Ibrat

(MUNOQAShA)

Norto'xta QILICh

Muallif haqida: Norto'xta QILICh — 1946 yilda tug'ilgan. Toshkent davlat universitetining (hozirgi O'zMU) jurnalistika fakultetida o'qigan. Yozuvchining “Oppoq tong”, “Yorongul”, “Mo''jiza”, “Chig'iriq”, “SOS — iltijo”, “Bayram”, “Oydin tongday namozshom”, “Baxt qushi”, “Ikki olam aro”, “Tantana” nomli munoqasha, qissalar va hi­koyalar kitob­lari nashr qilingan. “Tuhmat” romanining muallifi.

Ko'rdim, bildim, angladimki, kishining havas va ibrat tuyg'usi dunyosidagi eng bebaho, eng beqiyos kuch ekan.

Otam, Nusrat Qilich Sharofatxon o'g'illari (iloyo joylari behishtdan bo'lgan bo'lsin) yetim o'sganlar. Ota-onalarini ko'rgan-ko'rmagan­lik­larini eslayolmaydilar. Asosan tog'alari — mulla Narzulla bobomning, qisman xolalari Latofat buvimizning qaramog'larida o'sib-ulg'aygan.

Otamning e'tiroflaricha, ota tomondan yaqin qarindoshlari, masalan, amakilari — Obid bobomiz, goho ko'rishib qolganlarida, otam so'ramasalar-da, o'sha kunlarning puli bilan 15-20 tanga berib: “Ma, ol… Ol, jiyan, zaruratingga ishlatarsan”, der ekanlar. Men, bolaman-ku, qiziqib so'raganlarimda, otamning: “O'sha kunlarda 15 tangaga bir qo'y, 20 tangaga bir qo'zili sovliq berardi”, deganlari hozirgiday yodimda. O'shandan bilganmanki, otam xoru zor yetim bo'lmaganlar. Lekin ne alamki, sharoit taqozosiga ko'ra, oliy ma'lumotli bo'lolmaganliklari u kishining bir umrli armonlari edi. Shungami, biz beshalamiz — uch aka-uka — G'ayrat, O'tkir va men, ikki opa-singil — Mohira, Muhayyo ulg'aya boshlaganimizdan keyin, kelajakda bizning chinakam savodli-saviyali bo'lishimizni niyat qilganlar. O'sha yillarda — o'tgan asrning 55-65-yillarida o'zimizning G'ishtidanmi yoki atrof-tevarakdagi qishloqlardan birovining o'g'li yo qizi biror institutga o'qishga kirgan bo'lsa, o'sha baxti kulgan talabani kunda-kunora biror-bir boisu bahona bizga iftixor ila ta'riflashni hech kanda qilmas edilar. Kundalik darslarimizni nazorat qilish, o'zlari bilganlaricha, — o'tgan asrning 30-yillari oxirida Buxorodagi qisqa muddatli o'qituvchilar tayyorlash kursini bitirganliklari uchun, Ikkinchi jahon urushidan avval va urushdan keyin ma'lum muddat maktabimizda o'qituvchilik qilganlar — o'qitish-o'rgatish eng yaxshi ko'rgan mashg'ulotlari edi. Shuning uchun bo'lsa kerak, biz — beshalamiz ham maktabni yaxshi va a'lo baholarga o'qib bitirganmiz. Maktab davridagi bilim poydevorimiz binoyi bo'lganligi bois, pirovard-natijada, biz — Mohira, G'ayrat, Muhayyo va mening studentligimiz yaxshi kechgan.

Maktabimiz direktori — Boboyor Rahmatov (Xudo rahmat qilgan bo'lsin) o'z zamonasining eng ziyolilaridan edi. O'rta bo'yli, miqti kishi; ko'plar havas qilguli darajada sipoh kiyinib, juda salobat ila, donishmandlarcha xotirjamlik bilan yurganlarini, mana, ayni tobda ham ko'z o'ngimda aniq-tiniq ko'rayotgandayman. Direktorimiz nafaqat o'quvchilar, hatto, o'qituvchilarga ham bir qadar qattiqqo'l va o'ta talabchan, shuning barobarida, yangilik va yaxshiliklarga o'ch edilar. Maktabimiz hayotida, jumladan, o'zimning ham hayotimda ro'y bergan unutilmas, tarixiy bir voqea kuni kechagiday yodu xotiramda muhrlanib qolgan.

