omon Matjonning she'rlari e'lon qilingan turli internet sahifalari bilan asl kitobdagi variantini solishtirib ko'ramiz. “Saviya.uz” saytida e'lon qilingan “Qadimgi ohanglarda” sarlavhali she'rda “do'st” so'zi boshdan-oyoq “yor”ga almashtirilgan:
Har kishi bir umrga yetgulik yor tanlasin,
Birga Mahsharga qadar ketgulik yor tanlasin,
Tangrisiz qolsa tavof etgulik yor tanlasin,
Do'sti yo'qqa yo'q ilinj yaqin yiroq ichinda,
Mulki borliq bo'lsa ham garchi quchog' ichinda.
Bu saviyaliroq saytlardan biri bo'lgani uchun undagi ma'lumotlarni qoldirmasdan kuzatib boraman. Ba'zan imlo xato va uslubiy xatolarga duch kelaman, lekin hamma qatori bunga ko'z yumib ketaveraman. Sayt xodimlari yuqoridagi jihatlarga ham jiddiyroq e'tibor qaratishsa, yaxshi bo'lardi.
Ziyoli qatlam orasida ma'lum va mashhur elektron kutubxonalardan biri bu — “Xurshid Davron kutubxonasi” hisoblanadi. Avvalo, ustozning sahifani yolg'iz o'zi yuritib, rivojlantirayotgani, turli yoshdagi ijodkorlarning asarlarini e'lon qilib, uni chinakam adabiy minbarga aylantirgani tahsinga loyiq.
Lekin bu yerda qanchalik kerakli ma'lumot va badiiy asarlar bo'lmasin, imlo xatolar ham anchagina. Saytda musahhihga ehtiyoj seziladi. Bizningcha, ko'pchilik foydalanadigan ziyo ulashuvchi ma'naviyat bulog'i loyqa bo'lmasligi kerak.
Yuqoridagi xatoliklarni tuzatsa, zamonaviy tilda aytganda, ustidan “Edit — redaktirovat” qilsa bo'ladi. Lekin “E-adabiyot” elektron kutubxonasini ko'zdan kechirib, uning boridan ko'ra yo'g'i avlo ekan, deb o'ylab qolasan kishi. Unda imlo xatolar-ku “mayli”, hatto shoir-yozuvchilar ijodiga ham beparvolik va bepisandlik bilan qaralar ekan.
Saytda e'lon qilingan O'zbekiston xalq shoirasi Halima Xudoyberdiyevaning she'rlaridagi satrlarga e'tibor bering:
“Kutdim, kutdim, kelmading 6u kun,
Umid qildim ertangi kundan…”
“To'lkinlar: «Kirg'oada loqayd turmagin», —
Chorladilar sho'x.
Men sho'xchan daryoga o'zim urmadim,
Men borganim yo'q…”
Saytda mumtoz adabiyotimizdan tortib, jahon adabiyoti namunalaridan ham asarlar e'lon qilingan. Ayniqsa, turli mavzulardagi maqolalar va ulardagi g'ij-g'ij xatoliklar ta'bimni xira qildi:
Alisher Navoiyning g'azali tahliliga bag'ishlangan “El netib topqay meni…” sarlavhali maqolada (Muallif Zuhriddin Isomiddinov) tinish belgilarini hisobga olmasangiz ham g'ij-g'ij xato chiqadi:
“…oqibat – boshdan-oyoq balo o'qlariga nishon bo'lishi, keyinchalik esa o'zi torgan ohlar dudi ichda go'yo bir majnun tunda olov yoqib…”;
“Tasavvuvda – haqiqiy solik, adabiyotda – chin oshiq sevgi shiddatidan o'zini unutishi, xayolan ma'shuqa bilan birlashib ketishi lozim.”
