Hukmdorning ibratli ishlari: hiyla ila adolatli jazo

Temuriylar sulolasiga   mansub hukmdorlar va   shahzodalar ichida ilmu   fan, adabiyot bilan mashg'ul   bo'lganlari ancha. Ammo ular orasida   Mirzo Ulug'bek alohida   ajralib turadi. Biz bu   gal Ulug'bekning   fan   taraqqiyotiga qo'shgan hissasi   to'g'risida emas, insoniy xususiyatlari, ibratli ishlari   haqida to'xtalishni ma'qul   topdik.    

Diyonatsiz qozining aybini qandaydir hiyla bilan topganligi va jazolaganligi to'g'risidagi mish-mishlar ahli Movarounnahrni qoyil qoldirdi. Ana shu voqeadan so'ng omma, hukmdori bo'lgan Ulug'bekning adolatparvarligiga qattiq ishonib, unga ixlos qo'ydi…

1394 yilning 22 martida tavallud topgan Muhammad Tarag'ay bolaligidan bobosi Amir Temur, otasi Shohrux va ustozi Qozizoda Rumiydan yuksak tarbiya olgani bois, o'z davrining yetuk fuzalosi bo'lib yetishgandi. Mirzo   Ulug'bek hayoti ( 1394-1449) davomida asosan, saltanat siyosati tufayli vaqtining ko'pini davlat boshqaruvi va urushlar band qilsa-da, fan bilan shug'ullanishga imkon topa oldi. “Ziji ko'ragoni”, “Tarixi ar'ba ulus” asarlarini yozdi. Buxoro, Samarqand va G'ijduvonda uchta madrasa bunyod qildirdi. 1424-29 yillarda Samarqandda muhtasham rasadxona barpo ettirib, atrofiga Qozizoda Rumiy, G'iyosiddin Jamshid, Ali qushchi, Muiniddin Koshoniy singari ko'plab allomalarni to'pladi. Ularga zarur shart-sharoit yaratib berdi. Shunday katta ishlarni qilgan hukmdor va allomaning o'ziyam doimo ilmga intilar, tarozining ilm pallasi siyosat pallasini bosib qo'yardi.

G'iyosiddin Jamshid shunga doir bir voqeani 1417 yili otasiga yozgan maktubida keltirib o'tgan. Unga ko'ra, kunlardan birida Ulug'bek va allomalar otda ketayotib, 818 yil rajab oyining o'ninchi va o'n beshinchi kunlari orasidagi ( milodiy 1415 yil 15-20 sentyabr) dushanba kuni yil mavsumining qaysi kuniga to'g'ri kelishini aniqlashadi. Ulug'bek otda borganicha xayoliy hisob bilan quyoshning taqvimi o'sha kuni bir daraja va ikki daqiqa ekanligini topadi. Keyin esa manzilga kelgach, otdan tushib qog'ozga yozib hisob qilishganida, Ulug'bek Mirzoning xayolan qilgan taqvimi to'g'ri ekanligi oydin bo'ladi. Bu holat hukmdorning quvvai hofizasi va aql-idroki shunchalik kuchli bo'lganini ko'rsatadi. Shu bilan birga u davlatniyam olimona, adolatli ravishda boshqargan.

Zayniddin Vosifiyning “Badoyi' ul-vaqoi'” asarida shunga doir ibratli voqea keltiriladi:

Bir kuni Ulug'bekning huzuriga noma'lum shaxs kelib arz qiladi:

— Hukmdorim! Bundan olti oy oldin Rum taraflarga safarga ketishda, besh ming ashrafiy aqcha pulim bor edi. Pulimni shu shaharda biron kimsaga omonat qo'yib ketmoqchi bo'ldim. Ushbu shaharda qozidan boshqa diyonatli va insofliroq odam bo'lmasa kerak, deya o'yladim. Shu bois o'sha pulni oftobaga soldim va og'zini mahkam bekitib qoziga topshirdim. Safardan qaytgach, qozinikiga borib omonatimni talab qilsam, u o'zini tanimaslikka olib, po'pisa qildi.

Ulug'bek bu voqeani eshitib o'ylanib qoldi va dedi:

— Ertaga qozinikiga bormoqchiman. Sen ham bor va meni kutib tur. Qozinikidan chiqib otga minayotganda “dod-voy” ko'tar va bo'lgan voqeani bayon qil.

Ertasiga Ulug'bek Mirzo qozini chaqirtirib:

— Ey , qozi! Men behisob naqd aqcha, sandiq to'la qimmatbaho mato va ko'za-ko'za oltinu javohir to'p­ladim. Maqsadim, qazo qilsam, farzandlarim og'ir ahvolga tushib qolsa, shu boylik ularning yomon kuniga yarab qolar, deya o'ylayman. Shaharda bunday xazinani ishonib topshiradigan biron ishonchli odam yo'q. Seni diyonatli deya xazinani topshirishga ahd qildim. Buni ikkimiz bilsak, bas! Zinhor boshqa odam eshitmasin.

Qozi Ulug'bekdan bu gapni eshitib, ich-ichidan suyundi, quvonganidan yuragi yorilishiga sal qoldi.

— Sen uyingga boraver, — dedi Ulug'bek qoziga, — men izingdan chiqib, xazinani yashiradigan joyni o'z ko'zim bilan ko'rib kelaman.

Shu tarzda Ulug'bek qozining uyiga bordi va “xazina”ni yashiradigan joyni belgilashdi. Hukmdor qozinikidan chiqib endi otga minayotganida, qoziga omonat qoldirgan kechagi odam kelib, “dod-voy” qila boshladi.

