Hasanqovoq qishlog'i qaerda? O'pka yoki Kaltapo'stin degan joyni-chi, bilasizmi?

1989 yilning 21 oktyabrida mamlakatimizda “Davlat tili haqida”gi O'zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinishi ko'pchilik uchun kutilmagan, lekin xalqimizning asriy orzusi ushalgan kun bo'lgan edi. Istiqlolga erishganimizdan keyin esa o'zbek tili davlat tili sifatida ustuvor imkoniyatlarga ega bo'ldi. Ammo …

Pandemiya tufayli karantin choralari belgilanishidan oldinroq edi. O'lkamizga sayyoh sifatida kelgan ispaniyalik jurnalistlardan biri bilan tanishib qoldim. Ismi-sharifi Federik Garsiya, O'zbekis­tonga birinchi kelishi ekan. Birgalikda Toshkentning go'zal va tarixiy joylarini aylandik. Keyin u Samarqand, Navoiy, Buxoro, Xivaga sayohat qildi. Ikki haftalardan keyin yana Toshkentda uchrashdik. Uning sayohat taassurotlari bir olam edi. Ko'rganlarini zavq-shavqqa to'lib gapirib berdi. Faqat so'z orasida “Nima, sizlarda rus va ingliz tillari ham davlat tili hisoblanadimi?” — deb so'rab qoldi. Tabiiyki, unga o'zbek tili davlat tili ekanligini, barcha ishlar o'zbek tilida olib borilishini, shu bilan birga yurtimizda rus va ingliz tilini o'rganishga e'tibor berilishini aytdim. “U holda shaharlaringizdagi korxonalar, do'konlar, maishiy xizmat uylari nomlari, reklamalarning aksariyati nega rus va ingliz tillarida yozilgan?

Ularni o'zbek tilida yozsa bo'lmaydimi? Til o'rganish uchun bunday qilinmaydi. Bu davlat tiliga, millatga, xalqqa nisbatan hurmatsizlik, bizda esa xiyonat hisoblanadi”, dedi u.

Mehmon haq edi. U biz har kuni ko'p martalab yuzma-yuz keladigan, axborot va matbuot sahifalarida doimo bong uradigan, ammo hayotda amaliy yechimi topilmayotgan jiddiy muammoga e'tiborni qaratgandi. Toshkent shahrining xohlagan ko'chasidagi yozuvlarga — xususiy korxonalar, bannerlarga bir nazar tashlang. Har qadamda “Beanty salon”, “La Perla Cosmetics”, “Golden River”, “Dark hall”, “Elegant”, “Creative Master”. “Viva”, “Savio”, “Star Med Center”, “Avisa Med Servis”, “Salus Vita” larga duch kelasiz. “Mini market”, “Pich market”larning esa son-sanog'i yo'q. Shular qatorida aksariyat binolarning peshtoqlari “Dver”, “Sentr obuvi”, “Uchebnыy sentr”, “Podgotovka abiturientov”, “Yazыkovыe kursы”, “Doshkolnoe obuchenie”, “Zelenыy bazar”, “Srochnoe foto”, “Svetnaya pechat” kabi rus tilidagi nomlar bilan bezalgan. Oshxonalar nomi yonidagi “milliy taomlar” “multi taomlar”ga, palov degan nom “plov”ga aylangan. Yurtimizning “O'zbekiston” deb atalgan go'zal nomi esa “Uzbe­kistan”ga aylanib ulguribdi.

Endilikda ingliz, rus tilidagi nomlar yoniga nemis, fransuz, koreys, xitoy va boshqa tillardagi turli-tuman atamalar ham kelib qo'shilmoqda. Xullas, poytaxtning xohlagan ko'chasiga kirsangiz, 50-60 foiz xorijiy tillardagi, 30-40 foiz o'zbek tilidagi nomlarga, atamalarga, shiorlarga duch kelasiz. O'zingizni Toshkent shahri ko'chalarida emas, Parij, London, Moskva shaharlari ko'chalarida yurgandek his qilasiz. Go'yo yurtimizda o'zbek tili emas, boshqa tillar davlat tiliga aylangandek taassurot tug'iladi.

