Ko'ngil odami

– Odamga tug'ilgan yeridan aziz narsa bo'lmaydi. To'xtamish – kindik qonim to'kilgan joy. Bu qishloqda asosan yuz (juz)lar yashaydi. Ko'p bo'lmasayam tojik birodarlarimiz bilan qo'ng'irot og'aynilar ham bor. Olti oyligimda otamiz urushga ketib qaytib kelmagan. Qora xatni bag'riga bosgan onam bechora boshqa turmush qilmadi. 9-10 yashar paytim onam ham vafot etdi. Ahmad akam bilan momomiz, tog'alarimiz qo'lida qoldik. Bizlar ota degan so'zni ishlatmaganmiz. Lug'atimizda bunday so'z bo'lmagan. Akam bilan odamlarning xizmatini qilib, qishloqning molini boqib katta bo'ldik. Oshalol degan gaplarni eshitganmisiz? Siz bilan gaplashayotgan odam oshalol olgan. Oshalolning qo'shiqlari yodimda bor.

Suruv-suruv qo'y haydagan boylari ko'p,

Uyurida biya bilan toylari ko'p,

Yo Hindikush, yo Himolay yoki Bobur,

Darasida sharqiragan soylari ko'p.

Daryolardan bo'ylab o'tgan qo'ychi bobom,

Oshi halol!..

Momom bechora “Olma bolam, kerak emas…” deb yig'lar edi. Ko'nglim buzilib, “Momo, men axir, odamlarning molini boqib keldim…” – der edim. E-e, yetimning ko'rgan kuni qursin! To'xtamishdagi maktab yetti yillik edi. Momom pishirgan oltita nonni jelagimning orqasiga solib, Xo'jasoatdagi maktabga borganman. O'ninchi sinfni Xo'jasoatda bitirdim. Buxoroga o'qishga ketdim. Bir yil sirtdan o'qidim. Qishlog'imizdagi maktabda dars beraman deng. Akam ar­miyadan kelgandan so'ng ruxsat olib, qaytadan kunduzgi bo'limga kirdim. Institutni bitirib, qadrdon joyim “Chag'oniyon” gazetasida ishladim. Ko'p besaranjom yigit bo'lganman. Qarsillatib tanqidiy maqolalar, felyetonlar yozar edim. Nurmamat Eshmamatov degan raykomimiz bo'lardi. Asli sariosiyolik. Otalarini Bobotog'dan deyishardi. Qaniydi hokimlar Eshmamatovday bo'lsa. Aka, bunday dono, bilimli, ma'rifatli odamni kam ko'rganman. Sa'diyning “Guliston”, “Bo'ston” asarlarini yod bilardi. Familiyamni aytmas edi, mulla Toshtemir der edi.

…Toshtemir aka haqida gap ochilsa, eng avvalo, o'tgan asr boshlarida yashab o'tgan, ko'plarga tanish, ko'plarga notanish iste'dodli shoira Ra'no Uzoqova merosini keng targ'ib etishdagi fidoyiligi tilga olinadi. T.Turdiyev shoirani hikoyanavis va dramaturg sifatida ham kashf etib, uning tarjimai holidagi qorong'i nuqtalarni yoritganini adabiy-ilmiy jamoatchilik e'tirof etadi.

– Ko'p zamonlar burun, sovet davri deng. Toshkentda bir davrada Surxondaryo feodal, qaloq, ma'naviyatsiz xalq deganday gap bo'ldi. Nega unday deysizlar dedim. Qani, bitta shoira bormi? Anavi u yerdan chiqqan, manavi bu yerdan chiqqan, deyishdi. Shunda men Ra'no Uzoqovani aytdim. Qani kitobi deb so'rashdi. Shoira tirikligida piyoz po'stidaygina kitobi chiqqan, xolos. Menga yomon ta'sir qildi. Yoshlikda juda g'ayratli edim-da. Shundan keyin opaning izidan tushib, ijodini o'rganishga, targ'ib qilishga qattiq kirishdim. O', aka! Ra'no Uzoqova mukammal shoira edi-da! Zulfiya opa ham tan bergan. Umri qisqa ekan, o'ttiz bir yoshida yurak kasalidan vafot etadi. She'rlari go'zal! Ko'pini yoddan bilaman. “Uyalaman”ni eshiting.

Ko'zlarimga boqma, yigit, uyalaman,

Qoshlaringni qoqma, yigit, uyalaman.

