Olis-yaqin o'zlik jilvalari

“Hazrat Alisher Navoiyning qo'lingizdagi ushbu ikki muhtasham asari tarjima qilinmadi, bir tildan boshqa tilga ag'darilmadi. Tabdil ham qilinmadi, ya'ni bir so'z o'rniga boshqa so'z qo'yib chiqilmadi. Asarlar bayoni ham emas. Bizdan uzoqlashgan otamizga yuzimizni o'girdik”, deb boshlanadi Hazrat Alisher Navoiyning “Mahbubul-qulub” va “Muhokamatul-lug'atayn” asarlari o'girmasi nashrining so'zboshisi. Xayrli bu ishning ijrochisi – adib Bahodir Qobuldir.

Bahodir Qobulni ta'riflashga hojat yo'q: unutilayozgan turkiy ruhiyatni uning asarlaridan topsa bo'ladi. U shunday ruhiyatki, insonlardan tashqari, og'ochlarga, suvlarga, o'r-qirlarga, jilg'alarga, ko'chalarga, oy yorug'ida paydo bo'lgan tog' soya­siga, katta-kichik, past-baland qish­loqlarga-yu ular bag'ridagi suronlardan darak beruvchi nomlariga ham birday mehr-muhab­bat, mahliyolik bilan boqadigan, o'xshashsiz bir o'zlikka ega. U o'zlikka har kim oshno bo'la olmasligi ham bor gap: chunki oshnolik dunyoqarashlarning darajasi, o'xshashligidan tug'iladi.

Ushbu muazzam kitob mutolaasiga kirishishdan avval xayolga Bahodir Qobulning “Toshbitiklar ohangida” turkumi keldi.

“Manglay bitigi”ni o'qiymiz:

Tonglari quyoshli, peshona terli,

Turk Alp Er bahodir…

…Bumin xoqon,

…Istami… Eltarish…

…Bilga… Kul tigin…

…Usmon… Boyazid…

…Sohibqiron Temur…

… Ulug'bek sulton…

… Bobur bahodur…

To'qson avlodi yetishgan irq,

Kunduz uxlamas, kecha uxlamas,

qizil qonin tugatib,

qora terin yugurtib,

qo'ng'ir qo'yi,

oq otini katta qiladi…

Xoqon otalar karami va g'azabi ko'ngildagiday…

Bu yaxshi…

Shu bir necha satr xayolni naq ikki ming yil olisga olib uchadi.

“Manglay bitigi”deyilgani zahoti xayolga “Manglayimga bitilgani shu ekan” degan xalqona, ko'hna matal keladi va shuning o'zi ham yetarli bo'ladi. “Kunduz uxlamas, kecha uxlamas…” – bu Bilga Xoqonso'ziga ishora. “Turk budun uchun tun uxlamadim, kunduz o'tirmadim. Inim Kul Tigin birla, ikki shad birla o'lib-yitib qozondim…” deydi Bilga Xoqon. Oq ot xoqon ramzidir. “Bizkim, maliki Turon (Turon davlati egasi), amiri Turkistonmiz. Bizkim, Turk o'g'li turkmiz, millatlarning eng qadimgisi va ulug'i Turkning bosh bo'g'inimiz”, deydi Amir Temur. “Bu yaxshi …” ifodasi esa yana bir ko'hna meros — “Irq bitigi”ning asos kalit so'zlaridan biri. Elimizning bolasiga “Bu yaxshi”, “Bu yomon” deb hozirgacha saqlanib  qolgan, beradigan ming-ming yillik tarbiyasi tarzi. Bu tarbiya tutumi, oqimi qaerdan oqib kelayotganni o'zi bilib-bilmay berayotgan bo'lsayam.

Shugina she'r shuncha taassurot hosil qildi!

“Kaft bitigi” ham kutilmagan mazmunlar paydo qiladi. Kaftimizdagi chiziqlarni umr bashorati deydiganlar bor:

Qadimiy yorug'likni tanidingmi?

