Qalb bedorligi Buyuk Uyg'onishga olib boradi
Keyingi paytlarda, asosan, xalqaro mojarolar, kosmosga parvoz, buyuk qurilishlar, shov-shuvli voqealar haqida ko'proq gapirilib, zamondoshlarimiz: odam (fiziologik mavjudlik sifatida) va inson (ijtimoiy mavjudlik sifatida) to'g'risida kam fikr yuritiladigan bo'lib qoldi. Hisobotlar, maqolalar g'ij-g'ij raqamlar bilan to'la, ularda odam mehnatining simfoniyasi, inson ichki kechinmalarining tug'yonlari deyarli uchramaydi. Aslida, astronomlar yer o'z o'qi atrofida aylanadi, deydilar. Faylasuflar esa yer inson atrofida aylanadi, ya'ni inson koinot gultoji, deydilar. Albatta, birinchi qarash sof ilmiylikka asoslangan bo'lib, dunyoni mantiqiy tafakkur orqali tushunishga yo'l ochadi, ikkinchi mushohada esa afkor ommaning har bir a'zosini shu qavm (odam, inson) vakili sifatida borliqni obrazli tafakkur bilan idrok etishga undaydi. Birinchi yo'ldan borgan olimlar va hakimlar moddiy olamning ming turli o'zgarishlarining ichki qonuniyatlarini kashf etdilar va oqibatda inson koinotga parvoz qildi, boshqa olamshumul kashfiyotlar yuzaga keldi. Ikkinchi yo'ldan borganlarga maydon yana ham keng edi, negaki, tafakkur zabt eta olmagan kengliklarni xayol kashf etish qudratiga ega edi. Shuning uchun ba'zan ilm ojizlik qilgan o'rinlarda xayolga, fantaziyaga murojaat qilinadi. Xayol esa yer kurrasini kaftimizda bir dona anor kabi namoyon etish qudratiga ega.
Yerning yaralishi va uning Galaktikada namoyon bo'lishi milliard yillar bilan o'lchanadi. Biz buyuk Xayol qudrati bilan bu miqdorni inkishof eta olamiz va aytmoqchi bo'lgan fikrimizni shu o'lchamda aks ettirsak, mohiyat yorqinroq namoyon bo'ladi, degan to'xtamga keldik. Shunday qilib, eng odmi yo'ldan borib, Zamon – Makon – Inson uchligini nazarda tutib mulohaza yuritsak, dastlab hali xayol ham qamrab olishga ojiz, yaralishi oldida Quyosh ham ancha “yosh” bo'lib qoladigan Vaqt (zamon; hozircha bo'shliq holatida) mavjud edi. U “bordan yo'q bo'lmaydi, yo'qdan bor bo'lmaydi”, bu hikmat abadiy mavjud, qolaversa, u abadiylikning aynan o'zi. Barcha jarayonlar unda kechadi, yashaydi — yo'q bo'ladi, qaytadan dunyoga keladi. Hali uning qonuniyatlari, qolaversa, mavjudlik haddi va chegaralari haqida to'liq tasavvur ham yo'q. Yer odami qo'lga kiritgan ilmlar boshqa Galaktikalar ham borligini faraz qilayapti, xolos.
Ana shu mangu borliqda boshqa sayyoralar qatori Yer (makon) ham yaraldi va Vaqt (zamon) hududida joy oldi. Ma'lumki, yerda hayot birdaniga paydo bo'lmagan, buning uchun ehtimol million yillar kerak bo'lgan. Shu ikki mavjudlik (zamon, makon)ning harakat qonuniyatlari, qolaversa, yashab qolish qistovi uchinchi unsur (inson)ni ham talab qilganki, bu Inson hazrati oliylaridir. Inson o'z o'rnida Vaqtning ham, Makonning ham “erkatoyi”ga aylandi, chunki uning paydo bo'lishi bilan yer (tabiat) va vaqt (borliq) o'rtasida aloqa vujudga keldi.
