Yerniki yerga, suvniki suvga…
Isajon Sulton,
O'zbekiston xalq yozuvchisi
Muallif haqida:
Isajon SULTON — 1967 yili Farg'ona viloyatining Rishton tumanidagi Avazboy qishlog'ida tug'ilgan. ToshDU (hozirgi O'zMU)ning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1990). Yozuvchining dastlab “Munojot” (1990), “Oydinbuloq” (1995) kabi kitoblari nashr etilgan va kitobxonlar e'tiboriga sazovor bo'lgan.
Keyingi yillarda “Boqiy darbadar”, “Ozod”, “Genetik”, “Bilga Xoqon”, “Alisher Navoiy” singari romanlari chop etilgan.
J.Neruning “Hindiston” kitobining “Bobur” qismini, D.Bussati, R.Akutagava, U.Sayfiddin kabi jahon adiblarining asarlarini o'zbek tiliga o'girgan.
Adib 2014 yili “O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi” hamda 2021 yil “O'zbekiston xalq yozuvchisi” unvoni bilan taqdirlangan.
Yerniki yerga, suvniki suvga…
(Hikoya)
Bunaqa voqealar hozir yuz bermaydi. Ro'y berganlariyam tarixning qay bir burchida qolib ketgan deydilar.
Yana aytishadiki, “Hoy, hushyor bo'linglar! Yeb-ichganlaringiz tuproqqa ketadi, berganlaringiz o'zingizga qoladi”.
Shunaqa deymiz-u…
Tog' etaklarida bir avliyo yashardi.
Avliyo deyishgani bilan karomatini birov ko'rmagan. Hech kimi yo'q, qavmu qarindoshi tugul, yoshiyam noma'lum, ammo kechalari gohida o'sha tomonga tungi samodan bir tutam shu'la tushgani yo uchar yulduz quyiga ingani ko'rinib qolardi. “Avliyomiz maloikalar bilan suhbatlashyapti”, deyishardi kishilar.
Tavba, avliyo ular bilan nimalarni gaplashar ekan?
Samolarda burjlarning surilishini, sayyoralar harakatini, oyning hiloldan to'linga o'zgarishlarini tomosha qilar? Mangu zulmatlar aro nurday kezar? Tunni tongga, tongni tunga o'ralishini kuzatar? Bular kishiga qanday zavq ato etishini bilish qiyin, biroq, avliyolar odamlar orasida yashashni xushlamasliklari bor gap. Ertalablari non yopadigan, ko'cha-ko'y supuradigan, mol-holini bozorga oborib sotadigan, osh pishirib yeydigan hamda har turli bo'lar-bo'lmas gaplarni gapirib o'tirishni xush ko'radiganlar bilan uning hayoti orasidagi farq qanaqa ekan?
Ana shundaylardan biri — Abdusamad degan kishi, bir kuni bag'rini yerga berib yotib, rosa o'ylandi. Bolalar katta bo'lishyapti. Ro'zg'or nihoyatda yupun. Shu damga qadar jonini jabborga berib mehnatlar qildiyu biri ikki bo'lmadi. Har kuni shu — mehnatu zahmat.
Avliyoning rizqi esa o'z-o'zidan kelarmish. Bir-ikkita qo'ylariyam bormish. Ularga birov qarashiniyam keragi yo'qmish, o'zi o'tlab, o'zi ko'payib yuraverarmish. Bo'ri-shoqol yaqin yo'lamasmish, mabodo bir-ikkitasi adashib kelib qolsa, bir nimaga duch kelganday tiraqaylab qocharmish. Har holda, ko'zga ko'rinmas nimadir ularni vahshiylardan qo'riqlab turarmish.
Kiroyi hayot deganlari ana shunaqa bo'lsa-da.
Abdusamad o'ylab-o'ylab, nihoyat “Uyam, menam Xudoning bandasimiz-ku” dedi. “Unga berganlarini menga bermasinmi?”
“So'raydiganlarim nihoyatda oz. Bir ozgina sarvat bo'lsa bas, qolganini o'zim eplab ketaman”.
“Ha, chiqmagan jondan umid, borib ko'raveray-chi. Bo'lsa bo'ldi, bo'lmasa yo'q-da, nima yo'qotardim?” deb etagini qoqib o'rnidan turib, yo'lga ravona bo'ldi.
Anchadan so'ng avliyo kulbasiga yetib bordi. Avliyo bir tutamgina bo'lib qolgan nihoyatda xoksor bir chol ekan.
Abdusamadning maqsadini eshitib, bosh silkidi.
– Toshbaqa bolasini ot yoli bilan tushovlaysiz, – dedi. – Unga somon parchasini boylaysizu men aytgan duolarni o'qiysiz. Inshalloh, tilagingiz ro'yobga chiqadi. Ammo bir sharti bor!
– Qanaqa shart bo'lsa roziman!
– Qishloqdagi bultur sel oqizib ketgan ko'prik o'rniga yangisini solib berasiz!
– Bittamas, o'nta bo'lsayam quraman!
– Unda mayli, – deb, avliyo ota duo qildi.
Abdusamad sevinib uyiga qaytdi.
Uch-to'rt kun izlab, dashtdan toshbaqa bolasini topib keldi, narigi qishloqda bir otjallob boriydi, o'shanga borib, otining yolidan bir tutamini so'rab oldi. Otjalloblar ot yolini kestirishmaydi deyishardi, rost ekan, ancha tixirlik qildi-yu, nihoyat ko'ndi. Somon esa har yerda sochilib yotibdi, atay uzun, sinmaganlaridan tanlab oldi. Barini muhayyo qilgach, xotiniga “Birov so'rab kelsa meni uyda yo'q deysan” deb tayinlab, kulbasiga kirib, avliyoning aytganlarini ado etdi. Toshbaqa bolasini tushovladi, somon parchasini qil bilan boylab ustiga qo'ygan edi, jonivor ohista aylana boshladi. Abdusamad esa avliyo aytgan duolarni o'qib o'tirdi.
Nimadir ro'y berarmikin? Mujda qaydan qay tarz kelarkan?
Bir-ikki kun o'tsa-da, mo''jizadan darak yo'q edi. Juma kuni asr vaqtida xotini birov chaqirib kelganini aytdi. Choponini yelkasiga tashlab ko'chaga chiqsa, o'zi tengi bir kishi turibdi. