Uyqudagi Qonunbek yoki biz ko'z tikkan pahlavon
Rus adibi Saltikov-Shedrinning “Pahlavon” degan ertagi bor. Baba Yaga kampir azamat bir bahodirni tug'adi. Boqib parvarishlaydi. Botir yigit o'sib, kuch-quvvatga to'lib, tog'day azamat bo'ladi. Bir kun quyuq o'rmonga kirib ketadi. Yo'lida bir ulkan emanni ildizi bilan yerdan sug'urib, otib yuboradi. Boshqa katta emanni bir urib, cho'rt ikkiga bo'lib tashlaydi. Keng kovakli uchinchi bir emanning ichiga kirib yotib uxlab qoladi.
Pahlavonning xurragi tevarak-atrofni tutadi, hatto vahshiy hayvonlar ham o'rmonni aylanib o'tar, qushlar bu yaqindan uchib o'tmas ekan. Boshqa mamlakatlardagi g'animlar pahlavonning haybatidan hayiqib qolishib, bosqin qilishdan tiyilishadi. Eli-yurti, bahodirimiz rosa yotib uxlab, kuchga to'lyapti, uyg'onsa, yurtimizdagi barcha balo-ofatlarni daf etadi, deb umid qiladi. Chunki yurtda yomonlar ko'payib, yaxshilar ozor topayotgan ekan-da. Ammo yovlar qarasaki, pahlavon o'z odamlariga ham bir misqol yaxshilik qilmay, necha yil o'tsa ham, yotib uxlayapti. Yurt oqsoqollari to'planib, pahlavondan yordam so'rashga qaror qilishadi. Pahlavon esa uyg'onmaydi, bir joyda toshday yotaveradi.
Toqatlari toq bo'lib, eman kavagi yaqiniga borib qarashsa, tevarakni badbo'y hid tutib ketgan. Nega desangiz, Pahlavon shu yotganicha o'lib qolgan ekan…
Saltikov-Shedrin domlaning bu ertagi ramz-ibrat ma'nosiga to'liq. Bir ish qilishga kirishmay, shaylanib yota-yota, fursatni boy berish mumkin.
…Ming taassuflar bo'lsinki, bizning umid yulduzimiz bo'lgan bir pahlavonimiz ham 30 yildan oshdiki uyqudan turmaydi, biz esa uyg'atolmay halakmiz.
Bu uyquchi pahlavon kim o'zi, oti nimaydi, deyayotgandirsiz? Uning oti – Qonunbek, zoti sharifini ham qo'shib aytadigan bo'lsak – “Davlat tili to'g'risida”gi qonundir.
Bola, mushtdekkina bo'lsa ham, sog'lom tug'ilsin ekan. Yo'qsa, botinidagi illatlarni yo'qotish mahol bo'larkan. Ya'ni, andishalilikkina emas, serandishalilik, keraksiz “andishalilik” ham Qonunbekning qonida bor edi. Boshqa davlatlarning qonuni qonunga o'xshab shart kessa, bu sho'rlik chaynalib tura berar edi.
Qarang, boshqa qo'shni davlatlarning til to'g'risidagi qonunlarida serhadik, mayinlik yo'q – ularda qonun ruhi va uslubi ustuvor:
Armaniston: “Armaniston Respublikasining davlat tili – arman tilidir, bu til respublika hayotining barcha sohasida amal qiladi. Armaniston Respublikasining rasmiy tili – arman adabiy tilidir. Armaniston Respublikasi arman tilining mamlakat tashqarisida yashaydigan armanlar o'rtasida saqlanishi va tarqalishiga ko'maklashadi”.
Tojikiston: “1. Tojikiston Respublikasining davlat tili tojik tilidir. 2. Tojikiston Respublikasining har bir fuqarosi davlat tilini bilishga majburdir”.
Ozarbayjon: “1. Ozarbayjon Respublikasining davlat tili ozarbayjon tilidir. Ozarbayjon Respublikasining har bir fuqarosi davlat tilini bilishga majburdir. 2. Ozarbayjon tili davlat tili sifatida mamlakat hayotining barcha siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy sohalarida foydalaniladi. 3. Ozarbayjon Respublikasi davlat tilidan foydalanishni, uni himoya qilish va rivojlantirishni ta'minlaydi”.