Ushbu satrlarni yozayapman-u, o'sha kun, o'sha lahzalardagi quvonchbaxsh, umidbaxsh bir haya­jonni, mana, ayni chog'da ham his etayotgandayman.

Ana, maktabimizning bepoyon, gulzor, mevazor hovlisi. Maktab bog'i sinflarga bo'lib berilganligi uchun, gulzorlar bir-biridan ko'rkam, turfa o't-alaflardan xoli, hammayoq ozoda. Yuqori sinf o'quvchilariga mo'ljallangan tomi tunukali, derazalari baland-baland muhtasham sinfxonalar oldidagi keng-mo'l maydon esa har qachongidan ham gavjum. Quchoqqa sig'mas, ko'kka bo'y cho'zgan ko'kteraklarning quyuq soyasida birinchi sinfda o'qiyotgan bolachalardan o'ninchi sinfda tahsil olayotgan yigit-qizlargacha bo'y-bo'ylariga binoan, qator-qator saf tortganlar. Birinchi qatorda birinchi sinf o'quvchilari; ikkinchisida ikkinchi sinf bolalari va hokazo. Hamma jim. Hamma hayajonda!..

Ro'parada — tirsak bo'yidan balandroq supa. Supaning o'rtasida stol. Stolning ustiga qizil baxmal yopilgan. Stolning o'rtasida chog'roqqina billuriy guldon. Guldonda bir dasta oq, qizil atirgullar. Stolning ortida ikkita suyanchiqli kursi. Kursilarning birida direktorimiz. Ikkinchisida bir yigit. Yigitning egnida yengi kalta oq ko'ylak. Sochlari qalin. Yuzlari dumaloqroq. Ko'zlari?.. Ko'zlari, nazarimda, bir qadar tortinchoqlik aralash baxtiyorlik ila chaqnayotgandek!..

Stoldan sal orqaroqda yigirma-yigirma besh chog'li muallimlarimiz: Muhammadjon Jalilov, Mahmud Hojiyev, Nasrulla Fayziyev, A'zam Haydarov, Muzaffar Tursunov, Sa'dulla Rajabov, Ummatova, Sayfiddinova, Shodiyev…

Men o'sha kunlarda yo oltinchi, yo yettinchi sinf­­da o'qiyotgan bo'lsam kerak. Ancha hushyorroqman. Bor diqqat-e'tiborim — kalta yengli oq ko'ylak kiygan, sochlari qalin, hali birmuncha yosh bo'lishiga qaramay, sochlariga xiyol oq oralagan yigitda: “Kim ekan bu yigit? Kim… kim bo'lishi mumkin?”

Bir mahal, direktorimiz o'rinlaridan turayotib, gap boshladilar:

— Komiljon — bizning o'quvchimiz. Komiljon Muqimov MGU — Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetining studenti! — Shoyon faxr bilan shu gaplarni aytayotib, direktorimiz, yuz-ko'zlari samimiy, xushhol jilmayishlaridan yanayam yashnagan ko'yi, chapak chaldilar.

Birdan hamma shodumon chapakka qo'shildi. Hatto, bir chekkada saf tortgan muallimlarimiz ham!..

Faqat, negadir, Komiljon Muqimov chapakka qo'shilmadi.

