Kangulning shoiri

(Ikrom Otamurod ijodiy portretiga chizgilar)

 

Odatda, she'rxonlarning shoirlar bilan tanishuvi ikki xil bo'ladi. Birinchi holatda she'rxon shoirning ijodidan xabardor bo'lsa-da, o'zi bilan yuzma-yuz ko'rishishiga makon va zamon omillari monelik qiladi. Ikkinchi holatda ular bir zamon va makonda yashagani tufayli she'rxon shoirning hayot va ijod yo'lidan bevosita xabardor bo'lib, hattoki u bilan o'zaro muloqot qilish imkoniyatidan ham foydalanadi.

Xalqimizning iste'dodli shoiri Ikrom Otamurod bilan tanishligimiz ana shu ikkinchi holatga mos keladi. Ikrom aka XX asrning 70-80-yillarida adabiyot maydoniga qadam qo'ygan ijodkorlar avlodiga mansubdir. Taniqli shoir bugungi kunga qadar milliy she'riyatimizda o'ziga xos ijod namunalari, qolaversa, o'nlab dostonlari bilan she'riyat muxlislari qalbini zabt etgan.

 

So'zga – sodiq, ishda – sobit ijodkor

Ikrom Otamurod 1951 yil 5 may kuni Qashqadaryo viloyatining Kasbi tumanidagi Kasbi qishlog'ida tavallud topgan. Komilon qishlog'idagi o'rta maktabda o'qigan. So'ngra 1969-1974 yillarda Toshkent davlat universitetining (hozirgi O'zbekiston Milliy universitetining) jurnalistika fakultetida tahsil olgan. 1975 yildan buyon “Sharq yulduzi” jurnali tahririyatida uzluksiz ishlab kelmoqda.

Ikrom akaning sharofati bilan jurnal tahri­riyatida katta adabiy muhit shakllangan. O'tgan 46 yil davomida u yuzlab yosh shoirlarga ustozlik qilgan, ularning kitoblari va she'riy turkumlarini chop etish uchun shaxsiy tashabbus va amaliy yordam ko'rsatgan. Hozirgi kunda Ikrom Otamurodning shogirdlari xalq shoirlari, mashhur ijodkorlar darajalariga erishgan bo'lib, ular ustozning so'zga sodiqlik sabog'iga sobitlik bilan amal qilmoqdalar.

Shu ma'noda, Ikrom Otamurodning milliy adabiyotimiz rivoji yo'lidagi ijodiy va ijtimoiy fao­liyati davlatimiz tomonidan munosib taqdirlanganini qayd etish muhim, deb o'ylaymiz. U 1999 yili “Do'stlik” ordeni, 2019 yilda “O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi” faxriy unvoni bilan mukofotlangan.

Yurtimizning chekka qishlog'ida tug'ilib-o'sgan bir yigitning o'tgan davrda shunday zabardast shoir bo'lib kamol topgani bejiz emas. Bu, bir tomondan, Yaratgan Egam bandasining qalbiga so'z ishqini jo etgani sharofati bo'lsa, ikkinchi tomondan, iste'dod sohibi o'ziga berilgan ana shu ma'naviy ne'matni necha o'n yillar davomida halollik bilan parvarishlab kelayotgani samarasi, uchinchi tomondan, shoirning kindik qoni tomgan tuproqda xoki-pok­lari yotgan aziz-avliyolar ruhiy madadkorligi sababli hamdir.

Filologiya fanlari nomzodi Uzoq Jo'raqulov shoirning “Jadval” dostoni haqida yozgan maqolasida Navoiy va Ogahiy she'riyatida uchraydigan “huzn” fenomeni haqida to'xtalar ekan, shu kabi holatlarga e'tibor qaratgan. Bugungi kunda tilimizda huzn – qayg'u, g'am, hasrat degan tor ma'noni anglatadi. Olis o'tmishda esa bu tushuncha olam va odam haqida universal mushohada yuritish vositasi bo'lib xizmat qilgan.

“Ikrom Otamurod she'riyatiga bu ohang qayoqdan kelib qoldi?” degan savolni o'rtaga qo'yadi taniqli adabiyotshunos olim. So'ng o'zi javob qaytaradi: “Fik­ri ojizimcha, buning ikki muhim asosi bor: biri qon yodi, ikkinchisi ulug' yosh fazilati. Qon yodi deganimning boisi shuki, Ikrom Otamurodni ko'pdan taniganlar uning qiyofasi, so'zlash, she'r o'qish maromi va hatto, qadam olishida ham huzn xossasini anglaydilar. Demak, huzn Ikrom Otamurod uchun ota-bobolaridan kelayotgan, biroq ma'lum muddat unutilgan, ustini gard bosgan bo'lsa-da, bugun qayta uyg'ongan meros, tabiiy o'zgarmas fazilatdir”.

Kasbi tarixiga bir nazar

Ikrom Otamurodning ijodida ona qishlog'i Kasbiga atalgan she'rlar ko'p. Mana, bu haqdagi bir she'ridan parcha:

Boraman Kasbi, boraman bir kun,

boraman sog'inib-sog'inib.

Boraman ruhimda barg yozgan to'kin

gullarning to'kilgan chog'iri.

Kasbi uzoq o'tmishda Nasaf, ya'ni hozirgi Qarshidan ham katta shahar sanalgan. Buyuk ipak yo'li aynan shu yurtdan o'tgan. Mazkur hududda o'nlab karvonsaroylar va sardobalar bo'lgan. Shu sababli bu yerda ma'naviyat va iqtisodiyot o'zaro uyg'unlikda yuksala borgan.

Eng muhimi, Kasbi azaldan yirik qasabalardan hisoblangani, shahristoni, raboti, kuhandizi – mus­tahkam qal'asi bo'lgani, mahallalari muhofaza etilgani, karvonsaroylari tojirlarga xizmat qilgani, bozori, masjidlari ishlab turgani ushbu hududning o'sha davr ruhi bilan gavjum va jo'shqin hayot kechirishiga yo'l ochgan.

Bu, o'z navbatida, Kasbida diniy va dunyoviy ilm-fanning rivoj topishi, mazkur zaminda ulug' allomalar, aziz avliyolar yetishib chiqishi misolida yaqqol ko'zga tashlanadi. Shunday ulug' avliyolardan biri Sulton Mirhaydar ota bo'lib, asl ismlari Xoja Shamsiddin ibn Shayx Jamoliddindir.

Bugungi kunda Kasbining qadimgi shahristonida joylashgan Sulton Mirhaydar ota nomi bilan ataladigan ziyoratgoh Qashqadaryodagi eng yirik qadamjolardan hisoblanadi. Aslini olganda, Hazrat Sulton Mirhaydar ota me'moriy yodgorlik maj­muasi — nafaqat O'zbekistonda, balki Markaziy Osiyodagi mashhur ziyoratgohlardan biri.

Shu o'rinda qariyb o'ttiz yildan buyon kasbi­liklar kaminaga ishonch bildirib, parlament saylovlarida deputat etib saylab kelayotganlarini ham faxr-iftixor, ham mas'uliyat hissi bilan ta'­kidlamoqchiman. Men har gal Kasbi tumaniga kelganimda, albatta, Hazrat Sulton Mirhaydar ota qadamjosini ziyorat qilaman.

Manbalarda Alisher Navoiy va Sulton Mirhaydar ota hamda Kasbi bilan o'zaro bog'liq ma'lumotlar ham uchraydi. Jumladan, Navoiy hazratlarining onasi Kasbidan bo'lgani va u zot volidasini Mir Haydar ota qabri yonida dafn etgani haqida o'qigandim.

Zamondosh shoirimiz Ikrom Otamurodning ajdodlari ham shu tuproqda yotibdilar. Shoir otasidan juda erta ayrilgan. Salomat aya yolg'iz o'g'lini yolg'iz o'zi voyaga yetkazgan, poytaxtda o'qitgan, uyli-joyli qilgan, shu tariqa el-yurtga dilbar bir shoirni yetkazib bergan.

O'g'il ham doim onasining xizmatida turgan, so'ng­­gi damlarigacha yonida bo'lgan. So'ng Toshkentdan Kasbiga olib qaytgan. Ikrom Otamurod o'z onaizoriga bag'ishlangan bir she'rida o'sha g'amgin xotiralarini shunday ifodalagan:

Kasbining bejirim, qadim tufrog'i

Qon-qoniga singib ketgandi qat-qat.

Derdi: “Men Kasbining bitta urvog'i,

Ko'z yumsam, Kasbiga qo'yasan faqat!”.

Sulton Mirhaydar ota kim bo'lgan?

Ikrom Otamurodning ona qishlog'iga bag'ishlangan she'rlaridan birida shunday misralar bor:

Kasbidan qaytish… Do'nar mashaqqat –

sukunat qa'ridan to'kilar paydar.

Qatida qadim sadolar qat-qat —

Qo'rg'on…

Sardoba…

Sulton Mirhaydar.

Ikrom Otamurodning she'rlarida mo''tabar nomlari ko'p tilga olinadigan Sulton Mirhaydar ota (to'liq ismlari: Amir Shamsiddin Mir Haydar Ali Xoja Haydar Xurosoniy) – Yassaviya maktabining yirik vakillaridan biri, Hakim ota va Zangi otaning mashhur shogirdi bo'lganlar. Ul zot 1275 yilda Xurosonda, Sho'rdaryo bo'yidagi Qoyim (Qayin) shahrida tug'ilgan.

“Manoqibi al xos al xoja Mir Haydar Sulton” kitobidagi ma'lumotlarga qaraganda, Xoja Shamsiddin, ya'ni Sulton Mirhaydar otaning dunyoga kelishi Hazrat Zangi otaning mo''tabar ustozlaridan biri – Hakim ota (Sulaymon Boqirg'oniy) tomonidan bashorat qilingan. Hakim ota bu xushxabarni Sulton Mirhaydar ota tug'ilmasidan avval ul zotning amakisi Hazrat Sayyid Muhammad Abdullohga aytgan.

Otalari – Jamoliddin Shayx madrasada dars berib, talabalarga ilm o'rgatgan. U kishi kitob do'konlariga ega bo'lgan. O'zlari ham kitoblar bitgan, kitoblarga jildlar tayyorlash va tushgan varaqlarini yozib tiklash bilan shug'ullangan. Barcha ilmdan voqif va botiniy ilm sohibi bo'lgan. Onalari – Mohinurbibi chevarlik kasbi bilan mashg'ul bo'lgan, kiyim-kechaklar tikkan.

Jamoliddin Shayx o'g'li Xoja Shamsiddinning tarbiyasini, manbalarda qayd etilishicha, chaqaloqqa ota-onalik qilishni ukasi Sayyid Muhammad Abdulloh va kelini Sokinayinurga ishonib topshirgan. Sayyid Muhammad Abdullohning o'z farzandi bo'lmagan, Xoja Shamsiddinni tarbiya qilgach, o'zlari ham farzandli bo'lgan.

Kasbida, shuningdek, xom g'ishtdan shahar devori va sakkizta madrasa barpo etilgan. Bu madrasalarda Xoja Shamsiddinning mingdan ortiq shogirdlari tarbiya topgan. Odobda, sunnatda, ilmda mus­taqil shayxlar, ilm ahli kamolga yetgan. Ularning barchasi jahriya hamda xufiya zikrda bo'lgan. Shu tariqa Xoja Shamsiddin Sulton Mirhaydar ota bu yerda o'z maktabini yaratgan.

Sulton Mirhaydar ota 92 yoshida, ya'ni 1366 yilda vafot etgan va Kasbida dafn etilgan. Sulton Mirhaydar otaga atab tarixda uchta qabrtosh qo'yilgani haqida ma'lumotlar mavjud bo'lib, birinchi qabrtoshni Amir Temur qo'ygan.

Hazrat Sulton Mirhaydar ota o'z zamonasining amiri sifatida tegishli muhr va maqomga ega bo'lgan. Bu zotning nomi nafaqat Markaziy Osiyoda, balki Pomir va Kavkaz xalqlari, Iroq, Eron, Turkiya hamda arab mamlakatlari, xususan, Makkai mukarrama va Madinai munavvarada, hatto Yevropada — fransuzlar orasida ham mashhurdir.

Manbalarga qaraganda, Xoja Shamsiddin yetuk olim va halim inson bo'lgan. Xalqimiz tilida barhayot rivoyatlarga ko'ra, Sulton Mirhaydar ota dashtu cho'llarda poda boqib, Zangi otaning tayog'i xosiyatidan makondan-makonga ko'cha olgan sohibkaromat inson bo'lgan. Goh o'tinchi, goh cho'pon, goh dehqon, goh bog'bon, goh shayx, goh mudarris, goh imom bo'lib, barcha diniy va dunyoviy ilmlarni egallagan.

Zangi ota, Cho'pon ota, Ishoq ota, Mirhaydar ota — bu zotlarning hammasi ham shu kabi xislatga ega bo'lganlar. Ular uchun yer supradek bo'lgan, ularning botiniy ko'zlari ochiq bo'lgan.

Demakki, Ahmad Yassaviy hikmatlarini o'qigan, Hakim ota va Zangi ota ta'limotlaridan xabardor bo'lgan har qanday inson Sulton Mirhaydar otaning shaxsi va faoliyatini ang­lab yetadi. Cho'lu biyobonlarni kezib oshiq bo'lish, nodonlardan yiroq yurish, Allohning hol zikrini aytib kecha-kunduz bedor bo'lish, sir olamidan saboq olish, shariatdan ma'rifatga yetish, tariqatni egallash – bularning barchasi Sulton Mirhaydar ota sulukida o'z aksini top­gan.

Bu haqda batafsilroq to'xtalganimizning boisi Ikrom Otamurod Ahmad Yassaviy hikmatlari hamda Hakim ota, Zangi ota va Sulton Mirhaydar otaning ta'limotlaridan yaxshi xabardor ijodkor ekaniga e'tibor qaratishdir. Uning she'r va dostonlaridan ana shu ulug' zotlarga xos ilohiy ruh va so'fiyona ma'rifat bo'y ko'rsatib turganiga ushbu misralar ham yaqqol misol bo'la oladi:

 

Siz bilan sen libosin farqin anglolmog'onlar,

Hikmati ma'nolarin mag'zin chaqolmog'onlar,

Ko'ksiga bino qurgan nafsni yiqolmog'onlar,

Yassaviyga xesh emas, hazratga eldosh emas.

 

Kangul jilvalari aks etgan she'rlar

Ikrom Otamurod o'z tengdoshlari orasida falsafiy mushohadasi kengligi, minbar shoirlariga xos notiqligi bilan ajralib turadi. Shoir ijodiga bag'ishlangan adabiy davralar va ilmiy tadqiqotlarda “Uning ijodidan ustoz Maqsud Shayxzoda nafasi ufurib turadi” degan fikrlarga ham duch kelish mumkin. Bu bahoni e'tirof sifatida qayd etgan holda, Ikrom akaning she'riyati betakror va o'ziga xos ekanini alohida ta'kidlash lozim.

Taniqli adabiyotshunos olim Qozoqboy Yo'ldoshev ta'biri bilan aytganda, “Ikrom Otamurod nozik ruhiy holatlar, latif hissiyotlar, inja tuyg'ularni zamzamali tasvir etishga mohir, hayot hodisalarini emas, uning ko'ngildagi jilvalarini ifodalashga moyil shoir. U inson ko'ngli mavjlarining guldan-da nozik, shudringdan-da omonat, bulutdan-da beqarorligini biladi va har she'rida ruhiyatning ana shu betakror tovlanishlarini muhrlashga intiladi”.

Avvalambor, Ikrom aka she'rlarida “ko'ngil” so'zini “kangul” shaklida yozishi va nutqida ham xuddi shunday talaffuz etishi she'riyat muxlislariga juda tanish holat ekanini eslatish joizdir. Bunga birgina misol:

So'zlasang,

so'zingda ko'rinib turmasa kanglung,

yolg'on do'nar,

yolg'on do'nar bundayin so'zing.

Ikrom Otamurod kangul so'zini jonu dilidan sevadi, mudom kangulga sayr etadi va kangulda yashaydi. Hayotu ijodida kangulga sadoqat ko'rsatib kelayotgani uchun u hatto “Kanglum” degan samimiy kunya (laqab) ham orttirib olgan. Bu ham shoirning “kanglu” dard ne'matiga boy, o'zi esa xokisor “ahli dard”lardan biri ekanining ajib bir tasdig'idir. Zero, shoir yozganidek:

Kanglum, mendan bo'lak kiming bor sening,

kanglum, sendan boshqa mening kimim bor!

Ne desang deguvchi — yolg'izim mening,

ne aytsam aytguvchi — o'zing xokisor.

Ikrom Otamurodning dastlabki she'riy to'plami — “Vaqt ranglari” 1982 yilda nashrdan chiqqan. Shundan keyin “Janub qushlari” (1984), “To'rg'ayli manzillar” (1985), “Ufqlar orti bepoyon” (1987), “Uzoqlashayotgan og'riq” (1990) she'riy kitoblarini chop ettirgan.