Qozog'iston: “Qozog'iston Respublikasining davlat tili qozoq tilidir. Davlat tili davlat boshqaruvi, qonunlar, sud yuritish, ish yuritish tili bo'lib, butun davlat hududida ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalarida amal qiladi. Davlat tilini bilish har bir Qozog'iston Respublikasi fuqarosining burchidir”.
Ko'ramizki, qonunlar – qonunday. Tili ham, ruhi ham. Biroq bizning Qonunbekning peshonasiga esa boshqacharoq taqdir yozib qo'yilgan edi:
“1-modda. O'zbekiston Respublikasining davlat tili o'zbek tilidir.”
Biroq bu “qaltis” gap uchun keyingi besh moddada rosa “uzr” so'raladi:
“2-modda. O'zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi Respublika hududida yashovchi millat va elatlarning o'z ona tilini qo'llashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi.
3-modda. O'zbek tilining O'zbekiston Respublikasi hududida davlat tili sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu Qonun va boshqa qonunlar bilan belgilab beriladi. Tilning Qoraqalpog'iston Respublikasida amal qilishiga bog'liq masalalar, Qoraqalpog'iston Respublikasining qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Ushbu Qonun tillarning turmushda, shaxslararo muomalada hamda diniy va ibodat bilan bog'liq udumlarni ado etishda qo'llanishini tartibga solmaydi.
Fuqarolar millatlararo muomala tilini o'z xohishlariga ko'ra tanlash huquqiga egadirlar.
4-modda. O'zbekiston Respublikasida davlat tilini o'rganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit hamda uning hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda bo'lish ta'minlanadi, bu tillarni rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratiladi.
Fuqarolarga davlat tilini o'qitish bepul amalga oshiriladi.
5-modda. O'zbekiston Respublikasida davlat tilida faoliyat ko'rsatadigan, milliy guruhlar zich yashaydigan joylarda esa – ularning tillarida faoliyat ko'rsatadigan maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarini tashkil etish ta'minlanadi.
6-modda. O'zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslarga ta'lim olish tilini erkin tanlash huquqi beriladi. O'zbekiston Respublikasi davlat tilida, shuningdek, boshqa tillarda ham umumiy, hunar-texnika, o'rta-maxsus va oliy ma'lumot olishni ta'minlaydi.”
Tovba, tovba! Ya'ni, biz-ku, qonun chiqarib qo'ydik, mana, ammo sen ko'nglingga kelganini qila ber, deganday bir gapga o'xshab qolgandaymi?
Oqibatini esa ko'rib turibmiz – savodsizlik, saviyasizlik. Buni yashirib, yo'g'imizni oshirgandan kimga foyda?
Ota-onalar o'g'il-qizlarini rus tilli maktablarga bera boshladi. Bunga ularning lotin yozuvidan bexabarligi, ammo rus tilini yaxshi bilishi bir sabab bo'lsa, ajab emas. Axir, bolasining darsini nazorat qilish istagi bor-ku, ularda. Oqibat, necha o'n ming qorako'z o'zbek farzandi allaqaysi bir chet elda emas, O'zbekistonning o'zida, poytaxti azim Toshkentda ona tilisini qo'yib, o'zga tilda ta'lim-tarbiya olayotibdi, mana natija!
