Kurtakda daraxtni ko'rmoq yoxud kitobxon oldidagi mas'uliyat tuyg'usi haqida shoir bilan suhbat

Bugun Adabiyot haqida, She'r haqida, Kitob haqida gapirish odamni o'ylar girdobiga tashlaydi. Bu tushunchalarning qiymati ham xaq nazdida biroz sustlashgandek tuyuladi. Shu uchun kitob yozayotgan va o'qiyotgan orasidagi ruhoniy rishta birmuncha mo'rtlashganga o'xshab ko'rinadi. Bugun suronli bir davrda bu holatlarni shoir yoxud yozuvchi qanday boshdan kechirmoqda? Uning o'z zamondoshiga aytmoqchi bo'lganlari asargacha yoki asardan keyin qanday qiyofa kasb etmoqda? Shu kabi mulohazalar doirasida shoir, tarjimon Vafo Fayzulloh bilan suhbatga chog'landik.

Suhbatdoshimiz haqida: 1963 yilning 27 iyulida Karmana tumanidagi, Tog'guzar   qishlog'ida tug'ilgan. ToshDU (hozirgi O'zbekiston Milliy universiteti) jurnalistika fakultetida va Moskvadagi Adabiyot institutining Oliy adabiyot kursida tahsil olgan.

“Hut” (1993), “Xabarsiz sevinch” (1997), “Mangu lahza” (2000) , “Jon yo'li” (2008), “Azaliy g'ussa”(2013), “Oq laylak”, “Qoyadagi daftar” (2020) she'riy, “Chaqmoq yorug'i”(2012) nasriy   kitoblar muallifi. Ijodidan namunalar xorijda nashr qilingan. F. Kafkaning “Jarayon” romanini, “Otamga xat” essesini, M.Meterlinkning “So'qirlar” dramasini, G.G.Markesning “Polkovnikka hech kim xat yozmaydi” qissasini, X.Borxes,   K.Hamsun, R.Akutagava, Ch.Aytmatov hikoyalarini, Sh.Bodler, P.Verlen,   A.Rembo, I.Bunin, N.Gumilev, I.Brodskiy   va M.Svetayeva she'riy turkumlarini o'zbek tiliga tarjima qilgan.

— Bugun dunyo, zamon juda tezlashib, “ixchamlashib”, axborotlashib bormoqda. Ana shunday pallada shoir, yozuvchi nima qilmog'i kerak?

— Darhaqiqat, bunday tezlashuv, axborotlashuvni insoniyat shu paytgacha hech qachon boshidan kechirmagan. Asrlar davomida bir xil tarzda kechgan hayot bugun afsonaday tuyuladi. Vaqtda baraka bo'lgan. Endigi jarayonlarda esa voqea ustiga voqeani, axborot ustiga axborotni qalashtirib kishini shoshirib qo'ymoqda, chalg'itmoqda ham, bir zum o'tmasdan esa talay hodisotlar eskirib, unutilib ketyapti. Bir voqelikni idrok qilib bo'lmasdan ikkinchisi ko'z-ko'zlashga o'tiladi, bu tig'izlik va tezkorlik, almashinuvning paydar-payligi hatto ruhiyatni ham charchatib, uning halovatini so'rib olmoqda. Biroq bularning hammasiga qaramay, azaliy qadriyat va mezonlar, quyoshning chiqishi va botishi kabi insonning qismati, Haqning amri va qaytariqlari o'sha-o'sha. Sirtdan shakli-shamoyili o'zgacharoq tovlangani bilan mohiyatan o'zgarmaganiga iymon keltirasiz. Faqat buni botinan sezmoq, farq qilmoq, anglamoq mushkullashganiga iqror bo'lmasdan iloj yo'q.

— Ijodkorning qo'ygan mikrofoni uning o'z yuragiga qurilgan. Bunday hamma dunyo girdobiga sho'ng'igan pallada bu   sadolarni,   ShOIRning so'zini bugun kim eshitayapti, eshita olyapti?