Nihoyat, yeru ko'kni tutguday alangali qar­saklar tinib, nogahon potirlab to'zg'igan qushlar tag'in qaytadan daraxtlarning shoxlarida birin-birin qo'nim topgach, direktorimiz Boboyor Rahmatov, hammani yanada hayajonlantirguvchi o'ktam ohangda:

— Kimda kim yaxshi o'qisa — a'lo baholarga o'qib, maktabni bitirsa, ana, ko'ring — bizning o'quvchimiz Komiljonday Moskvada o'qish baxtiga sazovor bo'ladi, — dedilar. — Demak, aziz bolajonlar, dangasalik qilmay, o'yinqaroqlik qilmay, o'qish kerak.

Ana o'shanda men, ko'zlarim chaqnab, Komiljon akaga — navqiron student Komiljon Muqimovga dil-dilimdan chin havas bilan uzoq-uzoq termulganman. Komiljon aka esa o'shanda o'zlari bilib-bilmay, menga bebaho, beadat bir ibrat maktabini o'taganlar.

Hali-hamon men maktabimiz direktori Boboyor Rahmatovdan benihoya minnatdorman. Ayni o'shanday unutilmas, bir-biridan ibratli uchrashuvlar deyarli har yili maktabimizda bir necha bor uyushtirilar edi. Va men har gal maktabni tezroq bitirishni, tezroq student bo'lishni orziqib kutar edim.

O'ninchi sinfda o'qiyotganimda yo o'n birinchi sinfdamikan, otam, bir kuni, kechki ovqat mahali, gap ohanglarida bir dunyo havas bilan:

— Cho'g'olonlik Salom akaning… Salom Keldining katta o'g'li Muhammadjon o'qishni bitirib, “Buxoro haqiqati” gazetasida ishlayotgan emish, — dedilar onamga.

— Otamning ajabtovur havas bilan, yorqin bir umid ila aytgan gaplari hammamizga, jumladan, onamga ham boshqacha ta'sir qilgan bo'lsa kerak, menga qarab, ana, ko'rdingmi, deya­yotgan kabi, boshlarini o'ychan irg'ayotganlari barobarida, qoshlarini bir kerib qo'ydilar.

O'z zamonasida dunyoviy dong taratgan mashhur nemis faylasufi Artur Shopengauer o'zining “Hikmatlar” kitobida bitganki: “Jasorat va matonat — otadan, qobiliyat va iste'dod esa farzandga onadan meros.”

Men Allohimdan ko'p va xo'p minnatdorman — otam Nusrat Qilich Sharofatxon o'g'illarining, onam Dilbar Hoji Rahmatbibi qizlarining o'g'illari bo'lganim uchun!.. O'sha lahzalarda birovning o'g'li sha'niga otamning ehtirom ila aytgan e'tiroflari, onamning esa har qachongidan ham ma'nodorroq qarab, qoshlarini bir kerib qo'yganlari menga jild-jild kitoblarda bitilgan pandu nasihatlardan ham ko'ra samaraliroq ta'sir qilgan. Va beixtiyor cho'g'olonlik Salom Keldining katta o'g'li Muhammadjonga mening chinakamiga havasim kelgan. O'sha kunlargacha bir nechta xabar va ixcham maqolalarim tuman, viloyat gazetalarida e'lon qilingan; oy sayin maktab devoriy gazetasini chiqarish ham mening zimmamda edi.

O'zi avval-azaldan odamzodning fe'li qiziq-da, bolaligidanoq topag'onligi yo bilag'onligi, yoki, hech bo'lmasa, gapga chechanligi bilanmi, tengdosh-safdoshlaridan ajralib turishni, kattayu kichikning, ayniqsa, otasiyu onasining e'tiborini qozonishni o'zi uchun o'tda yonmas, suvda cho'kmas bebaho bir mukofotday bilar ekan. Binobarin, otamning istaklari men uchun bamisoli qonun, onamning xohishlari esa go'yo bir madadbaxsh hukm edi.

Ertasi — bozor kuni, ittifoqo, peshindan keyingi uch-to'rtlar mahali Muhammadjon akani Pirmasning bo'yida ko'rib qoldim. Muhammadjon aka, nazarimda, Buxoroyi sharifga yo'l olganlaru, endi avtobus kutayotgan edilar. Hademay, old tomoni yalpoq, tanish ko'k avtobus yelib keladiyu, Muhammadjon aka avtobusga o'tirib, olis va lekin sharafli saodat manzili sari yo'lga tushadilar.