Ilm-fan qaysi tilda rivoj topsa, o'sha millat o'sadi. Ajabki, 35 million nufuslik marrani hatlab o'tgan O'zbekiston aholisining qariyb sakson foizi o'zbek bo'lgani holda, bizda ilmiy nashrlarning anchagina qismi rus tilida tayyorlanadi va chop etiladi. Chunonchi, Fanlar Akademiyasi institutlarining asosiy jurnallari – ruscha. Hatto “O'zbekistonda ijtimoiy fanlar” – “Obщestvennie nauki v Uzbekistane” jurnali ham deyarli 90 foiz rus tilida. Ellik yillar muqaddam butun o'zbek xalqining sevimli nashri bo'lgan “Fan va turmush” jurnalini bugun varaqlasangiz, yarmi ruscha, yarmi o'zbekcha bo'pketganini ko'rasiz. Hatto… “O'zbek tili va adabiyoti” jurnali ham har bir maqola oxirida rus va ingliz tillarida “rezyume” berishga o'tib oldi. Fanning turli tarmoqlariga, shuningdek, tibbiyotga, texnikaga, texnologiya va hokazolarga bag'ishlangan asosiy ilmiy jurnallar o'zbek tilida chiqmasa, bu fanlarga oid terminologiya ona tilimizda shakllantirilmasa, o'zbek ilm-fani qayoqdan taraqqiy etsin? Bu holda, biz bir joyda depsinib tura veramizgina emas, tobora ortga qarab ketamiz. Chunki boshqalar oldinga intilishyapti. Bularni o'zbekchalashtirish, o'zbek ilm-fanini o'zbekcha asosda taraqqiy toptirishga harakat qilish o'rniga, Davlat tilini rivojlantirish departamenti butun kuchi-g'ayratini lotin yozuviga o'tishga, davlat xizmatchilari uchun lotin yozuviga o'rgatadigan pullik kurslar ochishga berib, toliqib ham qolayotir. Holbuki, bizdan boshqa hech bir mamlakatning davlat tili haqidagi qonunida milliy yozuvning qaysi shaklida ish yuritishi belgilanmagan, chunki lotin yozuviga o'tish — davlat tilini rivojlantirishga mutlaqo aloqasi yo'q narsa.
1990 yillar boshida ochilib, bir necha yil katta ishlarni bajargan Til qo'mitasi yopilgach, ko'p ishlar o'lda-jo'lda qolib ketdi. Uning o'rniga ta'sis etilishi belgilangan Til komissiyasi esa o'z oti bilan komissiya – har zamonda bir yig'iladi, birov bu yerda maosh olib ishlamaydi, biron rejali ishni bajarmaydi va hech kimda bu borada hech mas'uliyat yo'q.
Vazirlar Mahkamasining Davlat tilini rivojlantirish departamenti va til siyosatiga daxldor (aslida hamma daxldor bo'lishi kerak emasmi?) tashkilotlar esa avvalo, ona tilimizning o'z ona yurtimizdagi o'rni uchun qayg'urishi lozim.
Har bir mamlakatning ko'zgusi hamma zamonlarda ham o'sha yurtning poytaxti bo'lgan. Endi tilimizning davlat tili maqomidagi amaliy ifodasi Toshkentda qay ahvoldaligiga qaraylik-da, xulosa qilaveraylik: bugun aytaylik, qaysi bank idorasiga kirmang yo qay bir binoga, ko'chaga qaramang, ajnabiy so'zlaru, atamalarga to'lib toshgan. Biz qaerda yashayapmiz o'zi? Shunchalik ham baynalmilallik bo'lar ekanmi?!
To'g'ri, xalqlar do'stligi yaxshi, muhim, kerak, shart, lekin bu degani o'z tilingga behurmat bo'laver degani ham emas-da. Mana ayting, Rossiyaning Moskva shahrida qancha odam, qancha millat vakillari yashaydi yoxud London yo Rigayu Tallindagi birorta idora, ko'chasi peshlavhasiga o'zbek yo tojikcha bitilgan joyni topib ko'ring-chi! Nega, nega shu oddiy haqiqatni sira anglagimiz kelmaydi, kimdan buncha cho'chiymiz o'zi?! Qolaversa, o'zbek davlatchiligining asosida o'zbek tilining turishi hech qanday bahsga, ikkilanishga hojat, asosningda bo'lishi mumkin emas!
Hali Sovet davlati hukmron paytida o'zbek eli o'z irodasini namoyon etib, ona tilini davlat tili deb belgilagan edi. Ammo shiddat va shashtimiz bundan nariga o'tmadi – alpong-talpong qadam tashlagan Qonunbek pahlavonimiz sal ichkariga kirib borar-bormas, xurrak otib uxlashga tushdi, esizki, xurragi ham pasayib borayotir. Yaqinroq borib qarab, holidan xabar olaylik, yuziga suv sepib bo'lsa ham uyg'otib olaylik, ishqilib… So'ng parvarish qilib, oyoqqa turg'izib olmasak bo'lmaydi.
Zuhriddin ISOMIDDINOV,
O'zbekiston Respublikasida
xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi