Hayot va hikmat (an'ananing davomi)

Birov aytib bergan voqea asosida asar yozish ‒ adabiyotda avvaldan bor. Mashhurdan-mashhur “Revizor” komediyasi mazmunini Gogolga Pushkin aytib bergan. O'zbekis­ton xalq shoiri Jamol Kamol 6 jildlik “Saylanma”si (2018) 5-jildidan o'rin olgan “Anvarmirzo hikoyatlari”   turkumini yaratishda ana shu eski adabiy an'anani izchil davom ettirgan. Ya'ni shoir Anvarmirzo Husainov so'zlab bergan 61 voqeani she'riy hikoyat tarzida bitgan.

Anvarmirzo ‒ kim?

Anvarmirzo ‒ bolalik do'stim. 1969 yili yozgi ta'tilda tumanimizda chiqadigan hozirgi “Vobkentnoma” gazetasida kamina 8-sinfni, u esa 9-sinfni bitirib, birga ishlaganmiz. Bu davr ikkalamizni ham ToshDU(hozirgi O'zMU)ning jurnalistika fakultetiga yetakladigina emas, “tayyorladi” ham. Kamina universitetga qabul qilinganimda Anvarmirzo “Toshkent universiteti” gazetasida men haqimda maqola ham e'lon qilgan.

Armiya xizmatiga borib keldi, respub­lika yoshlar tashkilotida mas'ul vazifada ishladi, keyin esa shu tashkilot viloyat qo'mitasi kotibi, viloyat ichki ishlar boshqarmasi boshlig'i o'rinbosari, yuqori idora mas'ul xodimi, “O'zbekneftegaz” kompaniyasi raisining birinchi o'rinbosari ‒ O'zbekiston davlat neft ta'minoti vaziri bo'ldi, so'ng   Mos­kvada “Rosti ‒ rusti” korporatsiyasiga asos solib, uning direktorlari kengashiga raislik qildi. Ko'p yaxshi kitoblarga homiylik yordami ko'rsatdi, xalq diplomatiyasi bilan shug'ullandi va hokazo. Juda kitobsevar, ziyoli, ma'rifatparvar inson.

Ko'pni ko'rgan, katta hayotiy tajribaga ega, falsafiy mushohada qiladigan, qo'lida qalami bor kishilar bir xazinaga o'xshaydi. Suhbatiga to'ymaysiz. Shunday odamlarni o'ylaganda, ba'zi bir yozuvchilarimizga unchalar qoyil qolmayman. E'tirozim shundaki, hikoya, qissa yo romanga xomashyo tugul, hatto, xamirturush ham bo'la olmaydigan voqealarni yozishadi, ko'proq ijodxonada o'tirib olib, to'qishadi, chamamda. Hayotdagi hamma voqea­-hodisa ham yozgulik emas. Ba'zi keksalar adabiyotga sal-pal aloqangiz borligini bilib qolsa, bo'ldi: “Mening hayotimni yozsangiz, bir katta kitob bo'ladi”, ‒ deydi. Yo'q, ishonmang. Yozishga arzigulik, ilmiyroq qilib aytganda, asarga “material” bo'la oladigan, chinakam xomashyo vazifasini o'taydigan narsanigina yozish ‒ mumkin. Shu ma'noda J. Kamol hikoyatlarida arzigulik mag'z ‒ bor.

Hikoyat ‒ nima?

“Hikoya” bilan “hikoyat”ning hech farqi ‒ yo'qday. Aslida, bu ikkalasi ‒ bir so'z. Ko'pligi ‒ “hikoyot” (“hikoyatlar”) bo'ladi. Ammo adabiyotshunoslikda “hikoya” ‒ boshqa, “hikoyat” ‒ boshqa tushunchani anglatadi. Hikoya ‒ bugungi o'zbek nasridagi janr. U ruscha “rasskaz” va “novella”ni ifodalaydi. Forsiy va turkiy so'z san'atidagi, asosan, nazmiy va qisman nas­riy yo'l bilan bitilgan muayyan voqea tasviriga bag'ishlangan janr yoxud asarlar ichidagi shunday parcha “hikoyat” deyilgan.