— Gohida men ham shunday tushkun xayollarga boraman. Qaysi kun “Oloy bozori”dan sal narida joylashgan “Kitob olami” do'koniga yo'lim tushdi. Shunday bir muhtasham uyning eng oxirgi qatori ko'rinmas bir joyida she'riy kitoblarni qo'yib qo'yishibdi. She'riyatga talab shunchalik pastlashib ketdimi? Bu aslida she'rga nisbatan nazm, shoirga qaraganda she'rbozning bir necha karra urchib ketib, so'z aytish jo'n bir ishday ko'rinib qolganidan emasmikin? Aslida shoir hodisasi favqulodda hodisa, lahzada ko'z ochgan shoirni butun bir asarda timsoli topilmaydi. U yurakning ovozi, zamon-zamonda bitta tug'iladi, xolos. Unda da'vo bo'lmaydi, qalb uchun davo bo'ladi. U so'zning ma'nosini ochib beradi, shakllangan ma'noga yangi ma'no yuklaydi. Shuning uchun chin shoir shivirlab turib ham bir bayt she'r aytsa, uning ovozini hech bir kimsa eshitmasdan qolmaydi. Zero, haqiqiy zavq, asl shijoat, zarofat va so'z jozibasi shoirning ovozida bo'ladi. Yana shoirning hikmati faqat she'riy ko'rinishda bo'lishi ham shart emas. Misol uchun men Qodiriy yoki Aytmatov kabi buyuk adiblarning eng cho'qqi nuqtalardagi tasvirini she'r, shoh baytlar deb bilaman. Ana shu siqiq bosh ma'nolar qit'alararo sado beradi, zamonlar osha ruhiyatni ko'tarib, ko'ngil g'uborlarini to'kadi. Shuning uchun ham shoirning so'zdan ham ma'nodor va serma'no, shiddatli va dorivor, o'z ta'sirini yo'qotmaydigan, iymonning qudratini, Haqning kalomini yurakka muhrlaydigan hodisaning o'zi, menimcha yo'q!

— Davriy muammolar, ijtimoiy masalalar, ma'naviy bo'hronlarni mahv etishda Adabiyotning o'rni nimadan iborat bo'lmog'i kerak? Umuman, Shoir yoki Yozuvchining ijtimoiy vazifasini siz qanday baholaysiz?

— Sharq adabiyotining mohiyati ADABIYoT so'zining o'zagida mujassamlashgan. Ortiqcha yoki yangicha tavsifga u hech ham muhtoj emas. Shuning uchun ham O'rxun-Enasoy yodgorliklari bo'ladimi, “Alpomish” dostonimi, yoxud hazrat Navoiyning asarlariga yuzlanishimiz bilan bugungi ijtimoiy masalalarni hal qilishda javob topamiz. Insonning asli, botiniy qiyofasi darrov ko'zga tashlanadi. Demoqchimanki, hamon o'z missiyasida sobit adabiyot, xossatan, ma'naviy bo'hronlarni mahv etishda muammolar girdobidagi INSON yonida turadi. Unga ruhan dalda va quvvat beradi. Adabiyotning xolisligi, adabiyotning samimiyati, adabiyotning ta'sirchanligi, adabiyotning inson va butun olamga mehri har qanday muammoning ildizini ochib bera oladi. Ijtimoiy masalalarning muhim yoki nomuhimligini aqlimizga imdod qilib, ko'nglimizga halovatni indiradi. Ma'naviy talato'plar inson mehvarining izdan chiqishi ekan, u adabiyotning eng katta dushmani, eng katta janggohidir. Shuning uchun ham so'z ijodkori, bor iqtidorini ishga solib, ilmi va savqi tabiiysini bir nuqtada jamlab, nukta yaratishi, insonning asliga qarshi jarayonlarga urush ochsa va mag'lubiyati bilan ham yengsa, u badiiy adabiyot namunasi deyilishga haqlidir. Qur'oni karimda Alloh taolo bandalariga marhamat qiladi: “Alloh taolo sizning rangingizga, jismingizga yoxud jinsingizga qaramaydi, balki qalbingizga qaraydi”. Mening nazarimda, shoir va yozuvchining hamma zamonlarda birinchi galdagi ijtimoiy vazifasi Allohning nazargohi bo'lgan ana shu qalbni tadqiq qilishdir. Zero, qalbday turlanuvchan, qalbday qiyofasi turfa, dunyodagi hamma narsaga e'tiborli va nopisand makonning o'zi yo'q.

— Qisqa vaqt ichida Adabiyot, millat o'zining bir qancha buyuklarini yo'qotdi. Adabiyotimizning buguni nima bo'ladi, ertasi-chi? Nega bugungi kun adabiyotida buyuklar yo'q, xalq — hamma taniydigan taniqlilar qani?