U davrlarda, bizning qadrdon G'ishtimiz, Yo'ldosh aka, — iloyo tariximizning bilag'oni, milliy adabiyotimizning kuyinchak oqsoqolidan Alloh rozi bo'lsin. Barcha davrlar uchun birday aziz birgina “Navro'z naqli” nomli kitoblarini bir eslanga-a!.. — aytmoqchi, jannatmakon Behishti edi. Behishti!.. Qishloqni oralab, kechayu kunduz, qishin-yozin sharqirab katta Pirmas ro'd oqar edi. Harosat ila, qalqib-qalqib oqayotgan ro'dning bo'ylaridagi ko'k teragu oq terak, majnuntolu qoratollarning quyuq soya-salqinidagi choyxonayu oshxonalar choyxo'rlaru oshxo'rlar bilan kunbo'yi gavjum bo'lardi. Shashlikpaz Abdulla mo'ylovning qo'ralaridan erta choshgohdan kech namozshomgacha pista ko'mirning isiga omuxta xushxo'r shashlikning ishtaha qo'zg'ar yoqimli hidi dimoqlarga urilgani urilgan edi. G'ishtining Sarbozor atalmish bepoyon maydoni atrofini o'nga yaqin turli magazinlar, kitob do'konlari va qishloq Sho'rosining salobatli oq binosi qurshagan edi.

Vah-vah, Sho'ro binosining o'ng yonidagi sarhovuz qoratollarining shoxlariga ilingan mo''jaz qafaslarda esa mastiqqan bedanalarning ajab dilkash patpalaqi erta tong-sahardan to avval oqshomgacha tinmas edi-ya!.. Ko'rpachalar to'shalgan kartlarda dam shashkachi yosh-yalang­larning, dam shohmotchi ulug'larning kimo'zar musobaqalari esa tun allamahallargacha avj olaverardi.

Endi eslasangiz, beixtiyor yurak-bag'ringizni kuyishtirguvchi ul olis va lekin unutilmas ertak yanglig' o'tmishning zavqu safosi, — e voh! — bugun bizning avlod uchun so'ngsiz alam, adoqsiz bir armon: essiz sarhovuza-a!.. Bir necha yuz yillar davomida erta yozdan kech kuzak kunlariga dovur bir necha o'nlab avlod yoshlarini beorom qalqigan bag'rida yayratib ulg'aytirgan essizgina Pirmasa-a!.. O'shanday gavjum, o'shanday gullab yashnagan Behishtiy qishloq endilikda suvsizlik azobidan, bedavo sho'r vabosidan kunu tun, qishin-yozin behol… bemajol hansiramoqda.

Essizgina G'ishtima-a!..

Qishlog'imizning markazidagi Qo'rg'onni aytmaysizmi — qo'rg'onmisan qo'rg'on edi-ya!.. Sahni bepoyon, balandligi esa oz emas, ko'p emas, salkam o'n gazcha. “Abdullanoma”ning ikkinchi kitobida o'zim o'qiganman — 1526 yilda, demak — 500 yillar avval; demak — ashaddiy qonxo'r Chingizxon bosqinidan rosa 300 yillar keyin Buxoro amiri Abdullaxon davrida Qo'rg'on harbiy istehkom maqsadida barpo etilgan. Pirmas esa qishloq bunyod etila boshlangan yillardayoq!.. Demak, Chingizxon qo'shinlari Xorazmshohlar davlati markazi ko'hna Urganjni kunpayakun qilib, xorazmliklarning eng atangan yigitlarini o'zlariga qalqon maqomida Buxoro sari 1220 yillarning o'rtalarida haydaganlaridan 300 yil keyin Qo'rg'on barpo qilingan. G'ishti qishlog'i esa Qo'rg'ondan 300 yil avval Xorazmdan haydalgan urganjilar tomonidan bunyod etilgan. Binobarin, qishloq markazidagi eng ko'rkam va gavjum shohko'chaning Urganjilar deb atalishi bejiz emas. Pirmas ro'di esa o'z zamonasining buyuk avliyolaridan biri bo'lmish hazrati Pirmast buvamizning, — ul zoti sharifimizdan Alloh rozi bo'lsin, — muborak nomlari bilan atalgan.

