Maktublarda mamlakat taqdiri

Ayonki, Alisher Navoiyning “Munshaot” asari zamondoshlari Husayn Boyqaro va uning o'g'illari, ustozlari, do'stlari hamda boshqa yaqinlariga yozilgan xatlari majmuasidan iborat.

Tarixdan ma'lumki, o'n beshinchi asrning ikkinchi yarmi – to'qsoninchi yillarda Husayn Boyqaro saltanatida ziddiyatli vo­qealar hukm surdi. 1497 yil Hisor urushining tugashi bilan o'tkazilgan birinchi kengashda Sulton Husayn mirzo katta o'g'li Badiuzzamonni Astrobod hokimligidan Balx viloyati hokimligiga o'tkazadi. Astrobod bosh­qaruvi ikkinchi o'g'li Muzaffar mirzoga topshiriladi. Bu Badiuzzamonga yoqmaydi. Ota va o'g'il o'rtasida ziddiyat kelib chiqadi. Ular hatto o'zaro to'qnashuvga tayyorlana bosh­lashadi.   Bu markazlashgan davlatni tanazzulga olib borishi mumkin edi. Shoir buning oldini olish, xalqni qirg'inbarot urushlardan saqlab qolish uchun ota-bola o'rtasida kelib chiqqan keskinlikni bartaraf etish, shahzodalarni kelishtirish harakatiga tushadi. Ular bilan birma-bir uchrashadi. Uzoqda bo'lganlariga xatlar yozadi. Navoiy bitgan maktublarining aksariyatida Husayn Boyqaro bilan doimiy aloqada bo'lib turgani namoyon bo'ladi.   “Munshoat” asaridan 54 ta ana shunday xati o'rin olgan. Ayniqsa, Badiuzzamonga yozgan xatida alloma gapni uzoqdan boshlaydi, kelib chiqqan tushunmovchilik yuzasidan qarashlarini birma-bir bayon etib, shahzodani hayot voqealarini to'g'ri baholashga undaydi. Ota-onaga nisbatan hurmatda bo'lish haqida payg'ambarlar, ulug' allomalar, xususan, Sulaymon (a.v.s.)ning fikrlarini keltiradi. “Ota qodiri mutloq, ona roziqi marsum” (urf-odatlarimiz) ekanligini bayon etadi.

Shoirning ota-ona qadri haqida juda ko'p ash'orlari bo'lsa-da, ularning hech birini qo'shmaydi. Boshqa shoirlar she'riga murojaat qiladi. Xatda keltirilgan Adib Ahmad ruboiysida shunday satrlar bor:

Atoning xatosini bilgil savob,

Seni yuz balodin qutqarg'ay Xudo.

Ota gunoh qilganda ham, unga hurmat bajo keltirishni, o'rni bilan unga tushuntirish lozimligini aytadi. Ibrohim Xalilulloh bilan otasi Ozari buttarosh, Yusuf a.s. bilan otasi Ya'qub (a.s.), No'h (a.s.) bilan o'g'li Hom o'rtasida yuzaga kelgan noxush voqealarni misol keltiradi. Otasi No'h (a.s.)ning hurmatini joyiga keltirmaganligi tufayli Homning yuzi qora bo'lganligini eslatib, fikrini asoslaydi.