Endi bevosita Inson janobi oliylariga qaytamiz hamda bugun yurtimizda ulug' va sof niyat bilan tilga olingan hamda amal qila boshlagan Uyg'onish (Renessans) jarayonida, umuman, ijtimoiy taraqqiyot jabhasida bu qudratning tabiati qanday bo'lganligi (garchi hamma gaplar aytilgan bo'lsa-da; Hadislarda ba'zi haqiqatlarni har kuni qayta-qayta takrorlash va esga olish foydadan xoli emasligi ta'kidlangan ekan) yuzasidan fikrlashamiz. Agar insonning yaralishi haqidagi miflarga quloq tutadigan bo'lsak, Buyuk Yaratuvchi Uni Yerning xojasi sifatida dunyoga keltiraman, deganida mo''tabar farishtalarning ko'pchiligi qo'llab-quvvatlagan bo'lsa-da, bu fikrga qarshi turganlari ham bo'lgan va shunda Olamlar sarvari “Bu xilqatimni tafakkur bilan boshqaraman”, deb javob bergan. Shunda ham qarshi taraf o'z fikridan qaytmagan. Mana shu nozik nuqtadagi zarif ma'noga urg'u berilsa, “olam xojasi”ni — insonni faqat tafakkur (bu o'rinda keng ma'noda: madaniyat, ma'rifat, ilm-bilim va nihoyat, mafkura) bilan boshqarish mumkinligi aniq haqiqat bo'lib qoladi va shunday bo'lishi Buyuk vasiyat va yo'l-yo'riq ekanini anglash qiyin emas. Istisno holatlar — aynan fikr quroli ishlatilmaganda yoki tafakkurdan uzoqlashganda inson boshqarib bo'lmaydigan vahshiy maxluqqa aylanib qolishini keksa dunyo tajribasi ko'p bora tasdiqlaydi.
Aslida ham saltanatlar tarixida inson qalbi uchun kurash asosiy muhoraba maydoni bo'lib kelgan. Negaki, buyuk qudrat va iste'dod sohibi inson faoliyatida kechadigan jami xatti-harakatlar qalb amri bilan yuzaga keladi; agar u o'zini-o'zi boshqaradigan darajada ruhoniy qudratga ega bo'lmasa, uni hech qanday tashqi kuch idora qila olmaydi. Odam qo'rquv yoki manfaat tazyiqida zohiran taklif qilingan haqiqatni to'tiqushdek takrorlab turishi mumkin (masalan, xojasiga sadoqatini har lahzada tilida aylantirar), biroq botinida, ya'ni qalbida shu haqiqatni tan olmasa, baribir, qalb amriga bo'ysunadi, tan olinmagan nafratini, albatta, izhor etadi. “Qalb” so'zining ma'nodosh shakllari ko'p: ko'ngil, dil, yurak… Ammo aynan qalb tushunchasida eng baland rutba muhrlangan (uning markaz, o'rta kabi ma'nolari ham bor). Qalbni inson vujudida Ollohning maskani, deb taqdim etishadi (ya'ni, Olloh har bir bandasida yashaydi, har bir odamda uning ulgusi bor va o'sha mavjudlik joyi qalbdir). Ba'zi mutafakkirlar qalbni xuddi yurak yoki o'pka singari mavjud uzv ham deyishadi. U vujudning ma'lum qismida kichkina xalta shaklida bo'lar ekan va qop-qora qon bilan to'lib turar ekan. Agar odam nojoiz ishlarga ruju qo'ysa, qon rangi oqarib (bu uning qalbining o'lgani alomati) boraverar ekan. Xuddi shu o'rinda qalb shifosi ham, qalbni zabt etuvchi yo'l ham faqat tafakkur orqali amalga oshishini oshig'ich ta'kidlab qo'yishga majburiyatlimiz.