Nafsilambrini aytganda, bunday afsuslanarli holat nafaqat mamlakatimiz poytaxtida, balki res­publikamizning barcha viloyatlari, ulardagi shaharlar, tumanlar markazlari va qishloqlarda ham davom etmoqda. Turli joylarga borsangiz ko'plab “CHP GOLD EXCIUSIVE”, “La Femma”larni, o'nlab “Ravnaq Textil”, “Lavida trast”larni, yuzlab “Trast invest”, “Global”, “Elizabeth industrial Sofety”, “GREEN AGRO EXPORT”larni va boshqa g'aroyib nomlarni ko'rasiz. Yaqinda Xiva shahriga bordim. “Ichon qal'a”da sayyohlik tizimi uchun yaratilayotgan imkoniyatlarni ko'rib xursand bo'ldim. Afsuski, bu yerdagi restoranlar, maishiy xizmat uylari, xususiy mehmonxonalar nomlarining aksariyati davlat tilida emas, xorijiy tillarda bitilgan. Go'yo “Ichon qal'a” O'zbekistonda emas, Yevropada faoliyat yuritayotgandek. Yoki respublikamizning olis nuqtasidagi qishloqlardan birida tadbirkor akamiz do'konini “Rich market”, oshxonasini “Schloss”deb nomlabdi. Undan bu nomlarning ma'nosini so'radim. “Bilmayman, — dedi u. — Bu nomlar ko'zimga chiroyli qo'rindi. Yozib borgandim. Yuqori tashkilotlar tasdiqlab berishdi. Shundan keyin nomlarni yozdirib qo'yaverdim”.

Mana, sizga joylarda davlat tili haqidagi qonunga “e'tibor”, ana sizga ona tilimizga nisbatan “munosabat”, “hurmat-ehtirom”. Sobiq sho'rolar davrida yurtimizda biror yangi korxona, muassasa, maydon yoki ko'cha barpo etilib, unga o'zbekcha nom berish taklifi aytilsa, bunday taklif bildirganlar millatchilikda ayblanar, o'sha barpo etilgan yangi maskan yoki tashkilot rus tilidagi nom bilan atalardi. Endi esa mustaqil mamlakatmiz, o'zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan. Ko'plab yangi korxonalar, inshootlar, maishiy xizmat uylari, muassasalar qurayapmiz. Birov bizga ularga unday yoki bunday nom ber, deb buyruq bermayotibdi. Lekin biz o'z xohishimiz bilan yurtimizdagi yangi maskanlarni xorijiy nomlar bilan atab yotibmiz. Oyog'imizdagi zanjir hech yechilmayotganiga achinasan kishi.

E'tibor bering, bugungi kunda o'zini ishbilarmon ataydiganlar shaxsiy mablag'lariga restoran, maishiy xizmat uyi, dorixona, do'kon, kichik muassasa yoki biror xususiy korxona, fermer xo'jaligi shifoxona va hokazolarni barpo etmoqda. Uni xohlagan xorijiy nomda atab hujjatlashtirmoqda. Xorijiy nomda atalgan bu yangi mas­kanlarning, korxonalarning nizomlarini esa respublikamizning tegishli vazirliklari, viloyatlari, shaharlari, tumanlarida faoliyat yuritayotgan mutasaddilar hech bir qarshiliksiz ro'yxatdan o'tkazib bermoqdalar. Albatta, kelishuv asosida.

