“Google” amakining maktabi yoxud “google tarjimon dasturi” bizga tarjimon yetkazib bera oladimi?

Oldinlari rus tilida kitob o'qisam, 2 jildlik “Ruscha-o'zbekcha lug'at”ga suyanar edim. Ba'zan tushunmaydigan so'zlarim ko'proq uchrab qolsa, lug'atga tez-tez qarashimga to'g'ri kelardi. Bu esa ancha-muncha vaqtni o'g'irlar, o'qib bitirilishi kerak bo'lgan kitobning zavqini imillashga mahkum etardi. Ha, zavqim imillardi.

2001 yilda Moskvaga Adabiyot institutiga o'qishga otlanar ekanman, ana o'sha zil-zambil 2 jildlik lug'at kitob mening asosiy yuklarimdan biriga aylandi. Indamay-netmay safar yuklarim safida hammadan oldin Rossiyaga qarab “kovushini” to'g'irladi. Keyin esa o'qish tugagach, u kitoblarni ko'tarib ijarama-ijara yurgan kunlarimni aytmaysizmi? Biroq o'sha gap: kerakli toshning og'irligi bo'lmas ekan. Ha, rost. U qancha og'ir bo'lmasin, Toshkent-Moskva-Toshkent sari ortqilash malol kelmagan. Nima bo'lmasin, tahsil davomida menga qanot bo'lgan bu qadrdon lug'atimni 2005 yilda O'zbekistonga biror betiga ham ozor yetkazmay qaytarib olib keldim. Til o'rganish jarayonidagi shavqu shijoatimga, qo'rquv va qiroatimga shu kitob guvoh bo'lgan axir.

Men ularga qarab turib bikya tilining eng so'nggi so'zlashuvchisi 87 yashar afrikalik momoning olamdan o'tganligini   va yana dunyoda 20-30 kishidan iborat muloqot qiluvchilarigina bo'lgan   kambal, leko, susuami tillarini ko'z oldimga keltiraman, tilga olaman. Tilimga, dilimga cho'g' o'rlagandek bo'ladi. Bosma lug'atlarning taqdiri bir kuni mana shu bugungi, ha yuksak qadrini birov bilib, bilmasligidek achinarli ahvolga tushishi qayg'uli bir kun monand yurakka o'rmalaydi. Hozir bu lug'at kitob javonimning bir chetida savlatini to'kib emas, yashirinib turganga o'xshaydi. Chunki ancha bo'ldi, ochqilamayman, qaynoq hayajon bilan so'z axtarmayman. Agar imorat ichida uzoq yillar odam yashamasa, uy ich-ichidan nurashni boshlaydi, deb eshitganman. Ana shunda lug'atlarimning ichida yashalmagan kunlarimni o'ylab dil xira tortadi. Uning qatlarida betimsol bir go'zallik yashiringanini tuyaman. Go'zallik esa hech vaqt kerak bo'lmay, asqotmay qolishi mumkin emas!

Ha, bugun onlayn(elektron) lug'atlarning hukmdorona qiyofada paydo bo'lgani lug'at kitoblarimizning betlariga kirib yayraydigan shabadaning yo'lini to'sgani rost.   Qolaversa, xato-yu nuqsonlarini tan olgan holda “google tarjimon dasturi” ham xizmatimizga hamisha yutoqib turadi. Darvoqe, biz bugun aynan “google tarjimon dasturi” haqida, uning muvaffaqiyatli va aksincha jihatlari to'g'risida   mulohaza yuritmoqchi edik.