Qilichday keskir, qalamday sodiq,

Bir vaqtlar ilkingda bo'lgan

Eski jo'rangni?

Xayolingga qo'ndimi…

Jon bolam, o'zingni aldama,

Bu – yomon…

“Yukunch bitigi”, “Ko'r bitik” “Qorashom bitigi”, “Beklik bitigi”, “Sharaf bitigi”, “Sarg'argan bitik”, “Tanglay bitigi”, “Quroq bitik”, “Chaqmoq bitigi”, “Iltijo bitigi”, “Kun bitigi”, “Suv bitigi”, “Nur va soya bitigi”, “To'g'riso'z bitigi” va boshqalar mana shunday dardu iztiroblardan so'zlaydi! Bitiklarning otiyoq sizni o'zingizdan uzoqlashgan xayolingizga yuzma-yuz qiladi.

Bu — juda olis tarix. Jangjular qishloqni yoppa talashdi. Chopqinda bir bo'g'oz xotingina qutulib qoldi. U o'rmonga qochib, bir bo'ri inini topdi. Inga kirib, ko'zi yoridi. Ko'kyol ona bo'ri iniga qaytganida, to'rtta bo'rivachcha yoniga beshinchi — inson bolasi qo'shilib qolgan edi. Ko'kyol Ona bo'ri go'dakni yemadi, sababi, unda sut isi bor edi. Odam bolasini o'z bolalariga qo'shib emizaverdi. Dovyurak bahodir Ashina shunday ulg'aydi… Ashina qadim tilimizda Bo'ri demak! Qorashina –Kattabo'ri, Otabo'ri.

Bir xayolda, bugun Mo'g'uliston aymoqlarida ko'kka bo'y cho'zgan bitiklar juda olisday, bizga aloqasi yo'qday, sulolalarning qay bir halqasida chatishib-chatishmagani noma'lum o'zga elatlar taqdiridan hikoya qilayotganday tuyulsa-da, u uluslarning ota yurti, oltin beshigi — bizning Vatanimiz, buyuk sohibqiron Amir Temur aytganidek, millatlarning eng qadimi va eng ulug'i Turkning bosh bo'g'ini bo'lmish kishilar makon tutgan, otalar qonidan hansirab yotgan qutlug' tuproqlardir.

Bahodir Qobul shulardan hikoya qiladi. Sen hazilakam xalq emassan, juda ulug', to'g'ri, to'g'ri so'z, tarbiyali, axloqli millatsan, deydi. “Titra! O'zingga qayt!” deydi.

Sizni otingiz… bek…

O'kinmadingiz, ko'rmadingiz, butlamadingiz…

Sizning bahodirlik ismingiz – O'z.

Kishanlangan fikr,

Qo'rqitilgan xayol,

Qulf urilgan og'iz,

Tilkalangan til,

Cho'g'i olingan ko'z mung'ayar.

Daydi yel in qo'ygan bosh chanoqlar uvvosin…

“Sizning otingiz – bek, bahodirlik ismingiz – O'z…”, “O'kinmadingiz, ko'rmadingiz, butlamadingiz…” — bular ham O'rxun-Enasoy mangu toshlaridagi bitiklar, xabarlardir.

Bahodir Qobulning ushbu turkumi haqida ancha so'zlasa bo'ladi. Gap shundaki, Bahodir Qobul olis tarix voqealariga nazar solib, u yerlarda yashiringan asl, toza so'zlarimizni ilg'ab, topib, bugungi tilimizdagi o'xshashlariga taqqoslab, she'r uzugiga zargarona ko'z qo'ygani tahsinga sazovor. Qadim bu bitik turi, necha ming yillik bitigimiz janri, turku de­yiladi. Qadim maqolimizda aytilganidek: “Turku aytsang turlanma!”. Turku esa elimiz otidan kelib chiqqan va “to'g'ri so'z aytmoq” deganidir.