Shunday ekan, xususiy muassasalarga qo'yilayotgan bunday   nomlar to'g'risida, davlat tili qonuniga amal qilmaslik holatlari haqida ishbilarmonlarni qo'yaturing, davlat tashkilotlarida o'tirgan mutasaddilar ham o'ylab ko'rishmaydi. Go'yo nom ajnabiy bo'lsa, odamlar kovushini ko'tarib chopib keladigandek, nafaqat mutasaddilar, hatto ularning faoliyatini nazorat qiladigan viloyatlar, shaharlar, tumanlar, vazirliklar rahbarlari ham bu muammoga mutlaqo e'tibor qaratayotgani yo'q. Joylarda nom qo'yish bilan bog'liq davlat tili qonuni buzilishlari yildan-yilga bolalab bormoqda.

Bunday jarayonda, millatimizga zid bo'lgan turli fikrlarning, ajriq kabi yer yorib chiqishi turgan gap. O'tgan yili bir guruh kimsalarning “O'zbekistonda bir tilni emas, ikki tilni davlat tiliga aylantiraylik”, degan taklif bilan chiqishlari ham yurtimizda Davlat tili haqidagi qonunga to'la amal qilinmayotganligini ko'rsatdi. Bu taklifga ziyolilarimiz keskin qarshi chiqdilar. Bu yaxshi, albatta! Lekin amalda-chi? Axir amalda joylarga, maskanlarga, hatto bir-ikki tilda emas, to'rt-besh tilda nom berib yotibmiz-ku! Bu to'rt-besh til qonuniy asosga ega bo'lganda o'zbek tili davlat tili emas degani emasmi?

Ayni paytda davlat tiliga e'tiborsizlik, unga amal kilmaslik, ona tilimizga hurmatsizlik nafaqat bugungi yozuv madaniyatimizda, balki og'zaki muloqotlar, kundalik faoliyat tarzimizda ham yaqqol sezilib turadi. Bunga istagancha misol keltirish mumkin. Yaqinda viloyatlardan biridagi sanoat mahsulotlari ishlab chiqaradigan qo'shma korxonada bo'ldim. Korxonada xitoylik mutaxassislar ham ishlar ekan. Ular bilan suhbatlashish maqsadida tarjimonga murojaat qildim. Tarjimon “Ular rus tilini bilishadi, bemalol gaplashavering”, dedi. Xitoyliklar bilan suhbatimiz rus tilida bo'ldi. Suhbat yakunida ulardan “Bu tilni qaerda o'rgandingiz?” — deb so'radim. “Shu yerga ishga kelganimizdan keyin o'rgandik”, deyishdi. “O'zbek tilini o'rganish qiyinmi?” — so'radim ulardan. “Yo'q, qiyin emas, — deyishdi ular. — Lekin bu yerda rus tilida gaplashishadi. Shu sababli bu tilni o'rganishga majbur bo'ldik. O'zbek tilini bilishga qiziqamiz. Ammo jonli muloqot qiladigan odam yo'q”. Uyatdan yer yorilmadiyu, yerga kirib ketmadim. Nahotki, O'zbekistondagi korxonada o'zbek tilida muloqot qiladigan odam bo'lmasa, o'zbekman degan har bir fuqaroga, ya'ni faqirga uyat emasmi, bu.

Korxonada ishlaydiganlarning milliy tarkibi bilan qiziqdim. Ularning 90 foizi millatdoshlarimiz ekan. Men bu holatni nima deb sharhlashni bilmayman. Baribir g'oyalar kurashida milliy ruh g'olib keladi. Bunga vaqt kerak.

Toshkentda bo'layotgan xalqaro anjumanlarda, teleekranlarda xorijlik elchilarning, olimlarning, sayyohlarning va turli kasb egalarining o'zbek tilida ravon gapirayotganini ko'rib, tilimizning jozibasidan, uning xalqaro miqyosda e'tirof etilayotganidan, boshqa xalqlar vakillarining hurmat-e'tiboridan qalbimizda g'urur, iftixor uyg'onadi. Tilimizga nisbatan bunday ehtiromdan faxrlanamiz, ammo mamlakatimizda 50-60 yil, hatto butun umr yashab, o'zbek tilini mutlaqo bilmaydiganlar, rosti, bilishni istamaydiganlar, davlat tilini pisand qilmaydiganlar borligidan ko'nglimizda og'riq paydo bo'ladi.