Ha-ya, Qo'rg'on bizning bog'imizga tutash. Bog'imizni o'tgan asrning 50-yillarida otam o'z qo'llari bilan bunyod etgan. Hali-hanuz bog' gurkirab-yashnab hosil berayotir. Lekin, afsus, ming afsuski, meva-chevalari goh talx, goho tursh. Hatto, olmalar ham…

E voh, Buxoroyi sharifimizni donishmand laylaklarimiz tark etganlaridek, jonajon G'ishti-Behishtimizga qadrdon ko'kqarg'alarimizning ham kelmay qo'yganiga, mana, necha o'n yillar bo'pketdi-ya!..

Shukur, biz ko'rdik. Lekin, bugungi g'ishtilik-behishtilik yigit-qizlarga mo''jizavor ko'kqarg'ani ko'rmoq nasib etmadi.

At-ta-a-ang!..

Sho'ro binosi ro'parasidagi katta yo'l bo'yidan boshlanguvchi ot arava yurgili tikka o'rlagan nishablikdan Qo'rg'onga ko'tarilar edik. Nishablikning, chamasi, uchdan biriga yetgan joyning o'ng tomonida muhtasham gumbazli sag'ana bo'lardi. Sa-g'a-na!.. Uning gumbaziga qadim o'tmishimizdan ko'p qonli kechmishlarni sassiz-sadosiz so'ylaguvchi ajabtovur tug' qadalgan edi. Bola kezlarimda, keyinchalik o'quvchilik yillarimda ham, asosan seshanba kunining shom namozidan avvalroq onam ikkalamiz bir necha bor ziyoratga borganlarimizni hali-hanuz yaxshi eslayman.

— Ajabki, onamning seshanba kuniga e'tiborlarimi, mehrlari boshqacha edi: “Hamma kun ham Xudoning kuni, — der edilar onaginam. — Lekin bugun — bibi Seshanba kuni. Bibi Seshanba kunida o'qilgan movlud, xatmi-xudoyining xayri barokati, har qanday yaxshi amallarning savobi boshqacha bo'ladi. Yur, To'xtajon?..”

Ana keyin, Sag'anaga ro'para bo'lishlari bilan, onamning: “Assa-lomu alaykum!..” deb shivirlaganlarini eshitayotib, quloqlarimni ding qilardim. Onaginamning, azizgina ruhi pok­lari to abad, Qiyomat-qoyimda ham Jannatning eng go'zal bog'larida, Xudoyimning ardog'ida o'zimizning o'tmish jonu jigarlarimizning, xususan va yana xususan, otajonimning azizgina ruhi poklari bilan birga-birga birgalikda benihoya yayrab yashnasinlar. Omi-i-in!.. — lab­lari tinmay shivirlardi-yu, lekin men nimalar deya tavallo qilayotganlarini aniq-tiniq eshitolmay,   dog'da qolardim. Va, o'sha alpoz, Sag'ana atrofini bir aylanganimizdan so'ng, odambo'yi eshikchasidan ichkariga kirardik.

Ichkari deganimiz — eniga ikki yarim-uch gaz, bo'yi ham, nazarim-da, o'shandan ko'p emas edi. Onam, erinmay, hafsala bilan mo'ntiq supirgicha bilan ichkarini supirardilar. Keyin, quyoshchiqar tarafdagi burchakka bir qarichcha ho'l navdaga paxta o'ralib, rosa moy shimdirilgan bir juft shamni, bizgacha kimlardir yoqqan shamlar yoniga o'rnatgach, yana dil-dillaridan nimalarnidir mayin-mayin shivirlagan ko'yi, bir-bir gugurt chaqib, shamlarni yoqar edilar. Biz — ona-bola, shamlarning yonib ado bo'lishini kutmay, sarhovuz tomonlarda qushlarning oqshom bazmlari ayni avj olayotgan, yeru osmon shomning nimtatir qorong'iligiga asta chulg'anayotgan mahalda uyga yo'l olar edik.

Nihoyat, mavridi keldi, endi men ko'ng­limdagi taxminimni oshkora qayd etay: onam ikkalamiz ziyoratiga borgan Sag'ana — aslida, hazrati Pirmast buvamizning muborak maqbaralari bo'lgan. Binobarin, bir zamonlar happozi — obboziga o'ch yosh-yalanglarni bag'rida benihoya, beminnat yayratib-yashnatgan ro'dimizning Pirmas atalganligi ham ayni haqiqatga yaqindir.

Tavba… tavba, o'ylasangiz, birdan tomirlaringizda qoningiz ko'pirib-toshib, naq miyangizga uradi-ya!.. To'g'ri-da, Sho'ro yillarida mamlakatdagi jami machitlar yigirma-yigirma beshtaga yetar-etmas edi. Lekin, — vo ajab! — o'g'irlik deyarli yo'q edi… Kazzoblik yo'q edi… Tug'ib-bo'g'ishlaru big'illabgina yig'lay-yig'lay jon berayotgan tirsakbo'yi odamchani hojatxonalarga uloqtirib qochishlar yo'q edi… O'n gulidan hali bir guli ham ochilmagan, lekin allaqachon gajak zulflari shaftolirang yonoqlari uzra layliyona to'zg'igan, — yo Xudo-o-o! — halitdan chak-chakni qoqqan o'quvchi qaqajonlarning nozikkina bir joylariga jimitday-jimitday qisqichlar qistirtirayotganlari… Uf-f-f!.. Tavba-a!.. Astag'firullo-o-oh!.. Baridan battarrog'i, hatto, Vatan xoinligidan ham dahshatlirog'i — Davlat xazinasining, xususan, kelajak taraqqiyotimizning kushandasi la'nati ko'chirmakashlik deganingiz ilg'or g'oyalar ruhida kamol topayotgan bo'lajak olimlarning yetti uxlab tushlariga ham kirmas edi. Yo'q, aslo!.. Biroq keyingi o'ttiz yillarda — demak, mus­taqillik yillarida, Sulaymon o'ldi-yu, devlar qutildi, deganlaridek, machitlarimiz mingdan oshdi. Agar… agar undan-da ko'proq bo'lmasa!..

Shukur, ko'z tegmasin, bari — purviqor, bari — mahobatli; qarasangiz, do'ppingizga qo'shilib, hushingiz boshingizdan uchadi!.. Juma namozi, ayniqsa, muborak hayit bayram kunlarining bomdod namozlari chog'ida machitlarga odam sig'may, yo'l va yo'laklarga joynamoz to'shagan ming-ming namozxonlarni ko'rib, lab­laringizga uchuq toshadi. Go'yo… o'zbekning endi-endi emaklay boshlagan churvaqasidan to yotsa-tursa go'ri lahadi bot-bot ko'ziga ko'rinaveradigan ramaqdajon bobosigacha namozxon.

Xo'sh, madomiki hamma namozxon ekan, nega… nima uchun o'g'rilaru kazzoblar, imonsiz ko'chirmakashlaru zaru zevarlarga o'ch xonimchalar bahor yomg'iridan keyingi go'ngzamburug'day ko'paygandan ko'payayaptilar?.. Nima, qonunlar ishlamayaptimi yo qonun ijrosini nazorat qiluvchilarning chalasavod arbobchalarning o'zlari kazzobmi?.. Afsuski, bunday haqli, bunday o'jar savolga javob bitta: aytsam   o'ldirurlar, aytmasam o'lam!..