Bir so'zim bor, so'zlagali tilim bormas,

Yuragimni yoqma, yigit, uyalaman.

Ko'rmak bo'lib yurak urar, bo'laman lol,

Bilmam o'zim, bu ne xislat, bu qanday hol?

Aqlu hushim o'g'irlagan qaddi nihol,

Hayo bosib, aqlim shoshib, uyalaman.

Yo'llaringga ko'z nigoron kutdim seni,

Yuragimga jondan yaqin tutdim seni,

Izhor etmay muhabbat, yor etdim seni,

Ko'zlaringga ko'z qamashib uyalaman.

O'zi, avval boshdan she'rni yaxshi ko'rar edim. Chin she'r ko'ngilni yayratadi. Odamni suvdan olib o'tga, o'tdan olib suvga tashlaydi. Endi, manavi g'azalini qarang.

Oshiq o'ldim men chamanning bulbuli shaydosiga,

Aylasam ming dodu faryod, kelmagay parvosiga.

Tanholikda ottirib tonglar xayoli birla men,

Subh yozganda qanot qoqsammi deb ma'vosiga.

So'zlashuvda o'z-o'zim birlan degaylar telba bu,

Men nechun or aylayin tushsam uning savdosiga.

Nechalar dedi anga berma ko'ngil, yo'qdir xushi,

Men dedim ishqim tushibdi donolar barnosiga.

Dedilar: andin go'zallar yo'qmidi gulshan aro,

Yo'q, dedim, o'zga yetolmas dardimi davosiga.

Hajrida yonmay turib yor vaslining ne lazzati,

Bulbul ermaski agar lutf etmasa Ra'nosiga.

Bu g'azal qo'shiqqa aylanib ketganiga ancha zamon bo'ldi.

Respublika matbuotida chop etilgan maqolamda Ra'no Uzoqovaga “Surxonning otashqalb qizi” deya ta'rif berib, ayrim hamkasblarim malomatiga qolganman. Adashmasam, 1976 yilning yozi edi. Sharof Rashidov qabuliga kirdim. Niyatimni aytdim. U kishi quvonib ketdi. Bilasiz, Sharof aka Samarqand viloyati gazetasida bosh muharrir, Ra'no Uzoqova bo'lim mudiri bo'lgan. Shularni esladi. Ra'no opa hayoti, ijodiga oid nihoyatda qimmatli ma'lumotlarni ayt­­di. U kishining gaplari haliyam qulog'im ostida jaranglab turibdi: “Yaxshi shoira edi. Men uning ijodi haqida bir anjumanda ma'ruza ham qilgan edim. Afsuski, o'sha ma'ruza matni urushga ketganimda yo'qolgan. Ra'noxon bilan urushdan keyin ham birga ishladik. Uni yurak kasali ko'p qiynardi. Davolanish uchun sanatoriyga yubordik. Ra'no Kislovodskdan “Makr va muhabbat” degan go'zal bir doston yozib qaytgandi…”

Oradan ikki yil o'tib, Sharof Rashidov bilan yana ko'rishdim. Ra'no Uzoqovaning “Subhidamda uchgan qaldirg'och” kitobini u kishiga taqdim etdim. Sharof Rashidov kitoblarida men haqimda yozgan.

Ha, har bir davr elning ma'naviy sarhadlariga mas­'ul shaxslarni yaratadi. Istiqlol Toshtemir Turdiyev zimmasiga ana shunday ulkan vazifa yukladi. Olim bo'laman degan ariday halol, chumoliday mehnatkash bo'lmasa bekor. Toshtemir aka talabaligidan folklor, xalq og'zaki ijodini o'rganadi. Ham o'zi uchun, ham o'zgalar uchun. “O'zga” aslida o'z – bugungi avlod. Xalq terma va dostonlari, qo'shiqlaridagi sehru joziba, so'zlardagi nola-yu nidolarni yoshlarga anglatishga intiladi. “O'zbek dostonchiligida xalq axloqiy qarashlarining badiiy ifodasi” mavzuidagi nomzodlik ishini himoya qilganiga ham salkam oltmish yil bo'ldi. “Yosh avlodni tarbiyalashda xalq og'zaki ijodining roli”, “Subhidam qaldirg'ochi”, “Fozil Yo'ldosh o'g'li”, “Chag'aniyon tarannumi” kabi o'ndan ziyod kitob chiqardi. “Alpomish” dostonining ming yillik to'­yiga katta to'yona berganlardan biri Toshtemir Turdiyev edi. O'zbekiston xalq baxshisi, qiziriqlik Xo'shboq Mardonaqulovni Denovdagi “Alpomish” bog'iga chorlab yigirma kun deganda “Alpomish” dostonini yozib oladi. Shuytib, “Alpomish”ning yana bir nusxasi qog'ozga tushadi. Kirill va lotin yozuvidagi katta kitob Toshtemir aka so'zboshisi bilan nashr etildi.