Bunga, birinchi navbatda, o'zimiz aybdormiz. Bizning mehmondo'stligimizni, tavozemizni kimlardir mutelik deb tushunmoqda. Qo'limizni ko'ksimizga qo'yib salomlashsak, ular bosh egish deb bilmoqda Keling, o'z ona tilimizni, avvalo, o'zimiz hurmat qilaylik. Bugun o'lkamizda odamlar o'rtasidagi muloqotlarda, anjumanlarda xorijiy tillarning ustuvor bo'lishi, yurtimizdagi tashkilotlar, muassasalar, fermer xo'jaliklari, korxonalarga chet tillardagi nomlarning qo'yilishi davlat tili haqidagi qonunni mensimaslik bilan birga, tilimizga nisbatan hurmatsizlikning amaliy ko'rinishlari hamdir.

Shunday paytda o'z-o'zidan savol tug'iladi. Xo'sh, ijtimoiy hayotimizda davlat tili to'g'risidagi qonun bilan bog'liq bunday kamchiliklarning yuzaga kelayotganini mamlakatimizning qonun chiqaruvchi organi — Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatidagilar, qonunlar ijrosi bilan shug'ullanadigan Vazirlar Mahkamasidagilar bilishmaydimi? Bilishadi! Nega ular jim?!

Bu xususda haq va adl so'zni aytish yana Prezidentimiz zimmasiga tushdi. O'tgan yilning 21 oktyabrida o'zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligining o'ttiz yilligiga bag'ishlangan marosimdagi ma'ruzasida mamlakatimiz rahbari “Davlat tili haqida”gi O'zbekiston Res­publikasi Qonuni asosida yurtimizda qo'lga kiritilgan yutuq va kamchiliklarga haqqoniy baho berdi.

Yurtboshimiz: “Davlat tili masalasi milliy g'oyamizning asosiy tamoyillaridan biri bo'lishi zarur”, degan fikrni o'rtaga tashladi va bu borada yo'l qo'yilayotgan kamchiliklarni keskin tanqid qildi. “Afsuski, — deyiladi ma'ruzada, — jamoat joylarida, ko'chalarda, binolar peshtoqida toponomik belgilar, turli lavha va rek­lamalar ko'pincha xorijiy tillarda, ma'naviyatimizga yot mazmun va shakllarda aks ettirilmoqda. Bu davlat tili talablariga, milliy madaniyat va qadriyatlarimizga bepisandlikdan, umumiy savodxonlik darajasi esa tushib ketayotganidan dalolat beradi”.

Ayni shu ma'ruzada: “Har birimiz davlat tiliga bo'lgan e'tiborni mustaqillikka bo'lgan e'tibor deb, davlat tiliga ehtirom va sadoqatni ona Vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz, shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz lozim”, degan so'zlar ham alohida ta'kidlandi.

Davlat tili haqidagi qonunga amal qilmaslik holati yoxud bu sohadagi kamchilik faqat korxonalarga, muassasalarga nom berish, reklamalarni yozish jarayonidagina emas, joylarning toponomik nomlarini belgilash borasida ham ko'zga tashlanadi. Bir gal Samarqand viloyatiga xizmat safari bilan borganimda Nurobod tumanida ajabtovur holatga duch kelgandim. Tuman markazi Nurobod shaharchasidan g'arb tomonga boraverishda bir qishloq bor ekan. Yo'lning chekkasidagi betonli ko'rsatkichga qishloq nomi bitilgan: “Muso qoq”. Ko'rsatkichning ikkinchi tomonida shu nom rus tilida “Musa kak” deb yozilgan. Chalasavodlik sabab “Muso qoq” qishlog'i rus tilida “Muso qanday?” qish­log'iga aylanib qolgandi. Olimlarimiz, soha mutasaddilari qachon e'tiborli bo'lisharkin-a?!