Faqat va faqat Amir Alisher Navoiyning, so'z mulkining sultonigina yozishga ma'naviy, tugal, so'zsiz huquqi bo'lgan ushbu ulug'vor ikki asarlariga qo'l urilganining sababi ham shunda: u muhtaram zot qo'llagan serjilo mazmunlarni bugungi tilga o'z so'zlarimiz bilan o'girishday xayrli niyatdir.

Anglab, sezib, ko'rib turganingizdek, adib bilan birga xunlar, yag'molar, chigillar, qipchoqlar, qarluqlar, o'g'uzlar dovruq solgan zamonlardan ming yil beriga — hazrat Alisher Navoiy zamonasiga kelmoqdamiz.

Qaniydi, bugunimiz kishisi hazrat Alisher Navoiyning yuksak san'atga yo'g'rilgan, pok e'tiqod va cho'ng tafakkur hosilasi bo'lmish asarlarini o'qib, tugal anglay olsaydi! Bu ish deyarli imkonsiz, chunki oradan yana besh yuz yildan ziyod vaqt o'tdi, adib aytmoqchi, u davrlardan, shu bilan birga, tildan ham shitob-la olislashib ketdik.

Misol uchun, “Mahbubul-qulub”da hazrat Alisher Navoiy yozadi:

“Ammo ba'd: fuqaroning gadoyi va g'aroib masturalarining chehrakushoni al-faqir ul-haqir Alisher al-mulaqqab bin-Navoiy (g'offaro zunubihi va sattoro ayyubihi) mundoq arz qilur va adosin o'ziga farz bilurkim, bu xoksori parishon ro'zgor shabob avonining bidoyatidin kuhulat zamonining nihoyatig'acha davron voqeotidin va sipehri gardon hodisotidin va dahri fitnangiz buqalamunlug'idin va zamonai rangomiz gunogunlig'idin muddati madid va ahdi baid har nav' shiq va suratda aqdom urdum va har tavr suluk va kisvatda yugurdum va o'zumni yaxshi-­yamon xizmat va suhbatig'a yetkurdim. Goh mazallat va ano vayronida shevan ko'rguzdum va goh izzat g'ino bo'stonida anjuman tuzdum”.

Ohang oqimini ko'ring, so'zlar tartib bilan, uzukka ko'z qo'ygandek o'rnashganini va saf tortganini ko'ring, har yer-har yerida ma'ni girdobchasini ko'ring, har so'z tevaragidagi jilvasini ko'ring, har jumla ichida mavj hosil qilayotgan ichki qofiyasini ko'ring! Biroq bu so'zlarning ancha-munchasi tushunarsiz va shu sababli ham, Bahodir Qobul ayni shu ruhni, o'zi aytmoqchi, otaruhni saqlab qolgan holda, uni bugungi jonli tilimizdagi so'zlarimiz bilan ifodalashni, Hazrat xayolini bir qadar bo'lsa-da, tushunishga xizmat qilishni lozim ko'ribdi.

Bahodir Qobul bu asarni “Ko'ngillarning sevikliligi” deb o'girgan:

“Ammo ba'd: xalq muhtojlarining gadoyi va g'aroyib, qiziq, kam topiladigan, pardalangan, berkitilgan, yashiringanlarning  yuzini ochuvchisi, yuzochari al-faqir-bechora ul-haqir-qadrsiz Alisher Navoiy al-mulaqqab bin Navoiy (mag'firat qiluvchi va qabohatlarni pardalovchi bo'lgan zot uning gunohlaridan kechib, ayblarini  berkitsin),  mundoq arz qilurkim va adosin o'ziga  farz  bilurkim, bu ayanchli, oyoqosti etilgan, xayoli har tomon sochilgan yoshlik yillarining  boshlanishidan o'rta yosh zamonining oxirigacha tiriklik davron voqealaridan va aylanuvchi osmon hodisalaridan va dunyoning o'ziga tortuvchi, fitna qo'zg'ovchi og'machiligidan va ranglarni bo'lg'uvchi zamonning  xilma-xilligidan  uzoq  vaqt  va  ahdi  yiroq har nav bo'lak jumboq va  suratda  qadam  urdum va har turli yurish-turushli, xulq, muomala va tashvishda yugurdim va o'zimni yaxshi-yamon xizmat va suhbatiga yetkurdim. Goh haqorat va mashaqqat vayronasida, xarobasida bo'kirib yig'ladim va goh boylar bo'stonida izzat ko'rib, anjuman tuzdim”.

Buni o'qib, so'zlarning mazmunini anglab yetgan kishi yana asl matnga qaytib, takror o'qisa, hazrat Navoiy bitiklarining latofati va nazokatidan ko'proq bahramand bo'la oladi.

“Bu nav' ashob va ahbobg'a intiboh qilmoq va alarni bu nav' holatdin ogoh qilmoq vojib ko'rundiki, har toi­­fa xisolidin vuquflari va har tabaqa ahvolidin shuurlari bo'lganki, munosib el xizmatig'a shitob qilg'aylar va nomunosib el suhbatidin ijtinob vojib bilgaylar va bori el bila maxfiy rozlarin so'zlashgaylar va shayotin va ins makru firibdin boziy yemagaylar. Va har nav' el suhbat va xususiyatiki, alarga havas bo'lg'ay, bu faqirning tajribasi alarg'a bas bo'lg'ay”.    

Ya'ni:

“Bu  nav  suhbatdoshlar  va  do'stlarni uyg'otishva ularni bu nav holatdan ogoh qilmoq shart ish ko'rindi, Xudo   buyurgan   vojib   ko'rindiki, har toifa xislatlaridan, yaxshi-yamon qiliqlaridan xabardorliklari va hartabaqa ahvolidan ang­lashlari, fahmlashlariga yordam bo'lgayki, munosib el xizmatiga shoshilgaylar va nomunosib el suhbatidan o'zlarini chetga tortishni vojib bilgaylar va bori — el bilan, hamma, ko'ringan bilan maxfiy, yashirin sirlarni so'z demagaylar, so'zlashmagaylar shaytonlar va insonlar hiyla-aldovlari, makru firiblaridan laqillab qolmagaylar, laqqa tushish o'yinin yutqizig'in yemagaylar. Va har nav el suhbat va xususiyatiki, o'qib ularga havas bo'lgay, bu faqirning tajribasi alarga bas, yetarli bo'lgay…”

“Mahbubul-qulub” asarida Alisher Navoiyning 127 tanbehi keltirilgan. “Tanbeh” so'zining ma'nosi bugungi tilimizda “dakki”ga yaqinlashgan, Navoiy matnida esa u o'z mazmunida –“Uyg'on! Ko'zingni och! O'rningdan tur” demakdir. Ushbu tanbeh ne sababdan yozilganini u zoti sharif o'z asarining muqaddimasida keltirib o'tgan.

“Muhokamatul-lug'atayn”da Alisher Navoiy ona tilimiz haqida yozadi:

“Ammo chun shuur sinnig'a qadam qo'yuldi, chun Haq  subhonahu va taolo tab'g'a g'arobat sari maylni zotiy va diqqat va dushvorpisandliqqa shuru'ni jibilliy qilib erdi, turk alfozig'a dog'i mulohazani lozim ko'ruldi — olame nazarg'a keldi, o'n sakkiz ming olamdin ortuq; anda zeb va ziynat sipehri tab'g'a malum bo'ldi, to'qquz falakdin ortuq; anda fazl va rif'at maxzani uchradi, durlari kavokib gavharlaridin raxshandaroq va gulshani yo'luqti, gullari sipehr axtaridin duraxshandaroq; harimi atrofi el ayog'i yetmakdin masun va ajnosi g'aroyibi g'ayr ilgi tegmakdin ma'mun. Ammo maxzanining yiloni xunxor va gulshanining tikani behad va shudgor. Xayolg'a keldikim, hamonoki, bu yilonlar neshi nashtaridin tab' ahli xirad­mandlari bu maxzandin bahra topmay o'tupturlar. Va ko'ngulga andaq evruldikim, go'yo bu tikanlar sarzanishi zararidin nazm xayli guldasta bandlari bu gulshandin bazm tuzgucha gul iliklay olmay yo'l tutupturlar.

Chun bu tariqda himmat oliy erdi va tab' bebok va louboliy, o'targa qo'ymadi va tamoshosidin to'ymadi. Ul olam fazosida tab' sipohi turktozlig'lar tuzdi, va ul sipehr havosida xayol qushi baland parvozlig'lar ko'rguzdi va ul ganj javohiridin zamir sayrafisi nihoyatsiz qiymatlig' la'l va durri samin oldi. Va ul gulshan rayohinidin ko'ngul gul chini had va g'oyatsiz nakhatlig' gul va yosman qo'ynig'a soldi…”

Bahodir Qobulda:

“Ammo keyinroq, tushunish, anglash yoshiga qadam qo'­yilishi bilan, qadam qo'yilgach, Haq subhanahu va taolo asl ta'bimga g'arobot sari mayli xohishni – tabiiy, asliy va diqqat va qiyin-og'irchilikni pisand qilmaslikni, mushkulliklarni ko'rishni tug'ma qilib erdi. Turk tiliga xizmat qilishga yana mulohazani — qattiq o'ylab ko'rish lozim ko'rildi — olamlar ko'z oldimga keldi, o'n sakkiz ming olamdin ortuq, anda fazlu yuksaklik, baland martabalik va xazina uchradi, durlari yulduzlar gavharlaridan porloqroq; va bir gulshan, chamandurki gullari osmon yulduzidan yaltiroqroq va dur  sochuvchiroq;  bog'u hovlisi atrofi el ayog'i (oyog'i) yetmoqdan, yetishidan asralgan va gullarning turlari, jilolari begona, o'zga, g'ayr iligi, qo'li tegishidan omonda, himoya etilgan. Ammo bu xazinaning yiloni, iloni qonichar va gulshani tikaniningsanog'i behisob, behad. Xayolga keldikim,  xazinaki–shundayki,  bu  yilonlar tili zahridan ta'b ahli – ijod ahli donolari, aqllilari bu xazinadan bahra topmay, ko'ngli to'lmay,  ko'ngillarni   to'ldirolmay   o'tupturlar va ko'ngulga andoq evrulurkim, ko'ngilga shunday azoblar berurkim, kelurkim, go'yo bu tikanlar koyishi, tanbehi, haqorati, sazo berish zahridan nazm to'dasining guldasta bog'lovchilari bu gulshandin  bazm  tuzgucha  gul  iliklay  olmay, qo'lga  gul  ushlay  ololmay  yo'l  tutubdurlar,  o'tib ketibdurlar.

Chunki himmat bu tariqa oliy erdi va ta'b – ko'ngil bebok – botir, qo'rqmas, bahodir va beparvo, indamay, jimgina o'targa (o'tirishga) qo'ymaydi va o'tar dunyo tomoshasidan to'ymaydi. Ul olam ochiq maydonida ta'b otlig'i turk­tozlig'lar tuzdi va ul osmon havosida xayol qushi bilan parvozlig'lar ko'rguzdi va ul xazina javohiridan ko'ngil pul maydalovchisi nihoyatsiz qimmatlig' la'l va qimmatbaho durlar oldi. Va ul gulshan rayhonlaridin ko'ngil otlig' gul teruvchi chek-chegarasiz yaxshi hidlik gul va yosuman (gunafsha) qo'yniga soldi…”