— “Bir olimning ketishi bir qavmning ketishidan kattaroq musibat”, deyiladi hadisi sharifda. Haqiqiy so'z san'atkori, kuchli iymon sohibi bo'lgan adib ham ruhiyat ulamosidir. Shu ma'noda Abdulla Orif, Rauf Parfi, Shavkat Rahmon, Erkin Vohid, Halima Xudoyberdiyeva, Omon Matjon, Abduvali Qutbiddin kabi so'z sohiblarimizning betimsol ijodi uzoq zamonlar ko'nglimizni yoritib turadi. Ularni Alloh rahmat qilgan bo'lsin.

Adabiyotni omma yaratmaydi. Biroq unga davr doya bo'lishi ko'rilgan haqiqat. Katta ijodkor uchun favqulodda iste'dodning o'zi kamlik qiladi, nazarimda,   shu qatorda fidoyilik, samimiyat, nihoyatda insonparvarlik, haqgo'ylik iste'dodni kamolga yetkazadi. Chin ijodkorning kushandasi zamonasozlikdir, ijodkor qanchalik ta'ma ilinjida yashasa, shunchalik ijodi kemtik, shaxsi mo'rtlashib boraveradi. Badiiy so'z ham Ilohdan, adib so'zi insonning, millatning ovoziga aylanishi uchun, shu darajada Haqning mezoniga   o'z so'zini tortib, ommaga havola qilishi kerak. Yurt mustaqil, qanday saodat, el boshida turganlar ham uning buguni va ertasi deb yelib-yugurmoqda. Ammo so'z ahli inson ruhiyatining alohida boshqoni, millat qalbining ichki posboni, shifokoridir! Insonning ma'naviy yurak urishini ShOIRdan ko'ra teran va aniq eshitadigan afandi — muallim bo'lmasa kerak. Shuning uchun uning so'zi va bongi kerak bo'lsa davlat miqyosidagi ko'rsatma va yo'l-yo'riqlarga turtki bersin. U avvalo millatning fazilatlari qatorida kam-ko'stini aytishga o'zida jur'at topa olsa, buning badiiy bir shaklini harorat bilan taqdim qila bilsa, uni ham el boshiga ko'taradi.

Menimcha, adibning ishi maydonga otilib chiqish emas. Katta ijodkorning o'zi emas, ijodi bir kuni shubhasiz yurak atalmish maydonni zabt etadi. Buning uchun ham, yorug'lik tezligida bo'lsa-da, vaqt kerak. Agar eslasangiz, o'tgan asrning 80-yillari oxirida sobiq Ittifoqda kechgan qisqa muddatli oshkoralik tufayli, bizda ham aksariyat yozarlar minbar talashadigan bo'lib ketgan edi. Ammo ularning gap-so'zlarida asos bo'lganiga qaramay, aksariyati badiiy haqiqatga aylanmagani bois ham unutilib ketdi. Ehtimol, bugungi hayotimizning rost, ruhoniy manzaralarini abadiyat qoniga bulab yaratilayotgan asarlar bo'lsa ham, haddan ortiq axborot dovulida qolgan omma ularga yetib bora olmayotgandir. Rost, Yer yuzining nigohini qaratgan, zamonamiz vijdoni darajasiga yetgan adabiy darg'alarimiz yuz ko'rsatganicha yo'q. Shunday bo'lsa ham, men soxta kamtarlikni bir chekkaga yig'ishtitrib qo'yib shuni e'tirof etishni istar edim. Bugungi o'zbek adabiyotida Usmon Azim, Sirojiddin Sayyid, Nodira Afoqova, Yo'ldosh Eshbek, Halima Ahmedova, Bahrom Ro'zimuhammad, Shukur Qurbon kabi shoirlarimiz, ustozlarimiz Jamol Kamol, Ibrohim G'afurovdek tarjimonlarimiz, Erkin A'zam, Nazar Eshonqul kabi yozuvchilarimizning izlanishlari, Suvon Meli, Shuhrat Sirojiddinov, Bahodir Karim, Uzoq Jo'raqul, Rahimjon Rahmat kabi adabiyotshunos tadqiqotchilarimizning o'ziga xos go'zal, ma'rifatli, yoniq ijodlari dunyo kitobxoniga quvonib taqdim etsa bo'ladigan, ertaga ham ta'tir bugungi adabiy jarayonimizning ko'ngilni yayratar mo''jizalaridir. Qolaversa, keyingi yillarda, yoshlar ijodida chinakam ma'noda sifat o'zgarishi, yangicha ifoda tarzini kuzatyapman. Keling, yaxshi niyat qilaveraylik!

