“Ixtiyoriy obuna” ne degani?
Sentyabr oyining oxirrog'ida qishlog'imga bordim. Qavmu qarindoshlar yig'ilishdi. Jurnalist bo'lganim bois gap mavzusi aylanib, matbuotga taqaldi. “Tarmoq” gazetasi keladi (qo'shtirnoqqa olganimga sabab shuki, u aynan gazetaning nomini aytdi). Varaqlab ham ko'rmasdan qirs ettirib teshib, taxlamga joylab qo'yaman”, – dedi jiyanim. “Ochib ko'rmaysizmi? Hech qursa, sarlavhalarini o'qimaysizmi?”. “Yo'q. Hatto sarlavhalarini o'qisam jinim qo'zg'aydi. Nimani o'qishim mumkin? G'irt shablon?!”.
Shunda ota uyimizdan sal narida yashaydigan faxriy muallima, yozuv-chizuv bilan shug'ullanib, kitob chiqarib yurgan Gavhar Matqurbonovaning bir gapi yodimga tushdi. “Quronboy akaning oilasidan ikki kishi “Darakchi”ga obuna bo'libdi”, degan edi u. Hayron qolayotganimni ko'rib, izoh berdi: “Men avval o'qiyman, deb tortishar ekanlar. Quronboy aka: yana biring obuna bo'l, debdi. Obuna bo'libdilar. Hozir ularning uylariga ikki dona “Darakchi” keladi”.
Mazkur gazetani tashkil qilingan vaqtidan beri kuzatib kelaman. Avvallari san'atkorlar to'g'risida ko'p narsa yozar edilar. Dahanaki “jang”larigacha… Keyinchalik gazeta jiddiylashdi. Mavzu doirasi kengaydi. Siyosat xususida qiziqarli materiallar beriladi. Jamiyatimizda ro'y bergan qiziq hodisalar tezkorlik ila aks ettiriladi. Adabiyot masalalari ham… Deylik, men o'zim shu gazetada taniqli adabiyotshunos Ibrohim G'afurovning avangard adabiyot borasidagi fikr-mulohazalarini o'qidim.
Ha, darvoqe. “Qirs ettiradigan” jiyanimning saviyasi baland. Gaplashib ko'rsam, umuman men ism-sharifini eshitmagan adiblarning asarlarini o'qirkan. Rus tilidagi kitoblarni… Koinot mavzusi uni qiziqtirar ekan. “She'rga unchalik hushim yo'q”, deydi u.
Bunga o'xshash gaplarni ko'p eshitganman. Urganchlik ijarador Zarifboy aka: “Oqsoqol iltimos qilib hech qo'ymagani uchun bir-ikki gazetalarga obuna bo'lganman, mahalla idorasiga jo'natishadi, shu gazetalarni olishga ham erinaman. Chunki, biror qiziq narsa yo'q. Bir-biridan ko'chirib yozadilar; kabinetida o'tirib yozadilar; xalqning ichiga kirmaydilar; o'g'ri, poraxo'r, “qo'g'irchoq rahbarlar” haqida yozmaydilar”, dedi. O'zining aytishicha, Zarifboy aka yog'-moy zavodida o'ttiz yilcha ishlab, ko'p voqealarga guvoh bo'libdi.
Hozirgi davrda odamlarning fikrlash darajasi ijobiy tarafga o'zgaryapti. Tafakkur miqyosi kengayib bormoqda. Ular “qolip” maqolalarni xush ko'rmaydilar, o'ylashga chorlaydigan maqola, suhbatlarni topib o'qiydilar. Xuddi shuningdek, gazeta, jurnal mas'ullari aksariyat hollarda “chetdagi mualliflar”ning yozganlarini nashr etishmaydi. O'z xodimlari bilan birgalikda ish ko'radilar.
Eski davrda qanday edi?
Esimda, dadam bir kuni: “O'g'lim, sen ham maqola yoz”, deb qoldi. O'n yoshga yaqinlashayotgan edim. 1970 yilning kuzagi… Eh, shungayam ellik yil bo'libdimi? Yarim asr.
Bolalarcha “Unda nima bo'ladi?” — deb so'radim. “Tiyin yuboradilar”, dedi dadam. Boy-badavlat yashardik. (O'qituvchilar ko'p maosh olishardi. Dadam astranomiya, fizika, onam matematika fanidan dars berardi). Ammo o'zimning pul topishim qiziq tuyuldi. “Qanday yozaman?” — dedim. “Qog'oz, ruchka ol”. Yozdim. Pochta orqali gazetaga jo'natdim. Alalxusus, tumanimiz gazetasida ism-sharifimni o'qib, osmoni falakka uchgandek quvondim. “29 sentyabr. 1970 yil. Shu kuni pochtalon gazeta olib keldi. Unda o'g'lim Bahromning maqolasi chiqibdi. Xursand bo'ldim”, deb yozibdi dadam kundaligiga.
Avvalgi davrlarda gazetalarni barmoq bilan sanasa bo'lardi: tuman, viloyat gazetasi, respublikaning ikki-uch gazetasi, “Pravda”, “Izvestiya”… Pochtalonni ilhaq bo'lib kutganlarimiz yodimda. Gazeta o'qimaydigan odam deyarli topilmasdi. Ayniqsa, o'qituvchilar ko'p gazeta o'qirdilar. Tuman, viloyat gazetalaridan qishlog'imizga muxbir kelsa, ovozaga aylanib ketardi.