T.Turdiyev shaxsiy arxivida baxshilardan yozib olingan bir qancha doston bor. Bundan tashqari, Qarshi davlat universiteti dotsenti Abdumo'min Qahhorov bilan hamkorlikda Surxondaryo, Qashqadaryo baxshilari shajarasini tuzib, “Shajara” degan salmoqligina kitob ham chiqargan. Bu orada necha o'n yillik mehnat samarasi bo'lgan “Surxondaryo xalq qo'shiqlari” tumanning “Chag'oniyon” gazetasida bir yil davomida bosiladi. To'plamni katta bir elning ma'naviy suvrati deyish mumkin.

– “Surxondaryo xalq qo'shiqlari” haqida aytmang. E, yig'lab yuboraman. Men shularni to'plashga harakat qildim. Bilasiz, bugungacha ikkitagina viloyat – Farg'ona, Xorazm xalq qo'shiqlari kitob bo'lib chiqqan. Surxondaryo uchinchi bo'ldi. Endi, aka, bir aqlli odam “Chag'oniyon” gazetasi taxlamini ko'tarsa, kitob shundaygina tayyor turibdi. Mening vaqtim bo'lmayapti. Buyog'i qarichilik… Xudo sog'liqni bersa, balki o'zim chiqararman… Ha, bir gap. Habibulla G'afur degan shogirdim bor. Shu yozuvchi yigitning otasiga rahmat. “Surxondaryo xalq o'yinlari” degan kitob qildi. Shunday jo'mardlar ko'paysin.

Xalq qo'shig'i ermak emas. U – o'tmish. U – zakiylik. Biz intiq bo'lgan yuksak ma'naviyat! Dunyoni ramz va timsollar, betakror obrazlar orqali anglagan xalqning so'zga bo'lgan yuksak ehtiromi. Qani edi, yozayotganlarimiz xalq qo'shiqlari tiliday sodda, ravon, serjilo bo'lsa!

Mungli, iztirobli, hazin qo'shiqlar mashaqqatli o'tmish sadosi emasmi? “Men tortgan g'amni ham bir-bir sanasam, O'lik fir'avnlar ketarlar sapchib” degan shoir haq.

So'zlarni ohang va ma'noga ko'ra mahram qilgan xalq dahosiga tasanno! Mana bu aytishuvga e'tibor beringda.

YoZI:

Qoshingni qoraligi nildanmidi?

Beling ingichkaligi qildanmidi?

Cho'l yerda kiyik suti emgan Zebom,

Tilingni burroligi shundanmidi?

ZEBO:

Chumchuqlar sayrab qo'nar tol boshiga,

Yozijon qalpoq kiyar kal boshiga.

Qalpog'in mendan tilab ololmasa,

Sug'orsin u otining ko'zyoshiga.

Baxshilar “trend”da bo'lgan huv, o'sha ko'hna zamonlarda har bir qishloq, ovulning kamida bitta dostonchisi bo'lgan. Xudo To'xtamishga Qodir shoirni bergan edi. Tongotar to'ylarni gurillatgan, erkak-ayolning ko'nglini dirillatgan baxshini unutib bo'larkanmi? “Ravshan”, “Rustam”, “Malikai Ayyor”, “Avazxon”, “Alpomish”ga bandi bo'lgan, o'rtadagi o't o'chsa so'zga isingan odamlar osmonda yulduzlar tarqalsa ham tarqalmagan. Ana o'shanday sehrli oqshomlar, do'mbiraning toriday kalta kunlar yosh Toshtemir ko'ngliga anglab bo'lmas sir soldi. U ham teng-to'shlari kabi bir kun Avazxon, bir kun Hakimbek bo'lib yurgani rost.

Ustoz hamon o'sha sirga asir.

