Bobur Mirzo Navoiy xonadonida

O'tgan hafta xalqimizning ikki buyuk farzandi, tarixda o'zlaridan betakror va o'lmas ma'naviy meros qoldirgan zotlar — Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur tavallud topgan kunlari keng nishonlandi. Zero, bu ulug' zotlar hayoti, ijodiy olami ulkan ikki ummondir. Ularni qancha o'qisak, o'rgansak, tahlil etsak shuncha kam.

Quyida e'lon qilinayotgan tadqiqot ham ulug' bobolarimiz hayotini, betimsol ma'naviy olamini yanada teranroq his qilishimizga xizmat qilishiga shubha yo'q.

1506 yilning qishi. Murg'ob daryosi yoqasida   temuriy ShAHZODAlar Shayboniyxonga   qar­­shi birgalashib kurashish mas­lahatiga yig'ilishmoqchi edi. Afsuski, ushbu mashvaratdan biron natija chiqmadi. Mashvaratga to'plangan zaif, ojiz shahzodalar   faqat o'z takkaburliklarini namoyish etishdi xolos. Murg'obdagi mashvaratga Bobur ham   taklif etilgandi.

Jangu jadallar ichida yurgan yosh hukmdor Hirotdan kelgan maktubni hayajonlanib, sevinib qo'liga oldi. Chunki, ushbu maktubni Samarqandga Navoiy hazratlari yozib yuborgan, unda Bobur Mirzoga buyuk shoirning istaklari aks etgandi…

Siyosat sahnasiga chiqib, Movarounnahrda kechayotgan kurashlarda Samarqandni qo'lga olgan kunlari, Zahiriddin   Bobur dong'i sharqqa   tarqalgan o'z davrining fuzalosi Navoiydan noma olgach, sevinchini ichiga sig'dira olmadi. Negaki, u ham endigina she'rlar yoza boshlagan, gohida taxt uchun kurashlar bilan bo'lib, ijod nechanchidir darajaga chiqib qolardi. Ana shunday damlarda Bobur faqat so'zning boqiyligini his etib, Navoiy davlat amaldorligidan bejiz iste'foga chiqmaganligini anglagandek bo'ldi. Biroq taqdir yozig'i uni Andijondan Samarqand taxtiga boshlab kelgan,   bu yo'lda ko'p   qurbonliklar berilgandi. Qolaversa, ikkinchi bor   Samarqandni   qo'lga   kiritib   turgan   damlar   edi.

“Bu ikkinchi navbat Samarqandni olg'onda Alisherbek tirik edi. Bir navbat manga   kitobati (maktubi — U.B.) ham kelib edi. Men ham bir kitobat yiborib edim. Orqasida turkiy bayt   aytib, bitib   yiborib edim”.

Xullas, ular kitobat — maktub orqali diydorlashdilar. Bu paytda Xuroson poytaxti Hirotda turgan Navoiy “Majolis un-nafois” tazkirasiga xurosonligu movarounnahrlik   shoirlar ijodidan ash'orlar to'p­layotgandi.

Samarqand taxtiga chiqqan yosh podshoh ana shu zayl Navoiy e'tiborini tortgan. Ammo… ammo Hirotdan “javob kelguncha tafrika (g'alayon, parokandalik) va g'avg'o bo'ldi” deya   “Boburnoma”da kuyunib yozgandi muallif.

Chunki, Bobur ikkinchi bor Samarqandni Shayboniyxonga topshirishga majbur bo'lgan edi. Bu orada Navoiy hazratlari   ham   vafot etdi.

Oradan ko'p vaqt o'tmay, Bobur saltanati uchun bo'lgan kurashlarda mag'lublik alamini chekib, Hirotga   ketishga majbur bo'ladi. Aynan Boburning Hirotga borishiga sabab, yuqorida aytganimizdek, 1506 yilning qishida Murg'ob   daryosi yoqasida temuriy   sultonlar Shayboniyxonga qarshi   birgalashib kurashish maslahatiga yig'ilishmoqchi edi. Shu   tariqa o'tadigan mashvaratga   Bobur ham taklif   etiladi.

Bobur kelishi sharafiga   Husayn Boyqaroning barpo ettirgan madrasasida yosh temuriy   shahzoda sharafiga qabul marosimi uyushtiriladi. Marosimda Xadichabegim, Poyanda Sultonbegi, Ofoqbegim singari malikalar ham ishtirok   qilishadi. Bir muddat shu yerda bo'lib   qur'on tilovat qilishgach, Xadichabegimning uyida mehmon sharafiga osh tortilib ziyo­fat   beriladi.

