Ma'naviy parhez kerak
Yigirma yil muqaddam matbuot va ommaviy axborot vositalari deganda faqat gazeta-jurnallar, radio-televidenie, axborot agentliklari va matbaa korxonalari tushunilar edi. Ijtimoiy hayotga zamonaviy kompyuter texnologiyalari shiddat bilan kirib kelgach, jurnalistlik faoliyat va manbalarining ko'lami ham ancha kengaydi.
Xususan, uyali aloqa, internet rivojlangach, ijtimoiy tarmoqlar, feysbuk, turli saytlar va telegram kanallari, qolaversa, korxona va tashkilotlarga tegishli marbuot xizmatlari ko'rinishidagi rasmiy va norasmiy manbalardan iborat “internet jurnalistikasi” degan yangi soha va bu soha bilan shug'ullanuvchi bilim darajasi har xil mutaxassislar guruhi yuzaga keldi. Bu esa o'z navbatida turli-tuman qarashlarni shakllantirib, fikrlar rang-barangligini ta'minladi va ommaning cheksiz informatsiyaga bo'lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qila boshladi.
Ayniqsa, so'z erkinligi berilishi bilan hukumat qarorlari, yuqori lavozimli shaxslar, rahbarlar faoliyati bilan bog'liq tanqidiy-tahliliy fikrlar bildirish odatiy holga aylandi. Jurnalistik yondashuv to'g'ri bo'lib, o'tkir ijtimoiy tahlillar muayyan inkor va talablarning naqadar o'rinliligini ko'rsatgan hollarda taraqqiyotga to'siq bo'layotgan ko'plab muammolarga barham berilayapti.
Ammo tan olish kerakki, aksariyat hollarda “so'z erkinligi” tushunchasini ma'naviyat va madaniyat, kasb etikasi, jurnalistik odob-axloq me'yorlarini bir chetga surib qo'yib, faqat negativ fikr bildirishdan iborat deb tushunadigan auditoriya ham shakllangani kuzatilmoqda. Ayniqsa, o'zini “bloger” deb atovchi ayrim fuqarolarning jurnalistik yondashuvida biryoqlamalik, kontekstdan bir fikrni uzib olib, ezgu maqsadni ham teskari talqin qilish, birovni beobro' qilib obro' orttirish, shov-shuv ko'tarish, ya'ni “piar” qilishdek odobdan tashqari mezonlar ko'zga tashlanyapti.
Mulohaza qilinsa, “xolis tanqid” va hatto “noxolislik” bilan “qildan qiyiq axtarish” singari tushunchalar ham bir-biridan tamomila farqlanadigan holatlarga nisbatan qo'llanilishi ayon bo'ladi. Aytaylik, g'allasi o'rib olingan dalaga o't qo'ygan fermerning qilmishini ijtimoiy tarmoqlarda fosh etish yo zo'r berib yoqlash bilan soxta gulxan yoqib fermerni ayblashning bir-biridan tubdan farqi bor. Chunki, fojiani saodat qilib ko'rsatish qanchalik noto'g'ri bo'lsa, ezgulikni fojia qilib ko'rsatish ham shunchalik noto'g'ri va bu hech kimga yaxshilik keltirmaydi. Uchinchi xolis yo'l turib, keyingi ikkala yo'ldan birini tanlaganlar esa o'zining nokomilligini, odobsizligini ko'rsatgan bo'ladi, xolos.
Kuni kecha ijtimoiy tarmoqlarda O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisi Sirojiddin Sayyidning yurtimiz bo'ylab “Besh tashabbus” tadbirlari doirasida jurnalist Nozima Toshpo'latova savollariga bergan javoblari aks etgan audio- yozuv tarqaldi. Audio xabarlar “Bir vaqtlar diskotekalarga qarshi kurashganlar bugun yoshlarimizni diskotekalarga kelishga chorlamoqda” yoki “O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisi Sirojiddin Sayyid yoshlarga diskotekaga kelishni tavsiya qilmoqda” degan iddaoli sarlavhalar bilan taqdim etildi. Ikki jumladangina iborat matn havolasida esa yuridik jihatdan isbotlab bo'lmaydigan tahqirlovchi “ayb” qo'yildi. Shoirning “Biz o'zimiz qishloqda katta bo'lganmiz, lekin shahar bugungi dunyo. Lekin bu noto'g'ri gap, noto'g'ri gaplar tarqatib yurgandan ko'ra, diskotekada qatnashib yarim soat dam olgan ma'qul. Yoshlarga xos narsalar bular” degan bir og'iz so'zi audioyozuvdan “uzib” olinib, ommaviy ravishda muhokama qilindi. Ba'zi bir telegram kanallari qo'ygan bo'rttirma sarlavhani o'qigan va to'liq bo'lmagan audioni ko'rgan yurtdoshlarimiz esa O'zbekiston xalq shoirining sha'niga nojoiz gaplar aytishdan ham uyalishmadi. “Diskoteka, qizlar, sauna, massaj… Alloh, imondan ayirmang!” singari iddaolar qilindi.
Agar audioyozuvni to'liq tinglansa, jurnalist Nozima Toshpo'latovaning: “…aynan ma'naviyatga zid bo'lgan narsalardan bittasi diskotekalar degandingiz, lekin diskotekalar bugungi tadbirdan o'rin olgan, bunga qanday munosabatdasiz?”, degan qitmir savoliga berilgan javob davomida “Bugungi yoshlar zamonaviy, aqlli yoshlar, mulohazali yoshlar, dunyoni anglagan yoshlar. Ishonamanki, ular yarim soat diskotekadan keyin chala qolgan kitoblarini o'qishga vaqt topadilar” degan qat'iy ta'kidga duch keladi. Savolning qitmirligi shundaki, ommaviy madaniyatning bir ko'rinishi sifatida ma'naviyatimizga zid deb hisoblangan tungi diskotekalar bilan, “yarim soat” davom etadigan oddiy o'yin-kulgidan, odob doirasidagi raqsga doir — diskotekaning bir-biridan yer bilan osmoncha farqi bor. Uslubiy bo'yoqdorlik jihatidan “diskoteka” degan bitta so'z bilan ifodalanayotgan ikki tushuncha “yarim soat” va “tungi” sifatlari bilan bir-biriga zid tamomila boshqa-boshqa ma'nolarni anglatadi. Ular davomiyligi hamda oshkor-nihonligidagi tafovutdan ham birida oddiy “ko'ngilochar o'yin zavqi”, ikkinchisida esa ma'naviyatimizga zid deb hisoblanayotgan “shahvoniy raqs, jazava” mazmuni borligi anglashiladi. Demak, jurnalist boshqa, shoir boshqa mazmundagi diskotekani nazarda tutgan. Ba'zi bir ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari esa ma'nolar orasidagi keskin farqni ilg'ab-ilg'amay bemavrid va behuda bahs yuritdilar.
Taassufki, ma'naviy parhez kerakligi esa ayrimlarning xayoliga kelmadi. Vaholanki, “oyoqlari ostidan karvon o'tib ketadigan”, ya'niki turmushning har qanday ikir-chikirlaridan baland turoladigan komil shaxs bo'lib yetishish uchun ham, ayblash yo ayblanish, hatto xolis fikr bildirish uchunda ma'naviy parhez hal qiluvchi mezon hisoblanadi. Zero, birovni obro'sizlantirishga urinish evaziga obro' orttirish kamida sudxo'rlikning eng kichik ko'rinishi bo'lib, uning gunohi… o'zingiz bilasiz, bilmasangiz muborak hadislarni varaqlang.
Shuhrat AZIZOV