Dastlab Navoiy shahzodaga o'zi ham xayrixoh bo'lib kelgani, asarlarida unga bag'ish­lab maxsus bo'limlar ajratgani va nasihatlar qilganligini bayon etadi. Keyin Badiuzzamon yo'l qo'ygan xatolarni birma-bir sanaydi. Avvalo, uning davlatga tegish­li mulkni kengashsiz, so'roqsiz musodara qilayotganini asoslaydi. Agar shunday qilish kerak bo'lganda ham oldin maslahat qilish, kengashish lozimligini aytadi. Hatto bir o'rinda   qattiq tanbeh berib, shahzodani chuqurroq o'ylashga majbur qiladi: shahzoda Astrobodda hokim bo'lib turganda otasi   Iroq mamlakatini bosib olish uchun tayyorgarlik ko'rayotgan, qo'shin to'playotgan edi. U esa Iroq mamlakatini oldindan yaqin kishilariga bo'lib bergan bo'ladi. Shoir shahzodaga shu voqeani eslatadi: “Hanuz hech yerda hech nima yo'q bu nav suratlarkim, zohir bo'ladur–Sizdan hayfdur”, – deydi.   Badiuzzamonning bunday yo'l tutishi o'ziga va otasining harbiy qudratiga qattiq ishonganidan bo'lsa kerak, albatta. Ammo Xurosonday bir tomoni qadim Hisori Shodmon va Qunduzga, ikkinchi tomoni Iroq va Ozarbayjonga chegaradosh bo'lgan qudratli mamlakat qo'shiniga Iroqday kichkina davlatni zabt etish unchalik qiyin bo'lmasa-da, shahzodaning bu ishi o'zboshimchalik edi. Keyin amalga oshirilishi rejalashtirilayotgan harbiy harakatlar sir saqlanishi, dushman tomonidagilar undan xabar topmasligi lozim edi. Badiuzzamon harbiy qoidaga amal qilmay, Iroq hukmdorlarini sergaklantirib qo'ydi. U Xurosonning g'arbiy chegarasida bo'lgan qo'shni Iroq mamlakati Husayn Boyqaro davlatining g'arbdagi muhim strategik ahamiyatga ega bo'lgan Astrobodga tahdid solish yo'liga o'tdi.

Bu xavf asrning so'nggi yillarida yanada kuchaydi. Husayn Boyqaro uni his etgani holda ma'lum muddat mamlakatning g'arbiy hududlarini mustahkamlash maqsadida yaqin do'sti Navoiyni Astrobodga hokim qilib qo'ydi. Amir Alisher bu yerdagi faoliyati davomida hukmdorga maktub yo'llab turdi. Jumladan, Iroq haqida o'z mulohazalarini shunday umumlashtiradi: “Iroqqa fahmlik, hushliq kishilar yuborib, doim xabar tutila tursa, arz qilar yo'sunliq xabarlarni arzadosht qilib, yuqori yuborila turilsa, ul bobda ne hukm bo'lsa, anga ko'ra qililsa”.

Navoiy 1488 yil Hirotga qaytgandan keyin ilgari hokim bo'lgan Amir Mo'g'ul yana Astrobod hokimligiga tayinlanadi. Biroq ma'lum muddat o'tgandan keyin Husayn Boyqaroga qarshi ish tutgani ma'lum bo'lib qolgach, bu vazifa Badiuzzamonga yuklanadi. Amir Mo'g'ul Iroqqa qochadi. Sulton Yoqubbek unga o'z amirlari qatoridan o'rin beradi. Amir Alisherning qo'shni davlatga nisbatan hushyorlikni qo'ldan bermaslik haqidagi fik­ri asosli ekanligi namoyon bo'ladi. Shahzoda Badiuzzamon hokim sifatida viloyatni yaxshi boshqaradi, hududlari sarhadini mustahkamlaydi.