Hozir boshi dumaloq kimki bor – gazeta tashkil qilgisi keladi. Gazetalarning son-sanog'i yo'q. Taklif ko'p-u, talab oz. Bu to'g'rida o'ylab ko'rish darkor. Umuman olganda, o'zbek matbuotining bu kungi ahvoli xususida rahbarlarimiz chuqur mulohaza yuritib ko'rishlari joiz. Masalan, bemaza ovqatlarni pishiradigan, xo'randalarni zaharlaydigan kafe, choyxonalarni darhol yopadilar-ku? Matbuot mahsulotlari ruhiyatga ataladigan “taom” emasmi? Ruh ozig'i emasmi?
Keyingi davrlarda turli korxonalarga, ayniqsa, maktablarga borib tahdid qilib o'z nashriga majburan obuna qiladigan jurnalistlar ko'paya boshladi. Obunani taklif etadilar, ko'nmasalar “tirnoq ostiga” qaraydilar. Jurnalist bir yeng shimarsa bormi, qaltis nuqtalarni topaveradi. Buni majburiy obuna, deydilar.
Xo'sh, unda “ixtiyoriy obuna” ne degani? Obunaning bu turi sog'lom raqobat deganidir. Ya'ni, gazeta va jurnallar orasida sog'lom raqobat voqelikka ko'chadi. Nashr xodimlari mahoratlarini oshiradilar, odamlarni qiziqtiradigan mavzularda maqolalar yozadilar, suhbatlar uyushtiradilar. Xullas, jurnalist nashri yopilib, ishsiz qolib ketmasligi uchun bor imkoniyatlarini ishga soladilar.
Yana ixtiyoriy obuna vatanparvarlik, millatparvarlik degani. Vatanning obodligi, millatning farovonligiga astoydil xizmat qilishga bel bog'lagan biror gazeta va jurnal obunasiga kirishadigan asl vatanparvardirlar, asl millat fidoyilaridirlar. Ular majbur qilmaydilar, balki foydali harakatni isbotlab beradilar.
Yana ixtiyoriy obuna jurnalist mehnatining xalq tomonidan e'tirof etilishidir. Bu mening o'ta shaxsiy mulohazam — jurnalistika jabhasida o'tkaziladigan tanlovlarda aksariyat holatlarda tanish-bilishchilik kayfiyati ustuvorlik kasb etmoqda. Chunonchi, muallifning ism-sharifiga e'tibor qaratadilar, yozganlariga qaramaydilar.
Yana ixtiyoriy obuna turli jamg'arma rahbarlarining “uyqudan uyg'onishi” demak. Jamg'arma mas'ullari yurt ravnaqi yo'lida maydonga chiqqan jurnalistlarni moddiy jihatdan rag'batlantirib turishlari darkor.
O'ylab ko'ring. O'zbekiston mustaqilligi uchun kurashgan jadidlar ishni matbuotni taraqqiy ettirishdan boshlamagan edilarmi? Behbudiy jurnalist edi. Abdulla Qodiriy jurnalist edi. Abdulhamid Cho'lpon jurnalist edi. Deylik, Qodiriyning, Cho'lponning ikki varaq hajmdagi maqolalarini ham hayajonlanib o'qiysiz. Ular har bitta so'zni, har bitta iborani chertib-chertib tanlar edilar.
Bugun-chi? Bugun gazeta va jurnallarning “tili” qanaqa? Aksariyati zerikarli. Saqichsimon. Ruhsiz. Ana o'sha jarayonga ehtimol “ixtiyoriy obuna” nuqta qo'yib berar?
Qo'l uchida, miyaning bitta katagini ishlatib maqola yozadigan jurnalistlar bugungi kunda amal-taqal kun ko'rishi mumkin. Ammo ertaga yoki indinga u inqirozga uchraydi; qozoni qaynamay qoladi; diplomi ko'ziga shumshuk ko'rinadi. Bu xildagi ko'rgulikdan Xudo saqlasin.
Hech kimga sir emaski, bugungi kunda jurnalistlarning moddiy ahvoli havas qilgulik emas. Binobarin, xodimlarini moddiy va ma'naviy jihatdan rag'batlantirishda har bir tahririyat tashabbus ko'rsatmog'i lozim. Deylik, “Yilning eng yaxshi nashrlari” tanlovi joriy qilinsa, tahririyatlar avvalgidan ko'ra yaxshiroq ishlarmidi, tashabbus ko'rsatgan bo'larmidi?!
Jurnalist ham ma'lum ma'noda siyosatchidir. Uning fidoyiligi jamiyat hayotiga ta'sir o'tkazadi. Goho bir maqola yoki suhbat mushtariylar idrokiga muhrlanib qolishi mumkin. Yozuv — jamiyatni o'zgartiradigan vosita.
Binobarin, kuchimiz, quvvatimiz borida yozuvlarimizga rang beraylik, ruh beraylik! Ezgu niyat yo'lida birlashaylik. Chunki, shundan boshqa yo'l ham ko'p. Bir donishmand aytganki: agar chin ko'ngildan, sof istak ila olg'a intilsang, seni butun koinot qo'llab-quvvatlaydi.
Bahrom Ro'zimuhammad