— Hukmdorim! — dedi u, — shu qozinikida omonat qoldirgandim. Lekin hech qaytarib olomayapman.

Buni eshitib qozini titroq bosdi, rangu-ro'yi o'chdi. Ichida o'zicha mulohaza qildi: “Bordiyu,uning da'vosini rad etsam, podshohning ishonchi yo'qoladi.Oqibatda arzimas besh ming ashrafi( pul birligi) deb ulgurji davlatdan quruq qolaman. Yaxshisi, shu   kazzobning omonatini qaytarib beray”.

Shundan so'ng qozi o'sha odamga o'shqira ketdi:

— Ey, battol! Nega dod solasan? Qachon sen omonatingni mendan talab qilding-u, men yo'q dedim? Diyonatli bir qoziga tuhmat qilgani qanday jur'at topding?

Shunday qilib qozi g'ulomiga “omonat falon joyda, tez borib bunga olib chiqib ber!”, — deb buyurdi.

Ana shu tariqa Ulug'bek hiyla ishlatib, qozidan omonatchining pulini olib berdi. Diyonatsiz qoziga “xazina”ni topshirish o'rniga, uni jazoladi va ishdan bo'shatdi. Hukmdor hayotida bo'lgan bu voqea Ulug'bek Mirzoning yuksak tafakkurli olim va adolatparvar podshoh bo'lganini ko'rsatadi.

Mirzo Ulug'bek hayotining 40 yilini Samarqand taxtida o'tirib, Movarounnahrni boshqarib o'tkazdi. Qisqa umri davomida nafaqat siyosiy arbob, balki tarix va falakiyot ilmlarining zukko bilimdoni, bir nechta kuylar yaratgan bastakor hamda sozanda sifatida ham tarixda qoldi…

Bundan tashqari Ulug'bek Mirzo (1394-1449) o'z zamondoshlari orasida xotirasining kuchliligi bilan ham dong taratgan edi. Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” nomli asarida Ulug'bekning ana shu xislatiga oid misollar keltirilgan.Barcha hukmdorlar singari shikorga ham g'oyat qiziqadigan Mirzo Ulug'bek ov paytida biror jonivorga o'q otib tekkizganida, o'sha vaqtni eslab qolar, bu voqea qaysi kuni, qaerda sodir bo'lgani, qaysi jonivor ovlanganini daftarga bitib qo'yardi. Tasodifan bir kuni o'sha daftar g'oyib bo'ladi. Qancha izlasalar ham, amaldoru xizmatkorlar   daftarni topa olmaydilar. Daftarni saqlovchilar sarosimaga tushadilar.

Shunda Mirzo Ulug'bek:

— Tashvish tortmangiz, men daftarga yozilganlarni boshdan oyoq bilurmen, — dedi va kotiblarni chaqirib, aytib turdi, ular esa yozib olishdi.

Xullas, ov ham ko'payib, shikorda otilgan jonivorlar qayd etilaverib, yangi daftar to'lay degan ediki, yo'qolgan eskisi topilib qoldi. Shunda kosib­lar yo'qolgan daftar va yangidan Ulug'bek aytib turib yozdirgan qaydlarni taqqoslab ko'rdilar. Kotibu saroy amaldorlari Mirzo Ulug'bekning farosati va xotirasiga tasanno aytishdi. Chunki qaysi hududda, qachon, kimlar bilan qanday hayvon ovlanganini hukmdor yoddan aynan aytib bergan edi.

Xuddi shunga o'xshash boshqa bir ibratli voqeani Ulug'bekning zamondoshi Shayx Ozariy (1382-1462) shunday hikoya qiladi:

“Men hijriy 800( milodiy 1398) yili Qorabog'da, ulug' Amir Temurning qissaxoni tog'oim birlan birga erdim. O'shanda Ulug'bek mirzoning xizmatiga tayin etildim. O'sha paytda hali yosh bola erdim va bir necha yil bolalikning shodu xurramligini shahzoda birlan birga kechirdim. U birlan birga o'ynardim, unga naqlu rivoyatlar aytib berar erdim. Shahzoda men ila yaqin do'st va o'rtoq bo'lib qoldilar.

Hijriy 852 ( milodiy 1448) yili mazkur podshoh (ya'ni Mirzo Ulug'bek) Xurosonni zabt etdi va Isfaroinga kelib tushdi. Yoshlik o'tib, qartayib qolgan erdim. O'rnimdan turib podshohning huzuriga bordim. Meni uzoqdan faqiru taqvodor libosida ko'rdi. Salom-alikdan keyin so'radilar: “Ey, darvesh, sen eski suhbatdoshimizga o'xshaysen, qissaxonimizning jiyani ermasmusen?” Podshohning o'tkir zehni, farosat va pok idrokidin lol qolib dedim: “Ha, janobi oliylari, o'sha qissaxonning jiyani erurmen. Ulug'bek Qorabog'da aytilgan hikoyatlar, Gurjiston g'azovati hamda Ozarbayjon ajoyibotlarini o'rtaga tashladilar”.

Ellik yildan keyin ham bolalik xotiralari, aytilgan hikoyatlarini aynan xotirada saqlab qolishga hammaning ham aql, quvvati yetmaydi. Mirzo Ulug'bek esa o'z davrining jangu jadallari, saroy o'yinlarining fisqu fasodlari, ilmu nujum, falakiyot sirlari bilan ovoraligiga qaramay, bolalikdagi do'stini, yuqorida aytilganidek, hatto oradan qancha vaqt o'tmasin, shikordagi qaysi jonivorni qachon ovlaganini yodida saqlab qolish darajasidagi inson edi.

U. BEKMUHAMMADOV