Har bir hukmdor o'z mamlakatini kengaytirish payida bo'lganidek, Husayn Boyqaro ham mamlakatining g'arbiy chegarasidagi Iroq va sharqiy hududdagi Hisori Shodmon va Qunduzni qo'shib olishni rejalashtirgan edi. 1496 yilning qish oylarining boshida qo'shin to'plab, Hisori Shodmon tomonga yurish boshlaydi. Qish bo'yi Termizda qo'nim topib, Jayhundan o'tishga tayyorgarlik ko'radi. Hisori Shodmon hukmdori Sulton Ma'sud daryo o'zanini kuzatib hushyor turgandi. Astroboddan Badiuzzamon o'z qo'shini bilan yetib keladi. U otasining Iroqqa qarshi hujumni kechiktirib, qadim Hisorga yurish qilishidan mamnun emasdi. Xatlon viloyatiga yuborilgan Muzaffar mirzo dushman qarshiligiga uchramay, u yerlarni egallaydi. Amudaryoning chap sohilida joylashgan Qunduz shahriga yuborilgan Badiuzzamon dushman istehkomiga hujum qilishdan ko'ra, xandaq jangini ma'qul ko'radi. Qal'a ichkarisidagi Xusravshoh bilan bordi-keldi ishlarini boshlab yubordi. Badiuzzamon o'z qo'shini bilan bu yurtga kelar ekan, saroyda bo'layotgan fisqi-fasodlardan xabardor bo'lganligi uchun ham, bemalollik bilan harakat qiladi. Podshohga Badiuzzamon faollik ko'rsatmaganday tuyuladi. Hisori Shodmonga qarshi urush harakatlarini boshlab yuborgan Husayn Boyqaroning bu yurtni olgandan keyin Muzaffar Husayn mirzoni unga hokim qilib tayinlab, mamlakatning ikki muhim sarhadiga ikki o'g'lini qo'yib, Xuroson mamlakati tinchligini ta'minlashni ko'zlagan bo'lishi mumkin. Biroq Husayn Boyqaroning 1496–1497 yilning bahorida Hisori Shodmonga (hozirgi Surxondaryo yurti ham uning tasarrufida edi) qilgan harbiy harakatlari natija bermadi. Urush harakatlari o'zaro urushmaslik va do'stona munosabatda bo'lish haqidagi sulh bilan yakunlandi. Sulton Ma'sudning singlisi termizlik Xonzodabegimning qizi Bekabegim Husayn Boyqaroning Haydar ismli o'g'liga unashtirildi. Urush kutilayotgan mamlakatda to'y tantanasi boshlanib ketdi. O'z navbatida Husayn Boyqaro ham Sulton Ma'­sudga qizlaridan birini berishga ahd qildi. Bir qaraganda mamlakatning sharqiy chegarasi o'z-o'zidan mustahkamlandi. Ammo mamlakatning G'arbiy sarhadidagi Astrobodga Muzaffar mirzo, Balx viloyatiga Badiuzzamon mirzo hokim qilib tayinlangach, yuqorida aytilgan ota va o'g'il mojarosi   alanga oldi. Chunki Badiuzzamonning to'ng'ich o'g'li Mo'min mirzoni xatna qilganda podshoh Astrobodni nabirasiga hadya etgan edi. Ota qarorini o'zgartirgani Badiuzzamonga yoqmadi. U otasining dushmanlari hamda Astrobodda turgan o'g'li Mo'min mirzoga yuborgan xatlarida shaharni topshirmaslik, qo'shin to'plab, urush harakatlariga tayyorgarlik ko'rishni topshirdi. Hatto otasiga ham “Astrobodga odam yubormangiz, bermagayman”, — deb yozdi. Navoiy Badiuzzamonga yozgan maktubida, ushbu jumlalarni ham muloyimroq bitish kerakligi, Badiuzzamonning o'qigan namoz xutbasida otasi Husayn Boyqaro haqiga duo qilmaganligi, o'z nishonining tug'rosidan otasining nomini chiqarib tashlaganligi noto'g'ri ekanligini ta'kidlaydi. Otasi Sulton Husayn mirzo to'rtinchi avlodi bo'lishga qaramasdan, har juma kuni ulug' bobolari Amir Temur nomiga xutba o'qittirishni kanda qilmasligini eslatadi. “Mirzoga (Husayn Boyqaro) ham duodan o'zga ne kelgay”,   degan gapga alohida urg'u beradi. Xatda o'z otalariga qarshi borgan tarixiy shaxslarning oqibati, xususan, Abdullatif mirzoning o'z otasiga qarshi borib padari buzrukvorini qatl ettirgani va uning keyingi taqdiriga ishora qiladi. Husayn Boyqaroning Badiuzzamonni qattiq yaxshi ko'rishi, ko'z qorachig'iday avaylab-asrab kelayotganini aytib shahzodani otasiga qarshi bormaslikka undaydi.