Saytda e'lon qilingan “Adabiy til va jonli so'zlashuv tili” sarlavhali maqolaning holi esa yanada ayanchli. Til haqida gapirib, shuncha xato qilish uchun maktabni karidorda o'qish kerak, menimcha:
“Adabiy tilda sintaqtik qurilish jihatidan ham ikki shaklga xos xususiyatlarni ko'rish mumkin”;
“Bu vaqtda ohang, to'xtam, imo-ishora, nutq vaziyati kabi vositalar muhnm rol o'ynaydi”;
“Adabiy tilning har ikkala shakli uchun xos alohida leksik va frazeologii til birliklari qo'llanadi, ya'ni hozirgi adabiy tilda betaraf va uslublararo qatlach: bilan bir qatorda, faqat og'zaki yoki yozma adabiy til uchun xos so'z va iboralar qatlami ham mavjud”;
“…yuqorida tilga olingas sshoirlarning, ayniqsa Alisher Navoiyning asarlari XIV—XV asrlardagi eski o'zbek adabiy tilining xususiyati, uning og'zaki va yozma shakllari…”
Yoki ushbu saytda e'lon qilingan Omon Matjon she'rlarini oling:
“…Boshqalardek sevishdik biz ham,
Kuyib yurdik boshhalar kabi.
Bu savdoni baxt bildik biz ham,
Baxtdir, dedik visol, yor labi.
Boshhalardek duch kelib qolsak,
Olislardik ming bor hayrilib.
Mana, biz ham bebaxt, beharsak
Boshqalardek ketdik ayrilib…”
Yoki mana bu satrlarga e'tibor qiling:
“Asli, qayda bo'lsang, men ko'ngli to'qman,
Kunchiqarim ishqtsir, nur o'chsa — yo'qman…”
Bular-ku texnik nosozlikdir, lekin ustozning “Sendan xabar keltirsa” sarlavhali mashhur she'rining bir bandi butunlay tushib qolganiga nima deysiz?! “Ayolga maqtov” she'rini esa, o'qib, tushunishning o'zi insondan katta mashaqqat talab etadi:
“Shoirga yo'l bo'lsin, sizli chizay deb,
bo'yoq quyultirib turar rassomlar!
Mukammal husningiz yog'dusi uchun
oy ham navbatchilik qilar oqshomlar!
Shoirga yo'l bo'lsin!
Kuylan dsb sizni…”
Saytga kirsangiz, avvalo, dizayn e'tiboringizni tortadi. Va ekran markazida “O'zbek tilini o'rganamiz — Online darslar” yozuvi “yonib-o'chadi”. Bunaqa saviyadagi saytning o'zbek tilini o'rgatishiga kim ishonadi?
Biz faqat misol uchun 3–4 nafar ustoz ijodkorlar she'rlariga e'tibor qildik, xolos. Hijjalab ko'rilsa, bunaqa xatolar son-sanoqsiz, son mingta! Xo'sh, shunday ekan, saytlarni, qolaversa, ADABIY-MA'RIFIY saytlarni jiddiyroq nazorat qilib, xatoliklarni tuzatish vaqti kelmadimikan? Axir ularning ayrimlari jamoatchilikka yolg'on va noto'g'ri ma'lumotdan boshqa hech narsa bermayapti!
So'nggi yillarda elektron kutubxona va adabiy saytlarimiz soni ortib borayotgani quvonarli hol, albatta. Lekin mualliflik huquqi va adabiyot mezonlariga rioya qilinmasa, mualliflar ijodini kitob bilan solishtirmay, pala-partish joylayverilsa, bu sohaning oxiri baxayr bo'ladimi? To'g'ri, bu sahifalar internet tarmog'ida elektron bo'lishi mumkin, lekin ular ADABIY sayt, elektron NAShR degan zalvarli nomni yelkalab yuribdi-da. Mas'uliyatni ozgina his qilishsa, ehtimol ozgina epaqaga kelgan bo'larmidi?
Mening esa fikrim yanada qat'iylashdi: yaxshisi, ha eng yaxshisi kitob ekan. Uni varaqlab, qo'limga olib mutolaa qilish baridan zavqli, foydali, eng muhimi ishonchli ekan!
Abdulaziz AHMEDOV