Shu tarzda Bobur Hirotga kelgan   kuni Poyanda Sultonbegim uyida, ikkinchi kun Bog'i Nav­da, yana   bir kun Bog'i   Jahonoroda bo'lib, qolgan kunlarini   esa Navoiyning “Unsiya”   nomli hovlisida o'tkazadi. Mirzo Bobur 1506-1507 yil voqealarini yozar ekan, “Boburnoma”da shunday eslaydi: “Avval menga Bog'i Navda yurt   tayin   qilib edilar. Tonglasi kelib, Bog'i Nav­da tushtum. Bog'i Nav­da bir kecha   bo'ldum, ani munosib ko'rmay, Alisherbekning uylarini tayin qildilar. Hiriydan chiqquncha Alisherbekning   uylarida   edim”.

Injil anhorining o'ng tarafidagi Navoiy yashagan hashamatli hovli Boburga Alisherbekning nozik didli me'mor ekanligini anglatardi. Ayniqsa, devor bo'ylab ekilgan Samarqandning oq teraklari Navoiydan maktub olgan 1499 yilni yodga soldi. O'shanda u   maktubni   hayajonlanib o'qiganini xotirasiga   keltirdi.

Alisherbek Samarqandga yo'l­­lagan maktubini ana shu hovlida, qo'sh tabaqali eshikdan kirib boriladigan mehmonxonasidagi kitoblarga to'la nurafshon maskanda bitganini Bobur sezib turardi. Chunki, yetti-sakkiz yildirki, hovli, undagi xonalar Navoiy   hayotligidagidek saqlanib kelardi. Bobur Navoiy hovlisida yashab, u ekkan mevali, manzarali daraxtlar oralab yurarkan, Alisherbekning g'azallarini yodiga keltirar, o'zi ham ruboiylar bitardi.

Badiuzzamon uni Bog'i   Jahonoroga chorlagach, borib   u bilan uchrashib, vaziyat haqida suhbat quradilar. Ertasi   kuni bo'lsa Xurosonning boshqa   hukmdori — Muzaffar Mirzo uyiga   chorlaydi.

Bobur temuriylarning raqib­lari — Shayboniy Xurosonga   ot solib kelayotgan payt­da Hirotda shahzodalarning sharobboz­lik qilib   ishrat qilayotganini yozarkan, o'zidayam chog'ir ichishga mayl bo'lsayam, o'zini tuta bilganini ta'kidlab   o'tadi. Anig'i u oldingi kuni boshqa hukmdor — Badiuzzamon uyida bo'lganida sharob ichmagan, qolaversa, uning yoshi, nufuzi   Boburdan yuqori edi. Endi esa boshqa hukmdor — Muzaffar   Mirzo uyida sharob   ichishni u Badiuzzamonni pastga urish bo'ladi   deya o'zini tiya oladi. Va shunday to'g'ri qarorga keladi: “Badiuzzamon Mirzo bila   Muzaffar Mirzo bir   yerda bo'lg'onda ikkala mirzoning taklifi bila   ichilgay”.

Shu taxlit Bobur Hirotdalik paytida Muzaffar Mirzo, Badiuzzamon Mirzolar yaratib bergan shart-sharoitlar tufayli azim shaharni ziyo­rat   qildi. Hirotda o'tkazgan yigirma kunni Bobur shaharning diqqatga   sazovor joylarini ko'zdan   kechirish bilan o'tkazadi. “Chinor bog'ining   etagiga solingan suratxonaning sharqi-janub sari yonida   kichik­roq oq uy   qurilib edi. Gohi unda o'lturur erdim, anda majlis bo'ldi, so'ng­ra G'iyos masxara keldi, necha qatla majlisdan   qutoiba tariqa buyurildikim, ixroj qildilar. Oxir shaloyi   bo'lib, masxaraliq bila majlisg'a   yo'l top­di” deya   Hirotning mashhur qiziqchisi — G'iyos masxara ko'rsatgan   tomoshalardan hayratlanib qog'ozga   tushiradi.

Bobur Hirotda   o'tayotgan har bir   kunidan unumli foydalanib, shaharning deyarli hamma   joylarini tomosha qilishga ulguradi: “Bu yigirma kunda mashhur sayrgohlardin bir Sulton Husayn Mirzoning xonaqohidin   o'zga yer ko'rilmagan   shoyad qolmadi ekan” deya yozadi muallif   o'z “Boburnoma”sida.

Ayniqsa, Bobur   sharafiga atab Muzaffar Mirzo   bergan ziyofatdagi musiqa oqshomi   ancha paytlargacha yosh   hukmdorga ta'sir qilib   yurdi. O'shanda Shayxiy Noyi   degan sozanda, naydagina emas, ud   va g'ijjakdayam benazirligini namoyish etadi. Badiuzzamonning musiqali ziyofatida Shayxiy   va Qul Muhammad o'rtasida bahs   bo'lib o'tadi. Shayxiy nayda   bir kuyni chiroyli   qilib chalgach, Badiuzzamon Qul Muhammaddan   ham   shu kuyni g'ijjakda chalishni   so'raydi. Qul Muhammad esa   g'ijjakda bu kuyni   yaxshi ijro eta olmaydi. Ammo buni tan olmay, “g'ijjak noqis soz” deya   “ayb”ni musiqa asbobiga   yuklamoqchi bo'ladi. Shunda Shayxiy   Qul Muhammadning   qo'lidagi g'ijjakni olib, o'sha   o'zi nayda ijro   etgan   kuyni “xo'b va   pokiza” chalib ziyofat   ahlini hayratga soladi.

Hofiz Hojining past   ovozda ijro etgan   ashulasi, Jaloliddin   Mahmudning nay, Shojdi bachaning   changda ijro   etgan kuylari, Mirjon Samarqandiyning esa “baland va   durusht va bemaza” aytgan xonishlarini eshitib, Bobur mehmon sifatida har bir   tunni zavqli o'tkazadi. Muzaffar Mirzoning “qishloqi uyi”dagi   o'sha ziyofatda Yusuf   Ali Ko'kaltoshning raqslarini, katta va kichik Moh degan qullarning   masxaraboz­liklarini, Jonak   xonandaning ularga mos   qo'shiqlarini eshitib davra fayzli bo'lganini eslaydi Bobur.

Ushbu ziyofat ta'rifi   Badiuzzamonga ham yetib   boradi. Bobur va uning yaqinlari   sharafiga berilgan ziyofatda Badiuzzamon mavqei, yoshi katta   bo'lsa-da, mezbonlik iltifotini   ko'rsatib, 23 yoshli Boburni   g'oyatda e'zozladi.

Oqshomlarni shunday   bazm­lar­da o'tkazgan Bobur, kunduzi Yusuf Ali ko'kaltoshning hamrohligida otda shahardagi jamiki xiyobon, maqbara, masjid, madrasa, bozorlarda sayr qiladi. Muqavviyxonadek polvonlar kurash   tushadigan usti yopiq   maydon, sozanda va xonandalarga mo'ljallangan Bog'i Jahonorodagi Savsanixona, Pahlavon Muhammad   uchun Boyqaro qurdirgan Ne'matobod Hirotda   Bobur qadami tekkan   maskanlar edi o'shanda.

Shu bilan birga   Bobur Navoiy hazratlari   haqida shunday bitik   ham yozgan: “Alisherbek naziri   yo'q kishi edi. Turkiy   til bila to   she'r aytubturlar, hech kim   oncha ko'b va   xo'b aytqon emas. Alisherbekning mizoji   nozuk bila mashhurdir. El nazokatini   davlatning g'ururidan tasavvur   qilur erdilar. Andoq emas   ekandur, bu sifat anga   jibilliy ekandur. Samarqandta ekanda ham   ushmundoq nozuk mizoj   ekandur”…

Bu paytga kelib, Movarounnahrni zabt   etgan, Samarqand taxtini Bobur   qo'lidan tortib olgan   Shayboniyxon Xurosonga ham   zarba hozirlayotgandi. Shunday damda raqibiga   qarshi   kuch to'plash niyatidagi   Bobur Hirotda ortiq   qololmasdi.

“Yana Hiriynikim rub' maskunda andoq shahar yo'qtur va Sulton Husayn Mirzoning zamonida mirzoning tasarrufidin va takallufidin Hiriyning zeb va ziynati birga o'n, balki   yigirma taraqqiy qilib   edi…”

Bobur ana   shu taraqqiy etgan shaharda atigi yigirma kun bo'lganidan, shahzodalar o'rtasida   manmansirash, ixtilof   borligidan afsuslansa-da, Navoiy hovlisida yashaganidan   qalbi g'ururga to'lgan, ruhi poki madadkor bo'lishidan   umidvor edi.

Xullas, Bobur   Navoiy vafotidan so'ng   Hirotga kelgan bo'lsa-da, Alisherbekni ko'rgan, u   bilan suhbatdosh bo'lgan   kishilar davrasida bo'ldi,   ular bilan diydorlashdi…

Biroq bu diydorlashuvlar ko'pga bormay, u   go'zal Hirotni tark   etishga, Qobulga ketishga   majbur   bo'ldi.

Umid Bekmuhammad