Ushbu nogahoniy alamli fikr-mulohazalarimning boisi shuki, o'tgan asrning 30-yillaridagi o'ta shafqatsiz qatag'on kulfatlaridan, Ikkinchi jahon urushining dahshatli qimmatchilik-qahatchilik yillaridan omon qolgan, 500 yillar davomida Qo'rg'onimizga ulug'vor salobat, ilohiy bir ko'rk bag'ishlagan, eng asosiysi — imonimiz butligining timsoli bo'lmish o'shanday Sag'ana, ne alamki, yaqin o'n yillarning nari-berisida go'rso'xta birov nafsining qurboni bo'pti. Astag'firulloh, Sag'ana-ya!.. Bizga o'z Pirmasimizday, o'z sarhovuzimizday qadrdon Sag'ananing g'ishtlari talon-toroj qilinib, yer bilan yakson etilganligini noxos ko'rayotganimda, birdan chakagim so'ljaygancha, tang qotib, yoqamni ushlaganman: yo alhaza-a-ar!

Essiz Sag'ana-ya!

Essizgina imonimiza-a!!.

Vahshiylarcha gumdon qilingan Sag'anadan taxminan 500 qadamlarcha narida, Qo'rg'onning teng o'rtasida — eng baland tepalikda — bo'yi salkam besh gazlarcha keladigan chordevor bo'lardi. Albatta, vaqtiyi zamonida kattaroq bir mehmonxonaday joyni egallagan chordevorning usti yopig'liq bo'lgan. Va u o'z zamonasining to'qsaboyu zobitlarining mashvaratxonasi — genshtabi — vazifasini o'tagan. Lekin bizning davrda — o'tgan asrning 50-55-yillarigacha, balki, undan-da avvalroqdir, tomi ko'chirilgan… Devg'ishtdan ko'tarilgan keng devorlarining esa endi-endi u yer-bu yerigina, — axir, oradan 500 yillar o'tgana-a! — zaxa yeya boshlagan, — ammo yaqin kelajakdagi yebto'ymas yuholariyu imonsizlari tomonidan hali g'ishtlari talon-toroj qilinmagan edi.

* * *

O'sha o'spirinlik yillarimda erishgan haqiqatlarimdan yana biri shuki, G'ishti-Behishtimizning mo''tabar Qo'rg'oni nafaqat g'ishtilik-behishtiliklarning, balki, tasbeh donalariday bir-birlariga tutash atrof-tevarakdagi ko'zu qoshday qishloqlar yoshu qarisi, ayolu erkagining ham g'ururi va iftixori timsoli edi. Jumladan, o'zimizning jo'shib, mavjlanib, qirg'oqlarini yemirguday pishqirib-sharqirab oqqan Zarafshonimiz ham!..

E voh, ming voh, olis o'tmish-kechmish go'zalliklarni bugun ko'z o'nggingizda oydin oyday tasavvur qilayotib o'ylasangiz, yurak-bag'ringiz shilinguday beayov achishib og'riydi… Albatta, og'riydi-da!.. Axir, o'shanday purviqor Qo'rg'onimiz yillar shamoliyu yog'in-sochinida cho'ka-cho'ka, yemrila-emrila bugunlikda bo'ychanroq bir odamning bo'yidan sal balandroq ayanchli bir tepalikka evrilipti. Zarafshonimizni aytmaysizmi?!. Yo Xudo, yaqin o'tmishdagina dillarga hayajonu harorat solib oqqan jonajon Zarafshonimiz esa o'zanida arang jildirab oqayotgan irmoqning ayni o'zginasi bo'p qopti.

Olis talabalik yillarimizning avji saraton kunlari poytaxtning kuyindi islarga to'la, dimiqqan havosidan ko'nglimiz aynib, qiyomatli dilkash-dardkashini qo'msagan jafokashday Qo'rg'onimizni, Pirmasimizni, — Pirmasimiz kabi allaqachonlar ko'milib ketgan, — Qalqonu Sultonrabotimizni, bemalol, beminnat Zarafshonimizni sog'ina-sog'ina, yelib-uchib borganlarimizni eslasam, qo'qqis yo'lini yo'qotgan qalandarday beixtiyor ich-­ichimdan chingsib, boshimni behud chayqayveraman… chayqayveraman: yo Xudo-jon, rahmdilimizsan-ku?!.