— She'rlaringizni o'qiganda tilning tozaligi, boyligi e'tiborni tortadi. Axir bu tilimiz rivojida muhim hodisa-ku! Bugungi kun Adabiyotidagi badiiy til masalasida nimalar degan bo'lar edingiz?

Har bir adabiy tilning javhari, unga qon, yangi hayot beruvchisi badiiy til hisoblanadi. Shuning uchun ham har bir iqtidorli ijodkor tilga hal qiluvchi   hodisa sifatida mehr bilan qarashi, qum zarralari ichidan oltin izlaganidek xalqona, tirik so'z va   iboralarni, mumtoz adabiyotimizdagi turkona hadislarni izlab topib, qayta kashf qilib, unga zargardek ishlov berib, ayni o'rnida, yozganlariga kirita olsa, unga qaytadan jon ato etgan bo'ladi. Pushkin so'z boyligini oshirish uchun, odamlar gavjum bozorlarga chiqib, kishilarning gap-so'ziga quloq solar ekan. Shuning uchun ham rus adabiyotida so'z ishlatish bobida Aleksandr Pushkinga yetadigani hamon topilganicha yo'q. Holbuki, bizda milliy o'rnaklar yetarli. Buyuk tilchi bobomiz Mahmud Qoshg'ariyning “Devoni lug'atit turk” so'zligi bundan ming yil oldin turkiy so'zlar xazinasiga asos solgan, dunyo bo'ylab lug'at kitoblar yaratishning ko'hna va betimsol namunasidir. Ikki yillar oldin hazrat Navoiyning “Muhokamat ul-lug'atayn” risolasini qayta mutolaa qilib, qiziq bir holatni boshdan kechirdim. U menda kuyunchakligi, xolis isbot-dalillari boyligi, ayni hayotiy misollari bilan kecha bitilgandek taassurot qoldirdi.

Bilamiz, bu risolasida Alisher Navoiy hazratlari   tilimizni fors zaboniga solishtirib, dunyoda eng go'zal lison sifatida ta'rifu tavsif qilingan forschaga nisbatan boy til ekanini ilman isbotlab berar ekan, turkiy tilga nisbatan nopisandlikning ildizlarini ham ochadi. Risolani o'qib turib, chor bosqini bilan boshlanib, sobiq sovet davrida tilimizga solingan bo'g'ovlar va cheklovlar, ajnabiy bir til ko'klarga ko'tarilgani holida, o'zimniki xorlangani, o'rganishdan atayin chekkaga qoldirilganligi xotiramdan o'tdi. Men hayronman, o'zbek, umuman, turkiy tillarning amaliy ishlash tartibi rus tili fe'l-atvori, ifoda va talaffuz qonuniyatlariga   butunlay teskari, mustaqil bir jarayon. Nega u olimlar tomonidan rus tili til ilmi qonuniyatlari qobig'iga solinib o'rganilib kelinadi? Bu tilimizning xususiyatlarini o'rganishni faqat qiyinlashtiradi. Qolaversa, hozir ham, o'zbek tili Davlat tili maqomini olganidan o'ttiz yil o'tgandan keyin ham o'z tilimizdan o'zgalarning tilini ustun qo'yibgina emas, ustun bo'lishini istaganlarning chiqishlarini ko'rib turibmiz. Bundaylar o'z ota-onasidan or qilib, qo'shnilarini ota-ona deb atab yurgan nonko'rlar kabidir.

— Sizningcha, yana qaysi asarlar tilimizning ruhoniy qudratini ko'rsata oladi?