Bu mulohazalarga Prezidentimizning joriy yil O'qituvchi va murabbiylar kuniga bag'ishlangan tantanali marosimdagi nutqida: “Hammamiz tushunamiz, Uchinchi Renessans poydevorini yaratish … uchun, avvalo, yuzlab-minglab iste'dodli kadrlar, fidoyi shaxslar kerak”, degan so'zlari turtki bo'ldi. Darhaqiqat, har qanday ishning, tashabbusning oqibati kadrlar (bu o'rinda ma'lum maqsadga yo'naltirilgan xizmatchilar)ga bog'liq. Sir emas, yurtimiz iste'dodlar vatani, bu haqiqatni tarix ham, bugungi kun ham tasdiqlaydi. Agar ana shu cho'ng haqiqatni ayni paytda dadil o'rtaga tashlangan Renessans g'oyasi bilan baqamti qo'yib, mulohaza yuritilsa, o'ylab ko'radigan ko'plab masalalar yuzaga chiqadi. Axir buyuk maqsadga yetishish uchun buyuk azmu shijoat ham kerak-da! Ana shu azmu shijoat kadrlar, ya'ni Vatanimiz farzandlarining g'ayrati, sa'y-harakati bilan yuzaga chiqadi. Bu hol ham ochiq e'tirof etilgan: “Yangi O'zbekiston ostonasi maktabdan boshlanadi”. Albatta, nima qilish lozimligi, qanday yumushlarni amalga oshirish soha kishilariga yaxshi ma'lum, bu o'rinda hech kim aql o'rgatishni maqsad qilayotgani ham yo'q, muddao aslida bitta: Renessans g'oyasi butunlay bo'sh joyda paydo bo'lmaganligini va uni yuzaga chiqarishda asoslar mavjudligini ta'kidlash, shu maqsad yo'lida tarix tajribasidan samarali foydalanish zaruratini bo'rttirib ko'rsatishdir. Zero, ikki marta dunyoni hayratga solgan yurtimiz uchinchi marta ham tamaddun osmonida porlashga qodir.
Shu o'rinda “Renessans” tushunchasida mujassamlashgan ma'nolarni bir qur esga olish va bugungi kunda unga murojaat etish zarurati nimadan paydo bo'lgani yuzasidan shaxsiy mulohazalarni bayon etishga o'rin bor, deb o'ylayman. Avvalo, Prezidentimiz o'z nutqida Renessans masalasini “strategik vazifa sifatida” amalga kiritilganini va uni “milliy g'oya darajasiga” ko'tarilayotganini alohida ta'kidladi. Demak, bu tushuncha qandaydir moddiy borliqni ifodalamaydi, ya'ni ulkan tog' yoki yangidan barpo etiladigan mahobatli imorat emas, balki tafakkurdagi, fikrdagi va albatta, amaliyotdagi evrilishdir (xuddi buyuk kitobimiz “Avesto”da ta'kidlanganidek, “Ezgu so'z, ezgu amal, ezgu niyat”). Tabiatimizda bunday olijanoblikka o'rin bor. Xalqimiz “Niyatni xolis qiling, maqsadni baland oling”, degan pand-nasihatlarni ko'p va har doim takrorlaydi. Yana dilga quvvat beradigan tomoni — tariximizda ro'y bergan ikki Buyuk ko'tarilish bu harakatga tag-zamin bo'ladi.