Bu voqealarni saroydagi ig'vogarlar qattiq kuzatib turar, ota-o'g'il o'rtasidagi ziddiyatlarni yanada kuchaytirish uchun bor imkoniyatlarini ishga solishardi. Podshohni o'g'li Badiuzzamonga qarshi qilich ko'tarishini istardilar. Ularning safida “O'zini oqila tutar edi, vale beaql va purgo'y xotin edi” deb Z.M. Bobur baho bergan Xadichabegim ham bor edi. Bu kuchlar ota va o'g'ilni bir-biriga gij-gijlab o'zaro munosabatlariga rahna solardi. Faqat Navoiy kabi podshoh yaqinidagi adolatli kishilargina ularni bu yo'ldan qaytishga undar, yaqinlashib kelayotgan falokatning oldini olishga harakat qilardilar. Shuning uchun Navoiy xatida   o'zining Husayn Boyqaro va farzandlariga beg'araz xizmat qilganligi, saltanatni mustahkamlash uchun bor imkoniyatini ishlatganini yozarkan, Badiuzzamonni “o'zining joni kuyganda, o'zgalarning etagi kuymasligini” aytib qattiq ogohlantiradi. O'sha damlarda Xuroson davlati ustida qora bulutlar aylanib turar, yaqinlashib kelayotgan talofatning oldini olishda o'zini mas'uliyatli sezgan shoir: “bu bir necha so'zni tortinmasdan yozdim, ma'qul tushsa, qabul qilarsiz, tushmasa bu banda aytur so'zni bo'ynimdan ado qilmish bo'lg'ayman”, deb shahzodani sergaklikka chorlaydi. Xatning so'ngida uni birovning, xususan, Husayn Boyqaroning topshirig'i bilan emas, o'zining, ichki tuyg'usi bilan yozganligi, el-yurt oldida o'z burchini bajarayotganini ta'kid­laydi.

Albatta, Badiuzzamon ustoz Navoiyning xatini o'qib ko'zlariga surtadi. Unda yozilganlarning barchasi haqiqat ekanligini his etadi. Ammo ziddiyatlarning yanada kuchayib borishi o'z padariga qarshi qilich ko'tarishga majbur qiladi. Husayn Boyqaro tomonidan yuborilgan elchilar ham vaziyatni yumshata olmaydi.

Vaziyat yanada keskinlashganda Navoiy podsho bilan maslahatlashib, Badiuzzamon huzuriga otlanadi. Butun mahoratini ishga solib, shahzodani bu yo'ldan qaytishga ko'ndiradi. Ammo saroydagi qora kuchlar ham tinch turmay, Navoiy Balxda ishni, yuqorida aytilganidek, muvaffaqiyat bilan tamomlagan ham ediki, bundan bexabar Husayn Boyqaro “sulhning Amir Alisher tashabbusi bilan bo'lmasligini istovchi Nizomulmulk va uning tarafdorlari ta'siri bilan Balx shahri amaldori Amir Isroil Barlosga, Badiuzzamon shahar chekkasiga chiqqanda, qal'a darvozalarini berkitib, uni shaharga kiritmaslik haqida yozma buyruq jo'natdi. Bu xat Badiuzzamonning qo'liga tushib qoladi. Natijada ota va bola o'rtasida mudhish urush boshlanadi. Bu ma'nosiz urush ko'plab begunoh odamlarning joniga zomin bo'ladi. Eng dahshatlisi: saroydagi fitnalar,   bevosita Xadichabegimning hiylasi bilan Mo'min mirzoning o'ldirilishi boshqa shahzodalar o'rtasida ham o'zaro ziddiyatlarning kuchayishiga olib keladi: “Boyqaro o'g'illari bir-biriga yog'iylashdi”. Natijada umrining keksalik davriga qadam qo'ygan Husayn Boyqaroning bir-biri bilan yog'iylashgan farzandlari o'z tarafdorlarining qutqusi va qo'llab-quvvatlashi tufayli padari buzrukvorlariga qarshi izma-iz qo'zg'olon ko'taradilar. Mamlakatda og'ir parokandalik yuzaga keladi. Ana shunday sharoitda ham Alisher Navoiy mamlakatdagi   mavjud ahvolni izga solish yo'lida tinmay harakat qiladi.

Sharif YoQUBOV,

Termiz DU dotsenti,

filologiya fanlari nomzodi