Ijodkor tug'ilgan makon, shubhasiz, uning kelajak hayotida muhim o'rin tutadi. Tog'li To'xtamish Toshtemir Turdiyevga yetimlik azobiga qo'shib bemisl saboq, ulkan hayotiy material tuhfa etdi. So'fi Olloyor, Muhammad Zohid qadamjosi – Vaxshivor etagida joylashgan, asosan, bog'-rog', chorva ortidan kun ko'ruvchi bu el ikki ulug' avliyo poyidan yumalagan toshni ham tabarruk biladi.

Nafsilambrini aytganda, el-yurt bilan faxrlanishni Toshtemir akadan o'rganish kerak. “Yilt” etgan iste'dodni ko'rsa qo'llashga oshiqadi. “Bilasiz, Denovning o'z adabiy muhiti bor va u daqiqiylar zamonidan boshlangan bo'lsa ajab emas…” deydi u ishonch bilan. Bundan o'n yil burun T.Turdiyev sa'y-harakati ila “Denov tafakkur charog'lari” to'plami nashr etildi. Kitobda tumanda tug'ilib-o'sgan qirqdan ziyod ijodkor haqida ma'lumot va asarlardan namunalar berilgan.

Saksonboy gurungi Chag'oniyon, Xolchayon, Denov, Qizilsuv-u Budrach bilan boshlanib, arxeolog Edvard Rtveladze, Bahodir Turg'unov suhbatiga ulanib ketadi. Respublikamizdagi tuman ma'naviyat-targ'ibot bo'limi boshliqlari Tosh­temir Turdiyevday fidoyi bo'lganida edi…

Yuqorida zikr etganimizdan tashqari “E'tirof va ehtirom”, “Quyosh ardog'idagi yurt” kabi kitoblari ham Toshtemir Turdiyevning necha kunlar, oylar va yillar zahmati mahsuli bo'ldi.

Chillada Toshkent qor ko'rmadi hisob. Denovda ham bir-ikki martagina qilamiq – yupqa qor tushdi. Kalish ko'mma qayoqda! Ketish taraddudidagi Sigir jonivor Yo'lbars tog'dan enadi deb qo'rqqan, shekilli, Ketmonchopti-yu Kentala, Hisor-u Bobotog'da qor qalin. To'shi ochilib qolgan cho'qqilar, shoirlar aytmoqchi, oq yaktakka o'rangan. Shu kecha kunduz Boysun yo Oltinsoy borsangiz tog'lar boshiga qaray-qaray telpagini osmonga otib yurganlarni ko'rasiz.

“Tiriklik hamisha taloshli bo'lur…” deydi taniqli shoir, tarjimon Mirza Kenjabek. Hayot jabhalarida tob­langan Tosh­temir Turdiyev chin ma'noda oqsoqol. Eldan bo'lak hayoti yo'q olim – filologiya fanlari nomzodi, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimining jaydari xulosasi shu: “Menga yaxshi nom kerak va do'stlarning salomatligi…”

Toshtemir Turdiyev bugun ulug' yoshda, tabarruk yoshda. Lekin har kuni Denov tuman hokimligida joylashgan Ma'naviyat va ma'rifat markazining tuman bo'limiga ishga keladi. Hammadan oldin. Ixcham ishxonasini esa bemalol haqiqiy ziyo maskani desangiz xato bo'lmaydi: necha o'n, yuz kitoblar, deyarli barcha gazeta-jurnallarning taxlamlari, taniqli va yosh ijodkorlarning suratlari, albomlari…

Ustoz — yurt kuychisi. Denov, Surxon, O'zbekistonim deya yashaydi. Bir yaxshi hikmat topsa, yangi gap o'qisa yosh boladay quvonib ketadi. Atrofida esa hamisha ijodkorlar, yosh qalamkashlar. “E ulug'im” deb gap boshlaydi — sizga. Ko'nglingizni tog'day ko'taradi. Agar Toshtemir Turdiyev haqida, u kishining hayot yo'llari haqida to'xtalsak, so'zimiz ko'p uzoq davom etishi muqarrar. Ko'p yillar Denov tuman hokimining birinchi o'rinbosari bo'lib samarali mehnat qilgan, undan so'ng ham turli mas'uliyatli vazifalarda ishlab kelgan Tosh­temir aka qaysi lavozimda ishlasa ham zarra qadar o'zgarmadi. Umr bo'yi ma'naviyat, adabiyot, ijod yo'llaridan ayro ketmadi. Shubhasiz u ozoda ko'ngil odami.

Olim TOShBOYEV,

filologiya fanlari nomzodi,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist