O'zbek shunday deydi…
Bir asar taassuroti
Hamisha milliy adabiyotimiz vakillari, ayniqsa, nasrimiz namoyandalaridan katta umid qilib kelaman. Yoshmi, o'rta avlodmi, muallimga aylangan ustoz adiblarmi – barchasini o'qishga harakat qilaman, nekbin bir nigoh bilan ijodini kuzataman. Ijodi jahonni zabt etgan Markesu Xeminguey, Joysu Vulf, Kortasar yoki Moem kabi adiblarni inkor etmagan holimda o'zbek yozuvchilarini ulardan kam ko'rgim kelmaydi. Chunki, yozmoq zahmatini ozgina bilganim uchun ham yaqinginada o'tgan Asqad Muxtor, Odil Yoqubov, Shuhrat, Pirimqul Qodirov, Shukur Xolmirzayev kabi salaflarimizning asarlarini jiddiyat bilan o'qib, ularning ham o'zbek bo'lib, (Bu juda mushkul ish. Hisob-kitob qilinsa, bir yarim shtatlik ish o'zbeklik degani.Sh.S.) ham shunday ijodiy merosni bizga qoldirib ketganlariga tasanno deyman.
Ayrim davralarda menga turk adibi Rishod Nuri Guntekin, gruziyalik Nodar Dumbadze, abxaz Fozil Iskandar yoki ovrupolik qalam sohiblarini maqtayverib, ularning asarlaridan topgan hikmatini qulog'imga quyaverib sillamni quritishadi. Avvaliga jim tinglayman, “Ha, mahoratli, katta iste'dodli yozuvchilar” deb gap berib turaman. Asta-sekin o'zimiz haqimizda gap boshlanganida hamsuhbatimning ensasi qotganini ko'raman, pisandasini eshitaman, oxiri bo'lmaydi – yorilaman: “Ulug'bek xazinasi”ni o'qiganmisiz? “Vafodor” degan, ko'r kishi ignada yozgan romanni-chi? Oybekni bilarsiz — “Navoiy” romani bor. Asqad Muxtorning “Qoraqalpoqnoma” asarini yoki Shukur Xolmirzayevning “O'n sakkizga kirmagan kim bor?” asari… Va hokazo…
Qarshimda burnini jiyirib o'ltirgan “xos kitobxon” birodarim men aytgan kitoblarni o'qimagan, o'qisa-da “ikkinchi sort” deb biluvchi, ularning mualliflarini esa jaydarilikda ayblovchi bir jonzotki, unga gap uqtirib bo'lmaydi. Umrida bir tun qon yutib qog'oz bilan yuzma-yuz bo'lish azobidan bebahra bu kabi haqparastlar bilan sira-sira suvim tinimaydi. U kishiga Navoiyni gapirsang, “Qachongacha o'tganlar bilan maqtanamiz” deb og'zingga uradi, Shukur akani gapirsang, “chapani” deydi, Ahmad A'zamni o'qimagan bo'ladi — tanimaydi, Nazar Eshonqul desang, “g'arbning taqlidchisi” deydi, O'tkir Hoshimov, Tog'ay Murod, Erkin A'zam kabi ustalarni o'ylab o'tirmay “mahalliychi”, “yuki yengil” kabi ayblar bilan kamsitaveradi. O'z adabiyotini qadrlab, qiyoslab, boricha e'zozlayolmagan bunday bilag'onlar, uyiga mehmon kelganida keksa, kambag'al otasini ko'zdan panaroq xonaga bekitib qo'yuvchi gumrohga o'xshaydi.
Hazrat Qodiriydan boshlab romanga ham o'tgan, mustabid davrning har 30-40 yilida “kallaklanib” turgan, o'tgan yuzyillikda ne-ne asarlarni dunyoga bergan yozuvchilarimizni avval o'qib, biznikilar nega bunday o'ylashlari va yozishlari sirini tushunib, o'ziga xos yo'riqqa tushganimizning sababi — yaxshimi-yomonmi o'z fe'l-atvoriga ega millat bo'lib shakllanganimiz ekani, bu bemisl yutuqligini (millat bo'lib shakllanolmagan elatlar juda ko'p dunyoda.) anglashimiz kerak. Bir oddiy haqiqatni bilaman: o'zidan g'ururlanolmagan va o'ziga tanqidiy ko'z bilan qaray olmagan, bir so'z bilan aytganda, o'z qadrini bilmagan xalqning holiga voy, oxiri — tanazzul.
Va tag'in bir o'qirman sifatida bilaman, bizda jahonga olib chiqsa bo'lguday, jahonni o'ziga qaratguday asarlar talaygina.
Bu gap-so'zlar, mulohazalar taniqli yozuvchi Xayriddin Sultonovning “Odamlardan tinglab hikoya” nomli kitobini o'qish asnosida tug'ildi, o'zbekni, milliy adiblarimizni yana bir bor yaxshi ko'rib ketdim.