Bundan bir necha oy muqaddam sohaga oid bir kitobni ingliz tiliga shoshilinch tarjima qilishga to'g'ri kelib qoldi. Ingliz tilidan o'zbek tiliga tarjima qiluvchilar bisyor, biroq o'zbek tilidan ingliz tiliga tarjimon topish ancha qiyin ish. Nihoyat, yosh tarjimonlarning yo'lini changitib, hammaning og'zini inglizcha onlayn nashrlarning nomini misol keltirish bilan yopib yurgan yosh tarjimonga kitob tarjimasini topshirdik. Tarjima qilingan boblarni sahifalashga berib borish tayinlandi. Kitobdan tarjimalar tayyor deb keltirilganda hammasi “google tarjimon dasturi” orqali avtomatik tarjima qilingan matnlar ekanligi ayon bo'ldi. Tarjima tilidagi quruqlik, ifodasizlik, ma'nisizlik avtomatik tarjimaning murdaniki yanglig' basharasini fosh etib turardi.   Mana “google tarjimon dasturi” yoshlarni qanday yengil-elpi yo'lga boshlayapti. Axir bu borishda yaqin orada etagimiz soxta, temir tarjimon(lar)ga to'lib ketadi-ku!

Bugun ushbu maqola bahona “google tarjimon dasturi”ning afzal va noafzal jihatlari haqida fikr yuritishga unnadim. “Google tarjimon dasturi” googlening veb-xizmat kompaniyasi bo'lib, matnlarni boshqa tillarga avtomatik tarzda tarjima qiladi. U boshqa avtomatik tarjima vositalari singari, cheklovlarga ega va ma'lum bir qoliplardagina ish ko'radi. Ushbu vosita o'quvchiga chet tilidagi matn tarkibining umumiy ma'nosini tushunishda yordam berishi mumkin, biroq u aniq tarjimalarni bizga taqdim eta olmaydi.

Ushbu tarjima dasturida 108 ta til bor. Kompyuter yordamida avtomat tarjima qilish bo'yicha tajribalar o'tgan asrning 50-yillaridan boshlab amalga oshirilib kelinmoqda. Ammo taassuflar bo'lsinki, tirik inson tili nihoyatda murakkab tizim bo'lib chiqdi. Kompyuter texnologiyalari sohasida deyarli 70 yillik rivojlanishidan so'ng ham texnik miya o'zining ojizligini ko'rsatmoqda.

Mashina tarjimasi ko'pincha   bema'ni ma'nolar ortidan miyig'ida tabassumga oshno etgan esa-da, onlayn tarjimonlar juda mashhur, chunki ular qisman til to'sig'ini yengishga va mahsulot yoki xizmat haqida umumiy tasavvurga ega bo'lishga yordam beradi va bu odatda oddiy internet foydalanuvchisi uchun yetarli hisoblanadi. Ammo bu degani tarjimonlik kasbi unutilib ketadi deb aytishga asos bo'la olmaydi. Chunonchi, hech vaqt “google tarjimon dasturi” bizga Usmon Nosir bo'lib Lermontovni, Ibrohim G'afurovday Dostoyevskiy yoxud Markesni, Olim Otaxon bo'lib Kavabatani tarjima qilib bera olmaydi. Yozuvchining mahorati-yu asar jozibasini hech biri tarjimonchilik bizga yetkazib bera olmaydi.

Bugungi tezkor zamon, hamma turfa xil yumushga sho'ng'igan bir   pallada yarim milliard odam “google tarjimon dasturi”dan foydalanadi. Bu butun Yevropa aholisiga taqqoslanadi, Yevropada   taxminan 508 million aholi istiqomat qiladi. Xizmat birinchi marta ishga tushirilgan 2006 yilda bu dasturning bir necha yuz nafar foydalanuvchisi bor edi, xolos.

“Google tarjimon dasturi” kuniga 100 milliarddan ortiq so'zni turli tillarga tarjima qiladi. Ushbu dastur ilk bor 2006 yilda ishga tushirilgan bo'lsa, dastavval, ikkita tilda singishib tarjima qila oldi, bular arab va ingliz tillaridir. Ushbu dasturdan foydalanuvchilarning 92 foizi AQShdan tashqarida yashovchi millatlarga xosdir. U yozma tarjimada xatoliklarga yo'l qo'yadi. Biroq so'zlarning talaffuzini to'g'ri yetkaza oladi. Bunga har doim ishonish mumkin.