Ammo ne tongki, taskin yo'q, tasalli yo'q — ya'ni, dodgo'y bor-u, dodxoh yo'q. Bir zamonlar Uvaysiy onamiz nola chekkanlaridek: “Ajab zamon o'ldi — kim yaxshi ersa, yomon o'ldi”.

… Dunyo donishmandlarining yakdillik bilan ta'kidlashlaricha, Vatan — avvalo, xalq va axloq, degani. Men ana o'sha bir-birlariga jonfido — bir-birlariga himmatli, muruvvatli, o'ta mehrliyu oqibatli; beayov, beomon urushning qirg'inbarot yillarida tish-tirnog'igacha qurollangan bosqinchi nemis fa­shistlari ustidan uzil-kesil G'ALABA qozonib, qonxo'r gazandalarning Reyxstagiga g'alaba bayrog'ini tikkan qahramon xalqimizga munosib bo'lishni o'ziga sharaf bilgan avlod vakiliman. Men, o'sha — o'zim bilgan soddadil, samimiy, bir-birlariga jonfido, axloqi yuksak, qahramon xalqimning maftuniman, quliman…

… O'sha-o'sha, katta adabiyot olami sari Cho'g'olondan boshlangan sirli-sehrli so'qmoq men uchun ham qadrdon, men uchun ham aziz. Behazil!.. Ha-da, Muhammad Salom — ko'nglimda adabiyotga… o'zimning chin adabiyotimga so'nmas mehr o'tini alangalatgan ilk ustozim. Ustozning dastlabki “Kechirim”, “Sevgi tori” kitob­larini havaslanib o'qiganlarim, kitoblarining muqovalarini oshiq yigit ma'shuqasining so'lim sochlarini mayin-mayin silagani kabi, entika-entika silaganlarim hozirgiday yodimda.

Agar… agar o'sha favqulodda ajabtovur havas ko'nglimda mavj urmaganida, “Oppoq tong”, “Yorongul”, “Mo''jiza”, “Chig'iriq”, “Bayram”, “Baxt qushi”, “Tantana”, “Ikki olam aro” nomli hikoya va qissalar hamda munoqasha kabi o'nlab kitoblarim, “Tuhmat” nomli romanim yozilmasmidi… Agar… agar milliy ma'rifatimiz fidoyisi — jonajon maktabimiz direktori Boboyor Rahmatovning aziz ruhi pok­lariga, otalarining-onalariningda aziz ruhi poklariga Allohimning beadad, behisob rahmatlari yog'ilsin — dunyosining olis, chekka bir qishlog'idan borib, olamjahonga dong taratgan Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetining eng a'lochi talabalaridan biri bo'lolgan Komiljon Muqimovni besh yuz nafardan ko'proq bir maktab o'quvchiga qizg'in iftixor ila ko'z-ko'zlamaganlarida, ko'nglimizda chinakam bilimga so'nmas mehr mavj urarmidi.

Hay, bilmadimo-ov!..

Ha-ya, o'sha tarixiy uchrashuv — o'zimizning qishloqdoshimiz, barchamizning birday qadrdonimiz — navqiron talabaning ham ko'ngliga ancha-muncha sharafli mas'uliyat hissini jo qilgan ekanmi, ana, bugunlikda Komiljon akamiz o'zbek milliy Nanotexnologiyasining asos­chisi, mashhur fizika-matematika fanlari doktori, atoqli professor, O'zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi.

Xullas, mana, chin havasu ibratning bemisl, beqiyos yaratuvchanlik kuchiyu qudratining olamshumul samarasi.

Yashasin havas, yashasin ibrat!..