— Badiiy til xalqning ruhoniy holatidan ko'z ochadi, voqelikni obrazli ta'riflab beradi, tarzi va ohangida teran tafakkur in qurgan bo'ladi. Millatga tajovuz qilganlar, uning tilini cheklab, ruhini sindiradi, buyuk imkoniyatlarini yo'qqa chiqarmoqqa urinadi. Shuni chuqur his qilgan G'afur G'ulom ifoda tarzida milliy neologizmlar yaratishga zo'r berdi, Oybek esa mumtoz adabiyotimizga yuzlanib, tilimizning sofligini asrashga intildi, Navoiydan mahobat oldi, Mirtemirniki xalqona, ohangdor va bo'yoqdor so'zlarni dala-dashtlardan tergilagan dorichining shavqini eslatadi. Keyinroq bu borada To'ra Sulaymon, ayniqsa, Tog'ay Murod tilimizning ruhoniy qudratini ko'rsatib, o'lmas asarlar yaratish qatorida, tilimiz sofligi, ranginligi uchun alohida xizmat qildi. Men yana ta'kidlashni istardim. Tog'ay Murod so'zligini yaratib ham tilimiz hofizasi va ko'lamini ko'z-ko'zlash mumkin. Adibu shoirlar so'z dehqoni bo'lgani uchun ham amalda tilchilardan-da ko'proq tilning fe'l-atvorini, so'zning g'aroyib ko'z ochishini beixtiyor kuzatib, uning tabiiy ilmiy qonuniyatidan xabardor bo'lishadi. Shuning uchun ham O'zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidovning “So'z latofati”, sinchi adib Ahmad A'zamning “Til nomusi” ilmiy-ma'rifiy risolalari milliy tilimiz, o'zbekona so'zimiz taraqqiyotiga ko'z tashlashda ajib bir baho, kuyunchak zarofat bo'ldi. Til borasida shu mo''jaz kitoblarda o'rtaga tashlangan yoki kashf qilgan ixtirolar, mutafakkirona dalil-isbot, solishtirmalarni lingivist akademik ham bunday teran va jozib qilib ifodalab berolmaydi deb o'ylayman. Holbuki, tilimizning qonun-qoidalaridagi muammolar, imlodagi har xilliklarni bir xillashtirish, savodsizlikning oldini olish borasidagi va yana allaqancha masalalarda tilchilarimiz hal qilishi kerak bo'lgan dolzarb muammolar tiqilib yotibdi. Iste'dodli shoir Eshqobil Shukurning “Boboso'z izidan” kitobi ham o'zbekona so'zimizni ardoqlash yo'lidagi bir ibratdir. Qani   har bir ijodkor shu kabi ishni qilsa,tilimiz qanchalik boyir, unutilgan yoki sheva va lahjalarimizda qolib ketayotgan qancha so'zlarimiz iste'molga kirar, shu asnoda bir kuni nisbatan mukammal o'zbek tilining izohli lug'ati ko'z ochgan bo'larmidi.

— Mana uzoq yillardan buyon nashriyot tizimida ishlab kelasiz. Bugungi kun o'zbeklarining kitobxonlik darajasi sizda qanday fikrlar paydo qiladi?

— Kitobxonlik bizda bugun yoki kecha boshlanmagan. U terma qo'shiqlar va dostonlar tinglash, tongotar qissaxonlik kechalari bilan ming yillardan buyon davraga mazmun bag'ishlab, aql gulxanlarini o'rlatib keladi. Hatto sobiq tuzumning eng qattol davrlarida ham eng yaxshi adiblarimizning taqiqlangan asarlari qo'lma-qo'l o'qilgan, deylik, “O'tkan kunlar” romanini boshdan-oyoq yod bilgan millatdoshlarimiz bo'lgan.

Ammo bugungi kundagi kitobxonligimiz meni qoniqtirmasligini pisanda qilishdan oldin, ayni shu kitobxon oldida qarzdorligimizni, xijolatda ekanligimizni aytishim kerak. Buning bir qancha haqli sabablari bor. Sobiq sovet davri yolg'on mafkura ustiga qurilgan bo'lsa-da, o'zining shishirilgan g'oyalarini ommaga yetkazish uchun bir mukammal tizim yaratgan, shu bois yurtning eng chekka nuqtalarigacha ham kitob yetib borar edi. O'zining siyosatini insonparvar ko'rsatishga uringan Imperiya badiiy kitoblarni nashrdan chiqarishga zo'r berar, bu kitoblar so'zboshiyu boshqa ilovalar bilan qanchalik qizillashtirishga harakat qilinmasin, qo'liga yetib borgan zukko kitobxon undan o'zgacha zavq va saboq olar edi. Masalan, o'shanda A.Qodiriyning “O'tkan kunlar” romani bir marta nashri adadi 150 ming nusxada nashr etilganiga ko'zim tushgan. 90-yillardan boshlangan iqtisodiy buhron ma'naviy jabhaga katta zarba berdi. Qishloqlarni aytmaylik, tuman markazlaridagi kitob do'konlari ham birma-bir yo'qolib ketdi. Har bir jamoa xo'jaligining o'z kutubxonasi bo'lguvchi edi, xo'jalik yerlari fermerlarga bo'lashtirib berilishi bilan boy kutubxonaning ustiga ham bomba portlaganday bo'ldi, qarovsiz, egasiz qancha-qancha kitoblar maklaturaga topshirib yuborildi. Hatto shahar, viloyat miqyosidagi kutubxonalar faoliyati ham e'tibordan, nazoratdan chetda qoldi. Bunday sharoitda kitobxonlik darajasi qanday bo'lar edi?