O'zbek bo'lish qiyin, o'zbek bo'lib qolish bir-bir yarim shtatlik ish! Qon-qoniga mehmondo'stlik, o'zi och bo'lsayam mehmonini, o'zi og'rib tursayam bolasini, o'zi muhtoj bo'lsayam bemorning ko'nglini o'ylaydigan, ado qilgan ishini g'urur bilan aytish o'rniga “vazifam edi, bajardim-da” deb yelka qisib turadigan, ayni damda qitmirligi ham, egiluvchanligi ham, eng muhimi tantiligi, qo'li ochiqligi hech bir xalqqa o'xshamagan bunday odamlarning keng dunyoda boshqa nusxasi yo'q. Shu xalqning yuragini tinglab, dardu g'ussasini o'ziga olib, qalam surayotgan adiblarga rahmat. Xususan, “Odamlardan tinglab hikoya” muallifiga ham!
Kitob juda ko'p jihatlari bilan kaminaga manzur bo'ldi. Undan joy olgan 31ta hikoyaning hammasi monolog tarzida bitilgan. Qizig'i, butun boshli kitobdagi barcha hikoya shunday — bir xil fasonda qurilgan esa-da, g'ashga tegmaydi, zerikmaysiz. Sababi, har biri mustaqil asar bo'lgan bu hikoyalarning hammasi hayotiy, tirik odamlarning tarzi, ularni har kuni yonimizda ko'ramiz. Dardlari ham, quvonchlari ham juda tanish, qadrdon! Ayrim hikoyalardagi badbin kimsalarning qiyofasi ham juda o'zbekona.
Kitob boshdan oxir o'zbeklar haqida! Bu ta'rif g'alati eshitilmasinki, o'zbeklar haqida, uning hayoti, kiru yorqin turmushi haqida mardona yozish o'zi bo'lmaydi. Tili o'zbekcha-yu ma'nosi betayin asarlar bisyor zamonda bunday kitob “yarq” etib ko'rinadi.
Biz o'z farzandimizga, o'z otamizga shunday munosabatda bo'lamiz doim: qusurlaridan achchig'lanamiz, xatosidan nadomat qilamiz, kichkinagina yutug'idan ham benihoya quvonib ketamiz, silqib turgan dardini ko'rib, chor-nochor malham izlab yuguramiz, aybini pardalab aytamiz, yaxshisini oshiramiz, yomonini yashiramiz. Va uni ich-ichimizdan yaxshi ko'ramiz, ortidan yaxshilik sog'inamiz, oyog'iga tikon kirsa tanimiz zirqirab ketadi. Ushbu kitob o'z xalqiga ana shunday mehrli, dardli nigoh bilan boqib turgan adibning ichkuyar bir asaridir.
Kitobdagi “Millatchining jazosi” hikoyasi qahramoni mustaqillikdan keyin ismidagi bir harfni o'zgartirmoq, ya'ni “sof o'zbek” bo'lmoq niyatida “pasportstol”ga boradi va qiynalib bo'lsada, maqsadiga erishadi, ammo boshqa — shu vaqtgacha amalda bo'lgan hujjatlari sabab juda ko'p savdolarga duch keladi, hatto o'z nomidagi uyidan ajralishiga bir bahya qoladi. Va ismi avvalgidek bir harf nuqsoni bilan qolishiga jon-jon deb rozi bo'ladi. Bu sovet davridan qolgan chandiq — hammaga tanish muammo hikoyada juda hayotiy tasvirlangan. Bunday muammo o'zbekka xos, o'zbekkina o'z ismini o'zgartirsa byurokratiya degan devorga boshi borib uriladi, bu devor bizga juda tanish. Buni hikoyadagina aytish, og'rinish, o'rtanish va yupanish mumkin.
Xalqimizning ilk mustaqillik yillaridan tortib bugungi kungacha o'tgan yo'li, vaqt o'tgan sari o'zgarayotgan dunyoqarashi, almashinayotgan rasm-rusumlari, oshayotgan tajriba bilan bir paytda yo'qolayotgan ayrim fazilatlari, qo'yingki, o'zbekning hayoti aks etgan bu hikoyalar o'zimizga tashqaridan – yozuvchi ko'zi bilan qarashga bir ajoyib vositadir. “Birinchi million”, “Mantiq darsi”, “Sudda”, “Otabekning janozasi” kabi hikoyalarni kitobxon og'rinib, yuragi o'rtanib o'qiydi, ularning har biridagi milliy dard o'quvchiga yuqadi. Ko'ngil bir xo'rsinib oladi. “Bu bizning hayotimiz” degan murodga keladi. “Yaxshisiyam, yomoniyam — o'zimizniki!” degan xulosa ko'ngilni kengaytiradi. O'yga chulg'aydi.