J. Kamol fors-tojik she'riyatining aynan hikoyatlar bilan boyitilgan ko'p-ko'p asarlarni o'zbek tiliga o'girdi. Rumiyning olti daftardan iborat yirik “Masnaviyi ma'naviy”si, Attorning “Mantiq ut-tayr”, “Asrornoma”, “Ilohiynoma”, “Pandnoma”, “Bulbulnoma”, “Ushturnoma” dostonlari ‒ shular jumlasidan. Bularning bari ‒ masnaviy, ya'ni juft qofiyali baytlar asosida bitilgan. Bulardan faqat “Pandnoma”dagina hikoyat uchramaydi. Qolganlari hikoyatlar aralash holda yozilgan.   Tarjimon o'zi shoir bo'lsa, o'girgan asari uning ohoriy ijodiga ta'sir qilmay qolmaydi. “Anvarmirzo hikoyatlari” turkumidagi barcha asarlar ‒ hikoyat. Ularning bari masnaviyda bitilgan. Bitta   farqi ‒ bular barmoq vaznida ijod qilingan.

Shoir jami 61 hikoyatning hammasi uchun bitta vazn tanlagan: bu ‒ 15 bo'g'inli, turoqlari 4+4+4+3 bo'lgan vazn. Lekin shoir satr­larni ikkiga bo'lib yozgan. Aslida, aa, bb, vv va hokazo tarzda qofiyalangan masnaviylar go'yoki abvb tarzida qofiyalangan, toq mis­ralari 8 (4+4 turoqli) va juft misralari esa 7 (4+3 turoqli) bo'g'inli satrlardan iborat to'rtliklar kabi tasavvur uyg'otadi. O'zbek xalq og'zaki ijodi namunalari orasida shunday bandlardan iborat she'rlar ham ‒ ko'p-da. Bunday tarzda chop etish ko'zni charchatmaydi, o'qishni qulaylashtiradi, albatta. Ammo janriy nuqtai nazardan bular ‒ aslan masnaviy.

Shoir va olim (filologiya fanlari nomzodi) J.Kamol nazdida badiiy mahorat bobida XX asr o'zbek she'riyatida Hamid Olimjonga teng keladigani topilmaydi. Hikoyatlardagi to'q qofiyalar, jarangdor radiflar, ravon uslub va tushunarli bayonda ana shu ustozning yaqqol ta'sirini sezish qiyin emas.

Bir hikmat uchun bir hikoyat

Ba'zi hikoyatlar, aslida, ikki yo to'rt satrga sig'adigan hikmatni kengroq, ya'ni sharhlab tushuntirish, uning haqiqatiga o'quvchini ishontirish uchun bitilgandek. “Nogiron Sofokl hikoyati” ‒ shunday. U go'yoki Sofoklning hikoyat so'ngida keltirilgan: “G'ayrat bilan iroda omon bo'lsin”, ‒ degan xulosasini isbotlash uchun qog'ozga tushgandek. Chunki u buning natijasini o'z hayotida ko'radi-da. Bolaligida Sofoklning bo'yni qiyshiq, bir oyog'i ikkinchisiga nisbatan kalta, shuning uchun oqsoqlanib yurar edi. O'ylab-o'ylab, yo'lini topdi: dengiz bir toshni bo'yniga, ikkinchisini kalta oyog'iga bog'lab oldi. Azobga esa chidadi. “Chidaganga chiqargan”, ‒ deb, shuni aytsalar kerak-da ‒ yigit niyatiga yetdi: shu tariqa uning qiyshiq bo'yni tuzalib, oyog'i keragicha cho'zildi. Jahon, jumladan, o'zbek teatri sahnasini gullatgan “Shoh Edip” fojiasini aynan Sofokl yozgan.

Martaba

“Martaba” ‒ zo'r so'z! Nima dedingiz? Ammo afsuski, uni har kim har xil tushunadi.

Anvarmirzo kechki bo'limda o'qiyotgan talaba sifatida oltmishlardan oshgan, “besh panjasi ‒ hunar” bir uyg'ur naqqoshga shogird tushadi. Usto “Sibirlarda o'rmon kesgan… jafokash” bir inson edi. Jon-jahdi bilan ishlar, shogirdini ham: “Imillama!” ‒ deb urishar edi. Urishsa, mayli:

“Biz bezaymiz poraxo'rlar

           qasri, uy-ayvonini,

Garchi shirin bo'lsa hamki,

           yema, ‒ derdi, ‒ nonini”.

Tushlikda joynamozga o'tirib, peshinni o'qirdi-da, keyin yig'lab, Xudo bilan muloqot boshlar edi:

“Ey Xudoyim! ‒ derdi. ‒ Magar

           ko'rmaysanmi Sen uni,

“Hokimman” deb fuqaroga

           jabr qilar har kuni?

Ko'rmaysanmi u mirshabni?

           Magarki, jin uribdi,

Non sotuvchi xotinlarni

           Qon qaqshatib yuribdi!