Ma'lumotlarga ko'ra, geografik ob'yektlarni nomlash va ularni o'zgartirish masalalari bo'yicha ba'zi hududiy komissiyalarning aholi punktlari va aholi punktlarining tarkibiy qismlarini nomlashdagi faoliyati talab darajasiga mutlaqo javob bermas ekan. Masalan, Andijon viloyatida hududiy komissiya tavsiyasiga muvofiq Hasanqovoq, Asfalt, Garaj, Stadion, DAN orti, Xirabek, Choyfurush kabi aholi punktlari paydo bo'libdi. Jizzaxda esa yangi turar-joy maskanlari Janon, Puchug'oy, Chaqir-Chuqur singari nomlarni ko'rib, ol-a, Qalam qoshi yo'qmikin, devorganingni bilmay qolasan.

Samarqand viloyatidagi komissiya a'zolari esa nom qo'yishda hammadan oshib tushgan. Viloyatda Chigirtkali, O'pka, Tentak, Enamyaxshi, Damqorin, Kampiro'ldibuloq, Galaqassob, Yo'g'ontayoq, Rayimqulko'sa, Kaltapo'stin, Mirzabachcha kabi nomdagi aholi punktlariga qarab kuli­shingni ham, yig'lashingni ham bilmaysan. Surxondaryodagi aholi punktlariga esa Qizil dehqon, Gazko'cha, Ximiya, Shag'al, Pushtivaraq, Kekirdak singari yangi nomlar berilibdi. Bunday “antiqa nomlar”ni kimlar o'ylab topar ekan-a?!

Uzr-ku, savodsizlik, nodonlikning chegarasi yo'q ekan-da! Shularni eshitib, ko'rib, o'ylab qolasan, nahotki, bugungi kunda yangi joylarga shunday nomlar berish mumkin bo'lsa? Agar ular ob'yektlarga berilgan eski nomlar bo'lganida ham bu nomlarni davr talabi nuqtai nazaridan yangilariga almashtirish kerak-ku! Axir endilikda yashab turgan qishloqlarimizni Qizil dehqon, O'pka, Tentak, Yo'g'ontayoq, Galaqassob, Damqorin kabi nomlar bilan atab bo'ladimi? Yoki ovullarimizga Puchug'oy, Janon, Mirzabachcha kabi nomlarni berish uyat esasmi? Bunday holatlar “Davlat tili haqida”gi O'zbekiston Respublikasi Qonuniga, hamda urf-odatlarimiz, an'analarimiz, tarixiy qadriyatlarimizga ham mutlaqo ziddir.

Shuning uchun endilikda geografik ob'yektlarga nom beradigan joylardagi hududiy komissiyalarning faoliyatini tubdan qayta ko'rib chiqish va o'zgartirish kerak. Mamlakatimiz Prezidenti “Milliy o'zligimiz va mus­taqil davlatchiligimiz timsoli” deb atalgan ma'ruzasida bu masalaga alohida e'tibor qaratib: “Jamiyatimizda til bilan bog'liq eng ko'p muhokama qilinayotgan, haqli e'tirozlarga sabab bo'layotgan mavzu — bu joy nomlarini belgilash masalasi, desak, xato bo'lmaydi. Chunki ijtimoiy ob'yektlarga nom berish — bu shunchaki shaxsiy yoki xususiy ish emas. Bu barchamizning vatanparvarlik va ma'naviy saviyamizni yaqqol ko'rsatadigan o'ziga xos mezondir. Buni hech kim, hech qachon unutmasligi kerak”, deya ta'kidlagan edi.

Donishmandlar “Til — millatning ko'zgusi” deya unga nihoyatda ulug' ta'rif berganlar. Shunday ekan, bu ulug'lik darajasiga muvofiq ish tutaylik. Millatning tiniq ko'zgusiga g'ubor tushirmaylik!

Kamol MATYoQUBOV