Kitobdagi “Tarjimai hol” hikoyasi esa olis tog'lardagi cho'ponning qora uy — o'tovini yodimga soldi. (Garchi hikoyada o'tov yoki cho'pon hayoti tasvirlanmagan. Sh.S.) Gap shundaki, o'tovning devori — keragalar yig'ilib turgan paytda ixcham, bir-ikki yilqiga yuk bo'ladi. Ammo uni yoyib qaddini rostlasa undan butun boshli qora uy bino bo'ladi. “Tarjimai hol” — yig'ilib turgan keraga kabi. Unda millatning timsoli bo'lgan bir oilaning bir asrlik hayoti tasvirlangan. Bu hikoyani muallif keragani yoygandek yoysa — adabiyotimiz zo'r bir romanga boyir edi. Asardagi Oq poshsho zamonidan mustaqillik davrigacha bo'lgan fursatda o'ziga to'q, ziyoli bir oila vakillarining ne-ne azoblarni boshdan kechirgani, bir uyda o'tirgan keksa onaning tilidan hikoya qilinadi. Roviyning o'z jigarlari — ota-onasi, opa-singillari, yolg'iz akasidan ajralishlari, tag'in qonidagi o'zbekka xos yashovchanlik, Xudodan umidvorlikdan kuch olib, yerga ajriqday yopishib, hayot bilan talashib-tortishib, hikoyada aytilganidek, avlodlarni “og'zida tishlab, orqasiga opichlab” yillar tuzog'idan omon o'tishi va… dorilomon kunlarga yetib kelishi juda katta jasorat. Asarni qonida o'zbekdan bir urpog'i bo'lgan odam beta'sir, diydasi yoshlanmay o'qiy olmaydi. Mutolaa so'ngida o'quvchi o'zi mansub shu xalqqa qarata, beixtiyor “borlar ichra bor bo'lib, to'rtovoraning orasida telpaging qirrayib yurgin-da” degan aziz tilovlarni eslasa ajabmas. Yodimga bir she'rimdagi satrlar keldi:
Olamda musavvir, mashshoq xalqlar bor,
Ellar tomoshaga navbatda turgan.
Ammo o'zbek degan buyuk dehqon bor,
O'zbek esa doim xirmon ko'targan…
O'zbek shunday bo'lgan — xirmon ko'targan, borini ulashgan, yo'qqa sabr, boriga shukr qilgan. Asardagi odamlar hayotini tomosha qilib turib, buncha matonat, toqat, betinim mehnatga kuch qaydan deysiz? “Men ko'rmaganni bolam ko'rsin, men qiynalsam ham bolam yaxshi yashasin” degan o'zbekka xos tutumni, Xudoga tavakkal qilib, umid uzmay yashagan odamlarimiz naqadar chin muslim ekanini teran his etasiz. Elga niyatiga yarasha podshoh kelarkan, niyatiga yarasha rizq-nasiba berilarkan. Niyatiga, oyoq olishiga qarab ulug' farzandlar tuhfa etilarkan. Dunyoga saboq bergan mudarrislar, muhaddislar, aziz avliyolar, shoirlar, olimlar, jahongirlar chiqqan o'zbekning ham Xudoga yoqqan joyi bor. Bu jihat shunday: tongda ishga, shomda uyga qaytayotgan, ro'zg'orini, qora qozonini qaynatib, ertasini Ollohga tavakkal qilib, har damda umid va qo'rquv orasida o'tayotgan oddiy, kengfe'l odamlarning tilovi bu! Ilm ham, ma'rifat ham, toju davlat ham shu qadoqqo'llarning duosida, ezgin, ezgu niyatlarida jamdir.
Rahmatli onajonim, “Turib tuyoq bo'l, yonib chiroq bo'l. Elga nafing ko'p bo'lsin!” deb ko'p tilar edi. Millatning bir oilasi — bir bo'lagi haqidagi “Tarjimai hol” hikoyasi shu kabi aziz tuyg'ularimni esga soldi, boz tiriltirdi.
* * *
Munaqqid emasman. Yomon o'quvchi ham emasman. Kuniga bir yangi kitob chiqib yotgan jamiyatimizda har qaysi kitob ham o'rnimdan qo'zg'atavermaydi. Ko'ngil hamma kitoblardan ham to'lg'onmaydi. Shu sabab ko'ngil bir toshdi, shularni qog'ozga tushirdim. Yaxshisi, kitobni topib o'qish kerak. (Ammo bu kitob ham boshqa yaxshi kitoblar kabi juda kam adadda chop etilgan – 2000 tagina.) Sof milliy tafakkur bilan yonib turgan muallifga barakali ijod va umr tilayman!
Shodmonqul SALOM,
O'zbekiston Yozuvchilar
uyushmasi a'zosi