Bozorni ko'r, tarozida

           har kun yangi tosh bo'lar,

Nega o'sha yulg'ichlarga

           bozorqo'mi bosh bo'lar?.. (B. 107).

Anvarmirzoning usto erishgan ma'naviy martabaga hamon havasi keladi. Hattoki, shu darajaga yetish ‒ haligacha uning ko'nglidagi bir armon. Armonligi shundaki, sajdaga bosh qo'yib, Qur'on o'qisa, qancha jahdu jadal qilsa ham, hali o'sha usto yetgan martabaga yetgani ‒ yo'q. Ammo u umidsiz ham emas ‒ bir kun kelib, o'sha martabaga yetishni orzulaydi.

Hikoyatda davrning manzarasini ham, o'shanday zamonda halol-pok, haromdan hazar qiladigan, so'fiyqalb, joynamozga o'tirganida Yaratgan bilan yuzma-yuz turganday gaplashadigan, uni jamiyatdagi adolatsizliklaru ochko'zliklarni ko'rishga undaydigan kishilar bo'lganini ham ko'z oldimizga keltiramiz. Roviyga qo'shilib, o'zimiz ham o'sha yuksak martabalarga yetishni dilimizga tugamiz.

Tanish chehralar

Turkumni, bir butun asar, deb tasavvur qilish ham ‒ mumkin. Xo'sh, uning bosh qahramoni ‒ kim? Yalpi olganda, bosh qahramon ‒ ikki shaxs: roviy (Anvarmirzo) va shoir. Ikkalovlarini ham yaqindan taniyman. Muayyan muddat ular bilan birga ishlaganman ham. Lekin har bir hikoyatning o'z bosh qahramoni va personajlari ham ‒ bor. Ular orasida Yunusmirzo Husainov, Qori Abdulaziz Vobkandiy, G'aybulla Salomov, Nuriddin Muhiddinov, Shamsiddinxon Boboxonov, Shayx Abdurazzoq Yunus, Asror Samad, Toshpo'lat Tojiddinovlarni ham yaqindan bilaman.

Makon va zamon

Hikoyatlar qamrab olgan makon ham, zamon ham ‒ keng. Qalamga olingan voqealarga bu jihatdan muayyan chegara belgilashning imkoni ‒ yo'q. Ziyoli oilada tug'ilib o'sgan, ko'p kitob o'qigan, davlat va jamoat tashkilotlarida uzoq yillar mas'ul lavozimlarda ishlagan, tadbirkor, jahongashta bir inson ong-tafakkuri, hayotiy kuzatuvlari, mushohada-mulohazalari, chiqargan qat'iy xulosalarini makon va zamonning tor o'lchovlariga solib bo'lmaydi-da, axir.

Ammo qahramonimiz Buxoro viloyatining Vobkent tumani markazida tug'ilib, o'sgan. Hikoyatlardagi voqealarning ko'pi bevosita ana shu makon bilan bog'lanadi. Shuning uchun Vobkent turkumning bosh makoni yanglig' namoyon bo'ladi. 15 masnaviyda aynan Vobkent hayoti bilan bog'liq tasvirlarga asoslaniladi.

She'riyatimizda mamlakatimiz mintaqalari markazlari haqida asarlar kam emas. Biroq Qo'qon, Marg'ilon, Shahrisabz, Olti­ariq, Asaka, Pop, Gazli kabi tuman va shaharlarimiz, Vodil, Olmos kabi qishloqlarimiz allaqachon she'riyat timsollariga aylanib, ulgurgan. “Anvarmirzo hikoyatlari” she'riyatimizga Vobkent va qisman G'ijduvon timsollarini olib kirdi. Ularda bu qadim go'shalar tarixi, xususan, avliyolari, Vobkent minorasi, ajoyib kishilari haqida qiziqarli hikoyatlar o'qiymiz. Turkumda qarz qiyomatga qolmagan: oxirida endi shoir o'z roviyi bo'lmish Anvarmirzoga hikoyat aytadi ‒ “Shayx Abduraz­zoq Yunus hazratlarining Navoiyga atab haj ado etgani hikoyati” shu asosda yuzaga kelgan.

Zamon desangiz, masalan, Sofokl eramizdan oldingi 496/5 ‒ 406 yillarda qadim Yunonistonning Afinasida yashagan. Yoki Buxorodagi Chashmayi Ayub yodgorligi bunyod etilishiga sabab bo'lgan payg'ambar (a.) qadim zamonlarda hayot kechirgan. Yana hazrat payg'ambarimiz Muhammad (s. a. v.). Bu yog'i Abu Rayhon Beruniy, Amir Temur, Mirzo Ulug'bek, Alisher Navoiy, Ivan Bunin, amerikalik buyuk bokschi Muhammad Ali va yana qancha uzoq va yaqin   zamondoshlarimiz. Makon desangiz, hikoyatlardagi voqealar Vobkentdan boshlanib, Osiyo, Yevropa va Amerika qit'alarining turli go'shalariga borib tutashadi. Millat va elat ma'nosida hikoyatlarda o'zbek, tojik, uyg'ur, tatar, arab, yunon, yapon, yahudiy xalqlari vakillari timsollarini ko'ramiz.

O'zbeklar va jahon

Ba'zi hikoyatlarda elimizdan yetishib chiqqan mashhur kishilarning xorijdagi obro'-e'tibori, faoliyati va sharafi bilan bog'liq voqealar qalamga olingan. Buning o'zi ‒ bir qiziq mavzu. Ayniqsa, mustamlaka zulmini boshidan kechirgan, o'ksitilgan xalq uchun bu ‒ umidbaxsh yo'nalish.

“Buxoriylar, qaydasiz?” hikoyati voqeasini Anvarmirzoga ukasi ‒ Ahmadmirzo hoji aytib bergan. Ma'lumoti bo'yicha u nemis tili mutaxassisi. Hajga borganida Ka'batulloh eshigida novcha bo'yli bir chol aynan olmonchalab: “Ovoz bering, buxoriylar, qaydasiz?” ‒ deb yurganini eshitib qolibdi. Tanishsa, “Habibulloh Hofman” degan nemis shifokori ekan. U hajni buxoriylar bilan birga ado etishni diliga tukkanini aytibdi. Chunki u diyonatni, iymon aro matonatni                 Imom Buxoriydan o'rgangan ekan-da.

Yoki Anvarmirzoning G'. Salomov va yana o'n uch kishining haj xarajatlarini ko'targani, domlaning ziyoratga xasta holda borib, “misli yigitdek” bardam bo'lib qaytganlari, shundan keyin savobtalabning tijorat ishlari yurishib ketgani bayon etilib, hikoyat Moskvada avliyosifat bir ulfatining unga: “Bir ulug'ning xizmatini qilibsen”, ‒ degan   bu gapi bilan tugallanadi. Atoqli davlat arbobi Yo. Nasriddinovaga Moskvada o'qilgan janoza, Amerikaning Xyuston fazo markazida o'zbek allomasi Sh. Vohidov nutq so'zlagani, Baykanurda rus olimi Utkinning Mirzo Ulug'bek chizmalarini doskada tasvirlab, uning miltiq yasash nazariyasini yaratganini isbotlab berganiyu buyuk islomiy olimning   bu odamzodni o'ldirish qurolini yasamagani, Anvarmirzoning Butunittifoq davlat kinematografiya institutida ta'lim olayotgan 34 talabaga shartnoma mablag'ini to'lab bergani, Tokio shahrida Navoiyga haykal qo'yilishi tarixi, Rossiyaning Ural o'lkasida Imom Buxoriy ramziy qabrining bunyod etilishi, Hazrat Eshon Boboxonning Moskvada o'sha vaqtdagi Ittifoq rahbari qabulida bo'lgani, Brejnevning akademik R. Islombekovga oliy mukofot topshirishi so'zlangan hikoyatlar bizni atoqli vatandoshlarimiz ortidan Yer yuzining turli go'shalariga yetaklaydi.

She'riyatimizda yangilik

She'riy hangomalar hozirgi o'zbek adabiyotiga begona hodisa emas. O'zbekiston xalq shoirlari E. Vohidov, A. Oripov, A. Obidjon ijodida ham uning ayrim yorqin namunalarini uchratamiz. Biroq she'riyatimizda hozirga qadar aynan hikoyat janrida bunday maxsus turkum yaratilmagan edi. Jamol Kamol bu janrni dadil olib kirdi. Buni olqishlash, yangi ijodiy voqea sifatida baholash ‒ zarur.

Albatta, bundan, mavjud hikoyatlarning bari bir saviyada, hammasi ham yuksak badiiy mahorat bilan yozilgan, degan fikr kelib chiqmasligi ‒ lozim. Lekin ishoningki, “Anvarmirzo hikoyatlari”dagi aksar asarlar qiziqish bilan o'qiladi. Chunki ularda bir-biriga aslo o'xshamagan qahramonlar, turli insoniy taqdirlar, qat'iy   hayotiy pozitsiyalar, ko'plarga o'rnak bo'ladigan donolik va teran   falsafa ‒ mavjud.

Sultonmurod OLIM,

filologiya fanlari nomzodi