Dastur jiddiy semantik va terminologik xatolarga yo'l qo'yadi, hatto umuman tushunarsiz so'zlarni tarjima sifatida bizga tuhfa etishi mumkin. Shuning uchun ushbu tarjima dasturidan yuridik, texnik, tibbiy va boshqa muhim hujjatlar uchun tarjimon sifatida foydalanib bo'lmaydi. Biroq uning xizmat sifatlarini yaxshilash uchun tinimsiz izlanilmoqda. Ma'lumotlarga ko'ra 3,5 million odam ushbu dasturda 90 milliondan ortiq tuzatish kiritgan.

Agar bunga geografik nuqtai nazardan qaraydigan bo'linsa, qilinayotgan tarjimalarning asosiy hissasi Braziliyaga to'g'ri keladi. “Google tarjimon dasturi” orqali tarjima qilinganda, bir-biriga yaqin bo'lgan tillardan qilinadigan tarjimada o'zak tildan qilinishi yaxshi va nisbatan sifatli tarjimani taqdim eta oladi. Baribir ko'p hollarda ma'no xavf ostida turadi.

Ba'zida og'zaki tarjimon dasturining afzallik va qulaylik jihatlari ko'zga tashlangandek bo'ladi. Biroq bu nihoyatda nozik va mashaqqatli jarayondir. Bu jarayonda o'zga tildagi xorijiy so'zlarni qo'llash, aksent va dialektlar tarjimasi va hajviy suhbatlarni tarjima qilishda kompyuter miyasida chalkashliklar ro'y berishi mumkin. Dastur xohlagan formatdagi matnlarni tarjima qilib bera oladi.

Yuqorida ma'lumotlardan ko'rish mumkinki, yumshoqroq aytganda “google tarjimon dasturi” orqali taqdim etilayotgan tarjimalarni ko'cha tili yoki bozor tiliga qiyos qilish mumkin. Jargonlarning qay birinidir tushunarli, yana boshqa birisi esa yo'q. Madaniy-ma'rifiy davralarda esa ularni ishlatishga tortinadi odam, hayo qiladi. Chunki uning ichidagi ichki uzilishlarni, mazmunning zil ketganligini his qilib turamiz, garchi o'sha tilni ona, o'gay ona tilimiz darajasida bilmasak ham.

Har gal “google tarjimon dasturi”ga ko'zim tushganda zahmatkash tarjimonlarimiz uning qa'ridagi sovuq, quruq, hissiyotsiz tarjimalarni ko'rib boshini sarak-sarak qilayotgandek tuyuladi. Zero, ularning qalbiga tushib, yuragiga yetib, beo'lchov haroratda yetilib chiqqan so'zlar tarjima jarayonida yal-yal tovlanib nur taratayotgan so'zlar qayoqda-yu, “google tarjimon dasturi” — temir tarjimalari qaerda?!

Men bir foydalanuvchi sifatida ushbu dasturning tarjimalariga butunlay qarshi emasman. Xorijda, til bilmay qiynalib qolganda va yana allaqanday vaziyatlarda unga murojaat qilish foydadan xoli emas. Biroq badiiy tarjima va boshqa jiddiy o'girmalar jarayonida bunga mutlaqo ishonib bo'lmaydi. Asl tarjima ishi zahmatli, mashaqqatli, shuning barobarida zavqli ish. Yurak va aql uyg'unlashadigan bu mehnat jarayonini hech bir texnika, hech bir “temir miya” bajara olmasligi aniq. Chunki google “amaki”ning tarjima maktabi bizga mahoratli tarjimonlarni yetkazib bermasligini, bera olmasligini har birimiz yurak-yurakdan his qilamiz. Bu imkonsizdir!

Go'zal BEGIM