Bahodir Qobul o'girmasida Navoiy misol tariqasida faxrlana-faxrlana keltirgan (100 ta fe'l) so'zlarning bugungi kundagi asl ma'nolari sharhlanadi, ularning yo'qolib ketmaganligi ta'kidlanadi:

“…Nevchunki, turk alfozi vozii asru ko'p vaqtda mubolag'a izhori qilib, juzviy mafhumot uchun alfoz vaz' qilibdurki, sohib vuquf kishi to zohir qilmas, inonsa ham bo'lmas.”

Bahodir Qobul o'girmasida:

“Nechunkim, turk so'zlarining tuzuvchisi asru ko'p vaqtda mubolag'a izhor qilib, andakkina anglashilgan ma'nolar uchun so'zlar va'z qilibdurki, biluvchi kishi to aytgan gapini aniq-ravshan qilmasa, ishonib ham bo'lmas.”

*  *  *

— Har bir ishning amalga oshish vaqti-soati bo'lishini, odam zoti qanchalik istasin-istamasin buyurilgan kunida yuzaga chiqishining necha martalab guvohi bo'lganmiz. Hazrat Alisher Navoiyning ushbu ikki muhtasham asari – “Mahbub ul-qulub” va “Muhokamat ul-lug'atayin”  tarjima qilinmadi, bir tildan boshqa tilga ag'darilmadi. Tabdil ham qilinmadi, ya'ni bir so'z o'rniga bosh­­qa so'z qo'yib chiqilmadi. Asarlar bayoni ham emas. Bizdan uzoqlashgan otamizga yuzimizni o'girdik, begonalashgan tilimizga ko'nglimizni o'girdik. Hazratning har bir so'zi tugul har bir harfi, tovushini asrashga harakat qildik. Hazrat bitiklari bilan begonaday emas, balki ota-bola, katta ota va nevara gaplashganday o'qishni necha bir avlod orzu qilib o'tdi. Ushbu asarlar birinchi marta to'liq holda hozirgi jonli tilimizga o'girildi. Bu so'zsiz, yurt Mustaqilligining, til Mustaqilligining ko'rkam ko'rinishidir.

Ushbu javohir buyuk shoir va millat faxri Alisher Navoiyning 580 yillik to'yiga munosib sovg'a bo'lishiga hamda Prezidentimiz ta'kidlaganiday, ulug' bobomizning ko'nglini xalqimizga yanada yaqinlashtirishga, bu qadr­­li merosni ma'naviyatimizning hayotbaxsh manbai va tarkibiy qismiga aylantirishga xizmat qiladi, degan umiddamiz — deydi nashrga tayyorlab o'giruvchi adib Bahodir Qobul.

*  *  *

Aslida, adib qadimgi turkiy tarix sari — bugun o'zbek degan nom birlashtirib turgan qadimgi turk uluslari ila yuzma-yuz bo'lmoq sari yo'lga chiqqanday,bosh bo'g'in ulusning qahramonliklariga, o'lmas ruhiyatiga nazar solish uchun borayotib, bu yo'l uzra quyoshdek nur sochib turgan Alisher Navoiy siymosi qoshida unga shu tarz ehtirom bildirib, yo'lida davom etganday, go'yo.

“Toshbitiklar ohangida” turkumini shu maqsadda misol qilib keltirdik. O'zligimiz, o'z so'zlarimiz va ular bag'ridagi olamjahon voqea-hodisalar jilvalari mahliyo qilar ekan, bu azim safarda to hazrat Navoiy ta'kidlab o'tgan, ota duosiga musharraf bo'lgan hamda naslidan payg'ambarlar chiqishi bashorat qilingan hazrati Yofas Abut Turk zamonasi so'zlariga qadar yetib borishiga tilakdoshmiz, albatta.

Isajon Sulton.