O'tgan asrning 90-yillaridan boshlab shoir she'riyatida lirik-falsafiy yo'nalish ustuvorlik kasb etganini kuzatish mumkin. Xususan, “Sopol siniqlari” (1994), “Ruhimning qayg'usi” (1996), “Ichkari va tashqari” (1997), “Sen” (1999) kabi she'riy to'plamlari va dostonlari qalbga yanada yaqinligi, toza va samimiy tuyg'ularga to'yinganligi bilan kitobxonga manzur bo'lgan.

Ayni paytda “Kanglum o'zing” (2002), “Tavr” (2005), “Tag'azzul” (2008), “Xaritaga tushmagan joy” (2011), “Muqaddar” (2012), “Yobondagi yolg'iz daraxt”, “Qush” singari she'riy kitoblari va dostonlarida insoniy haqiqatni axtargan shoirning betakror badiiy usuli va ijodiy mahorati e'tiborni tortadi. Yaqinda shoirning “Huviyyat” she'riy to'plami kitobxonga taqdim etildi.

Shaklan siqiq va ramzlarga boy dostonlar

Mustaqillik yillari poemanavisligida Ikrom Otamurod she'riy dostonlarining soni va ma'naviy salmog'i bo'yicha yetakchi o'rinlarda turadi. Yangi davr dostonlari haqida so'z borganda, bir qator adabiyotshunoslar Ikrom akaning dostonlariga xos siqiqlik va ramzlarga boylik fazilatlarini alohida e'tirof etganlari diqqatni tortadi.

Avvalo, Ikrom akaning falastinlik shoir Muin Bsisuga bag'ishlab 1986 yili bitgan “Yarador umid otlari” dostoni 80-yillar o'zbek she'riyatida sezilarli voqea bo'lgani bu fikrimizni tasdiqlaydi. Dos­tonda xorijlik ijodkor obrazi orqali inson qalbining to'lqinlari, mustaqillik haqidagi orzulari, ona yurt obrazi kuchli his-hayajon bilan ifodalangan.

Shundan so'ng shoir falsafiy mushohada bilan yo'g'rilgan uslubiga sodiq qolib, 1990 yili “Uzoqlashayotgan og'riq” dostonini yaratdi. Bu asarda odamlarni tobora tark etib borayotgan e'tiqod, burch, insoniylik tushunchalari qalb tug'yoni, vijdon azobi, yurak qoni bilan badiiy tadqiq etilgan.

So'ngra “Sopol siniqlari”, “Iztiror”, “Tag'azzul”, “Yobondagi yolg'iz daraxt”, “Ichkari… Tashqari”, “Istarim”, “Xaritaga tushmagan joy”, “Qush” singari she'riy dostonlar dunyo yuzini ko'rdi.

Ikrom Otamurod ommabop shoir emasligi, uning she'rlaridan rosmana zavqlanish, ayniqsa, dostonlaridagi ma'rifat yog'dularidan teran bahra olish uchun mumtoz adabiyotimiz va til boyligimizdan ozmi-ko'pmi xabardorlik talab etilishini ham ochiq aytish kerak. Biz Ikrom aka ijodida qo'llaydigan “ajabtovur” so'zlarni nazarda tutayapmiz.

Shoirning o'zi suhbatlaridan birida bu haqda shunday degan: “Men qo'llagan barcha so'zlar, jumladan, siz notanish, g'alatiroq deyayotganlaringiz tilimizda, gaplashuv yo'sinimizda bor. Shevalarimizdagi har bir so'z – xalqimizning boyligi. Ularni adabiy tilimizga olib kirishimiz, undan barchani bahramand etishimiz lozim”.

Ikrom Otamurod taniqli tarjimon hamdir. U jahon adabiyotidan Uolt Uitmen, Pablo Neruda, Yevgeniy Yevtushenko, O'ljas Sulaymon kabi o'z ruhiyatiga yaqin shoirlarning she'r va dostonlarini yuksak badiiy mahorat bilan ona tilimizga tarjima qilgan.

Shoirning asarlari turk, arab, bulg'or, rus, moldovan, ozarbayjon, qozoq, qirg'iz, tojik, gruzin tillariga o'girilgan va chop etilgan.

Akmal Saidov,

Akademik, O'zbekiston Yozuvchilar

uyushmasi a'zosi