Qolaversa, bozor iqtisodi deyilgan, hamma narsaga mol-tovar tamg'asi bosilgan, moddiy bir belgi bilan qaraladigan sharoitda, kitobga ma'naviy boylik o'laroq, avvalo, uning shu fazlini asrash uchun bir himoya chorasi ko'rilishi, moddiy ko'mak berilishi tobora unutildi. U o'z holiga tashlanmadi emas, masalan, badiiy adabiyot nashri oldiga tobora to'siqlar qo'yilaverdi. U kitobxonga arzon bir bahoda yetib borishi yo'lida esa qariyb yigirma yil davomida amaliy bir ish qilinmadi, bor an'analar,   eski tuzumda shakllangan tizimlar esa birma-bir, chok-chokidan sitilib bordi.

— Kitobxonlik darajasini o'stirish uchun nimalar qilish kerak, deb hisoblaysiz?

— Aytmoqchimanki, kitobxonlik darajasini o'stirish uchun, istaymizmi yo'qmi, bunga sharoitni yaxshilash kerak. Shu sharoitga targ'ibot-tashviqot ishlarini   yaxshilash ham kiradi. Nega bizda televidenie, radio va yana allaqancha reklama va e'lon berish bilan shug'ullanadigan tashkilotlar bolaning tagligini har daqiqada reklama qilishdan bo'shamagani holida kitoblarni, yangi nashrlarni, reklama qilmaydi, hali u bosmaga tayyorlanayotgandayoq ovoza qilmaydi, xat-xabari, mujdasini   muntazam sur'atda e'lon qilib bormaydi. Nashr etilgan yoki etilayotgan kitoblarni metroda, jamoat transportida reklamasini namoyish qilsa bo'lmaydimi?

Xayriyatki, kitobxonlikka qaytish yana yuz ko'rsatdi. Prezident Shavkat Mirziyoyev saylovchilar bilan uchrashuvlaridan birida kitobga alohida e'tibor qaratdi. “Kitobsiz kelajak yo'q” deb bong urdi. 2017 yildan esa Yangilanayotgan O'zbekistonning asosiy kuchi yoshlar ekan, ular orasida kitobxonlik tanlovlariga start berildi. Bu tanlovlarda g'oliblikni qo'lga kiritgan yoshlarga Prezidentning alohida sovg'asi bo'lgan avtomashinalar kaliti berilganda, ayrim kishilarning og'zi lang ochilib qolganligiga guvoh bo'ldik. Albatta, bular qismati kitob bilan chambarchas kishilarni quvontirgani, kitobsevar xalqimizga taraqqiyotning alomati bo'lib ko'ringani rost. Shu bilan birga kitob mutolaasini ermak, shunchaki bekorchilik deya o'ylashgacha yetib qolgan johillarni hayratlantirib, asl haqiqatni xotirlariga tushirgan bo'lsa, ajab emas. Ammo davlat miqyosidagi ishlarda ham, avvalo, mas'ul mutaxassislarning aybi bilan kitobxonlik darajasini tushirish, nashr etilayotgan kitoblar oldiga to'siqlar qo'yilib, kitoblarning sun'iy ravishda bahosini oshirishda hali ham, chuqur o'ylamay qilinayotgan ishlar, chiqarilayotgan qarorlar yo'q emas. Masalan, shu yilning aprelidan boshlab, qaror bilan kitoblarning tannarxiga 15 foizli soliq to'lovining joriy qilinganini qanday tushunmoq kerak? Rost, kitob bebaho, undan qimmatbaho boylik yo'q. Undan qimmatbaho sovg'a ham. Ammo u o'qilsagina, ana shu bebaholik o'zini namoyon qiladi. Shuning uchun uni imkon qadar arzon bahoda vatandoshlarga yetkazmoq eng asl vatanparvarlik ekanini unutmaylik.

— Kitob yozish, kitob chop etish, kitob o'qish kabi ma'naviy halqaning ichida turib, nashriyot tizimlarining bugungi ahvoli sizni qanoatlantiradimi? Davlat nashriyotlarining xususiy nashriyotlarga aylantirilishi ziyoli qatlam o'rtasida turli xil fikrlarni paydo qildi?

— Nashriyotga kelgan qo'lyozma o'quvchi qo'liga yetib borguncha qirqta jarayonni boshidan kechiradi. Demak, unga qirq kishining mehnati singadi. Ochig'i,   nashriyotda ishlashim ham men uchun bir maktab bo'ldi. Bugun nashriyot ishlari ham sinovli bir kunlarni boshidan kechiryapti, desam mubolag'a emas. Bunga qurib ketgur tojli o'lat – sovid – 19 ham o'ziga xos hissa qo'shdi. Boshqa sohalar kabi davlatnikimi yoki aksiyadorlik jamiyati bo'ladimi aksariyat nashrchilik korxonalari xususiylashish arafasida turibdi. Men bu jarayonni rad etmoqchi emasman, unga qarshi ham emasman. Ammo yoppasiga xususiylashtirish kompaniya ko'rinishida   amalga oshirilish xavfi rosti meni ham tashvishlantirayapti. Kichik bir ko'rinishda nashr ishni yakka o'zi tashkil qilgan tadbirkoru noshirlarning jur'atiga, ter to'kishiga balli. Ammo uzoq bir muddatda   juda ko'p kishilarning mehnati, aqli, ilmi bilan shakllangan, hozir faoliyatini baholi qudrat yuritayotgan, masalan, nashriyotlar jamoasi bunday holda nima qiladi? Ularni kim ijtimoiy himoyalaydi? Bundan ham ana shu nashriyot va bosmaxonalarda kitobni ham shaklan, ham ma'nan bekamu ko'st kitobxon qo'liga yetkazish yo'lida yillar badalida shakllangan yuqori kasbiy mahorat, ilm, malaka, takomillashgan tizim iqtisodiy cho'ntagi baquvvat korchalonning qo'liga o'tganda, u faqat o'z manfaatidan kelib chiqadigan bo'lsa, bularning hammasi boy berilmaydimi?

Demoqchimanki, xususiylashtirish noldan boshlanishi, bu ixtiyoriy-majburiy bo'lmasligi kerak. Xususiy nashriyotlar tashkil bo'lishiga har qanaqa soxta to'siqlar olib tashlanib keng yo'l ochilishi, albatta, noshirchilik sohasini ravnaq oldiradi, haqiqiy ma'nodagi raqobatda esa taraqqiyotga yuz tutiladi. Ammo barcha nashriyotlarga ma'naviy mezon bitta — ma'nan yuksak asarlargina chop etilishi kerak. Oldi-qochdi yoxud inson xulq-atvoriga salbiy ta'sir etadigan, yoshlar tarbiyasini buzadigan qutquli kitobnamo mahsulotlarni chop etishga aslo yo'l qo'ymasligimiz zarur.

— Qariyb, chorak asrdan buyon tinmasdan gapirib kelayotganimizga qaramasdan, nazarimda, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga endi-endi kirib borayotibmiz. Ana shunday jarayonda     Qalam ahliga, qanday munosabatda bo'linsa, u o'z missiyasini ko'ngildagidek amalga oshirishi mumkin?

— Cho'lponning “Adabiyot yashasa, millat yashar”, degan fikri bejiz aytilmagan. Bu fikr ham ayni burilish davrida aytilganini unutmaylik. U bugun uchun ham ayni dolzarb bir haqiqatdir. Zero, adabiyot millatning ko'ngli, uning ruhiyati tebranishidir. Demak, millatning yashashi adabiyotga bog'liq ekan, adabiyotning umrboqiyligi ham millatga, shu millatning ezgu tilakli millatparvarlariga bog'liqdir. Millat ma'naviyatining kuchi, davlatning adolatli siyosati ma'naviyatning mehvari, adabiyotning kuchi bilan zalvorlidir. Shuning uchun chin adabiyotni ham himoyalash, faqat moddiyat bilan tarozini tortadigan bozor zamonida darveshday ko'chada huvdiratib, tentiratib qo'yib, tilanchiga aylantirmaslik kerak. Oddiygina aytganda, ana shu bozor iqtisodiyoti sharoitida so'zning qadri, unga to'lanadigan haq, hech bo'lmaganda adibning tirikchiligi, ro'zg'orini tebratishiga yetishi, uning erkin ijod qilishi uchun imkon hozirlab berishi kerak. U hech kimga qaram bo'lib qolmasligi juda ham muhim. XIX asrni rus adabiyotining oltin asri deymiz. Zero, bu asrda adib ijod qilarkan, bu uning iqtisodiy to'kin yashashini ham ta'minlagan. Misol uchun o'sha zamonda kambag'al yozuvchi hisoblangan   F.Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo” romani jurnalda birinchi marta bosilayotganda, har sahifasiga 150 rubldan qalam haqi to'langan. Holbuki, o'sha zamonda bir sigirning bahosi 10 rubl nari-berisida bo'lgan.