Ma'lum bo'ladiki, Renessans — uyg'onish mudroqlik, hafsalasizlik va boshqa loqaydliklardan voz kechish, borliqqa uyg'ongan, hushyor tortgan odam nazari bilan qarash, shuningdek, har bir voqelikni, unsurni tiyrak nigoh bilan baholash va albatta, harakat — amalni ham o'zgartirish degani. Shunday tasavvur qilishimiz kerakki, Renessans — Uyg'onish degan so'zlar tilga olindimi, ayniqsa, bu missiyani davlat rahbari bajardimi, demak, o'sha lahzadan renessans — uyg'onish boshlandi. Endi jami sa'y-harakatlarimiz, amallarimiz, fikr-xayolimiz ana shu mezon bilan o'lchanadi. Mening nazarimda, Renessans tushunchasi qandaydir burchakli, statik, barqaror turadigan moddiy unsur emas, aksincha, doimo harakatdagi, g'ildiraksimon tushuncha (xuddi “tarix g'ildiragi”, “taraqqiyot g'ildiragi” degandek). Renessansni bu holatda tasavvur qilishning o'zi mazkur jarayon tinimsiz harakatni taqozo etishini ham tasdiqlaydi. Masalaning bitta istisno tomoni — bu g'ildirak nuqul joyida aylanadigan emas, faqat olg'a harakat qiladigan bo'lishi shart. Zero, olg'a harakatgina mohiyatni ifodalaydi.
Bunday ezgu niyat yaqin tariximizda bo'lgani e'tiborli dalil. Bu haqda o'ylaganda, ko'z oldimizga atrofga najot istab jovdirab qarayotgan jadid bobolarimizning umidvor nigohlari keladi. Eh, ular nimalarni orzu qilmagandi, qanday sa'y-harakatlarni boshlamagandi?! Davlatimiz rahbari amalga oshirilajak ezgu ishlarda jadidlar, umuman, yaqin tariximizda o'tgan ilg'or kishilarning g'oyalarini tayanch dasturilamal qilib olishni qayta-qayta ta'kidlayaptiki, bu hol ham tarixiy adolatning tiklanishi, ham bemavrid xazon bo'lgan orzularning yangidan yaproq yozishiga fatvodir. Qolaversa, bu boradagi sa'y-harakatlarga o'sha kunlar g'ayratini vobasta qilish, ularning azmu shijoatini mustaqil yurt bag'ridan turib davom ettirish ham merosimizga muhabbat, ham avlodlar davomiyligining ramzi bo'lardi.
Alalxusus, Renessans umummilliy g'oya darajasiga ko'tarilsa, u turli tabaqalar va qarashdagi vatandoshlarimizni birlashtirish qudratiga ham ega bo'ladi. Axir har qanday maqsadga birlashgandagina to'la erishish mumkinligi, birlashish orqaligina yuksak marralarni egallash mumkinligi isbotlangan haqiqat. Birlashish olg'a harakatni ta'minlar ekan, olg'a yurish uchun hamma bir tomonga qarashi (xuddi namoz payti jami muslimlar qiblaga yuz burgandek) talab etiladi. Hamma manzilni bir tarafga qarab olsa, saf olg'a siljiydi. Bu o'rinda Renessans g'oyasini ana shunday barchaning nigohini bir tarafga qaratadigan va ilgari chorlaydigan mayoq o'rnida tasavvur qilish mumkin.
Jadidchilik harakatining paydo bo'lishi ham kuchlarning birlashuvi mahsuli edi. “Bir yomonning bir yaxshisi” deganlaridek, Chor bosqinining boshlanishi bilan uchga bo'linib yotgan chegaralar ochildi, zulm qilichi ostida qon qaqshagan xonlik va amirliklar o'zaro ichki arazlardan voz kechib, imkoniyatlarni yagona dushmanga qarshi yo'naltirish zaruratini sezdilar. Ana shu harakatning boshida turgan ilg'or ziyolilar “jadidlar”, ya'ni yangicha qarashdagi kishilar nomini oldi. Ularning maqsadi xurofot va bid'atga o'ralgan eski tartiblarni sindirib, dunyoda kechayotgan jarayonlarga hamohang yangiliklarni ijtimoiy hayotga olib kirish edi. Ayni o'sha kunlar haqida birmuncha aniq va xolis tasavvur uyg'otishga yordam beradigan Nalivkinning “Tubjoylilar: oldin va hozir” kitobida XX asr boshida O'rta Osiyoda yuzaga kelgan biqiq va mazlum hayot tarzi yuzasidan dalillar keltirilgan. Mahalliy amaldorlar, mutaassib din peshvolari aholini og'ir balolarga giriftor qilgan, zulm haddidan oshgan, dard ustiga chipqon degandek, Chor istibdodi ham xalqning sillasini quritgan sharoitda hamma najot istardi. Shunday vaziyatda jadidlarning paydo bo'lishi zulmat qo'ynidagi momaqaldiroqdek ta'sir qilgan. Ular qariyb ikki o'n yillikdagi sa'y-harakati bilan ko'p narsalarga erishgandi.
Qizillarning paydo bo'lishi bilan erk istagidagi har qanday harakatlarga chek qo'yildi. Sho'ro tartiblari o'z mohiyati bilan chorizm istibdodidan ham qonxo'rroq chiqadi; uning tazyiqi bilan ilg'or qarashlar barbod bo'ldi, jadidlar ham, ularning izdoshlari ham shafqatsiz jazolandi. Shunday qilib, boshlangan to'lqin sohilga yetmay, po'rtanalar qa'rida mahv bo'ldi. Shukronalar bo'lsinki, xuddi qishda uyalarini tark etan qushlar yana bahorda maskanlariga qaytgani kabi, po'rtanalar bosilib, ozod to'lqinlar qirg'oqqa shoshgani kabi, yuksak olijanob maqsadlar bilan yashayotgan yurtimizda o'sha kunlar shukuhi paydo bo'ldi. Bugungi avlod bobolar qo'lidan tushgan tug'ni mahkam tutib, oydin manzillar sari borishga jahd qildi. Shubhasiz, Uchinchi Renessans to'lqini o'tgan asrlarda shu orzu bilan yashagan bobolar amalidan kuch oladi, o'sha harakatning mantiqiy davomi bo'ladi. Mustaqil va ozod yurtimizda buning uchun barcha imkoniyatlar muhayyo. Zero, tarixiy tafakkur ildizi qanchalik chuqur bo'lsa, haqqa shuncha yaqinlashiladi, haq va botilni shuncha tez va aniq ajrata olish mumkin bo'ladi.
Jadidchilik harakatining rahnamosi Mahmudxo'ja Behbudiyning keyingi avlodlarga qoldirgan vasiyatidan so'nggisi “Bolalarni maktabga bering!” degan qat'iy talab bo'lgan. Zero, maktab — ma'rifat maskani, tafakkur parvoz oladigan dargoh. Axir dunyoning o'zgarishi, aslida, tafakkurning o'zgarishi emasmi? Yuqorida ta'kidlangan Uch buyuk birlikda Zamon abadiylik singari boqiy va sirliligicha qolaveradi, Makon esa tog' va daryolar, boshqa moddiy mavjudliklar shaklida sobit turaveradi. Inson esa avlodlar almashgani singari muttasil o'zgarishlar doirasida yashaydi. U buyuk yangiliklar ijodkori, ammo istisno tariqasida holat shuki, odam fiziologik mavjudot sifatida yaralgandan beri ikki qo'l-oyoq, o'sha ko'z-quloq bilan o'zgarmasdir, faqat uning tafakkuri o'zgargan va mana shu o'zgarish borliqda ham ulkan yangiliklarni yuzaga keltirgan. Hammasining fikrdan boshlanishi, ruhoniyatdan boshlanishining mantig'i shu. Demak, insonning fikri o'zgarsa, yangilansa, uyg'onsa, u yaratish, bunyod qilishga qodir bo'ladi. Yurtimizda kechayotgan uchinchi Renessansning asosi ham shu: qalbni uyg'otish bilan tafakkurni yangilash va shu orqali Vatanimiz salohiyatini namoyish etish.
Hakim SATTORIY
Ushbu maqola O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzuridagi nodavlat-notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo'llab-quvvatlash Jamoat fondi tomonidan ajratilgan davlat granti “Inson manfaati — taraqqiyot poydevori” loyihasi asosida chop etilmoqda. (S/1)