— Bir paytlar o'zimizda ham ijodkor xalqi qalam haqi bilan qaddini ko'targanini aytishadi…

— To'g'ri, bu ko'pchilik “tamshanib” eslaganidek bir paytlar bo'lgan, ayni paytda, yozuvchi yoki shoirga to'lanadigan qalam haqi yo'q darajada. Rostini aytadigan bo'lsam, men keyingi payt hukumatning bunga oid qaror va farmonlarini o'qib, ularga qilingan ilovalarni, qalam haqi stavkalarini o'zimcha solishtirib chiqdim. Bu tartiblar bilan ish ko'rilsa, hech qachon adib yoki shoirning kosasi oqarmaydi. Nazarimda bunga birinchi navbatda mutasaddi mas'ullar, mutaxassis maslahatchilar aybdor. Shuning uchun ham bizda professional yozuvchi, erkin ijodkor degan atama boru, ammo erkin ijodkorning o'zini izlab topa olmaysiz. Ehtimol, shuning uchun ham faqat fidoyiligi hisobidan millatimiz ruhoniyatini ko'targan Tog'ay Murod, Rauf Parfi kabi zotlarimiz bir asrda bitta tug'iladi yoki yo'q.

— Kafka asarlarining tarjimonisiz. Kafka bilan bo'ylashish barobarida nimalar haqida o'yladingiz va shuning barobarida bugungi kitobxonga nimalar degingiz keldi?

— Dastavval, meni Frans Kafkaning avtobiografik xarakterdagi “Otamga xat”i juda ta'sirlantirgan. Ba'zilar alanga ichida bitilgan bu asarga alamzadalik namunasi deb qarashadi. Men bunga qo'shilmayman. Rostgo'yligi, samimiyati ruhiyat evrilishlarida ochilgan bu asarda odamning oila muhitida shakllanishida munosabat hamma narsani hal qilishi manaman deb turibdi. Dunyo nasrida ulug' bir hodisa yanglig' ko'z ochgan “Jarayon” romanida esa inson hayotidagi eng muhim ehtiyoj uning har qachon daxlsiz bo'lishi kerak erkiga daxl, bu tajovuzning tobora zimdan kuchaygani favqulodda betakror ko'rsatib berilganki, bu beixtiyor har qanday insonni sergak torttiradi,   ogohlantiradi.

Kafkaning “Jarayon”i daraxtni kurtakda ko'ra bilishdir. Qolaversa, Kafka nasrida kishini mayda-chuyda nafs tashvishlaridan xalos qiladigan shunaqa xayol kengligi borki, u ko'targan ulug' g'oyalar qatorida inson ko'nglini pokiza bir zavq-shavqqa, rangin tuyg'ularga to'ldiradi. Og'ir yuk ostidagi tafakkur tasavvur kengligida hayotdan ma'no topadi. Darvoqe, yaqinda bu buyuk adibning “Qal'a” romani tarjimasini nihoyasiga yetkazdim.

— Juda ulug' ish qilibsiz, rahmat sizga. Bilasizmi, umr o'tavergan sari hayot sarhadlarida o'zini anglab, saboq olgan va tajribadan ko'z ochgan har bir insonda hayotiy shiorlar tug'iladi, prinsiplar shakllanadi…

— Rost, ular o'ylab topilmaydi, bu haqiqatlarga amal qilib boraman deb aytolmasam-da, bot-bot ko'ngil shu to'xtamga kelaveradi:

Mana shu bir kun, menga butun bir umrning o'ziday ko'rinadi. Shuning uchun ko'pincha o'zimga-o'zim beixtiyor deb yuboraman (Albatta, bu hammaga ilinganlarimdir):

Harakatda sabr qil!

O'zgani doimo aya, o'zingni esa ayama.

Samimiyatni birinchi belgisi — rostlik de!

Yaxshi ko'r, nafratlanma!

Birovdan zo'rman dema o'zingni, lekin kam ham ko'rma!

O'zingni yeng — nafsingni yeng! Shu chin g'alaba!

Hech bir kimsaga Alloh o'gay nigoh bilan qaramaydi!

Sen ham bu dunyoga ulug', ezgu bir ishni bajarish uchun kelgansan. Shuni hech qachon unutma!

Go'zal BEGIM suhbatlashdi.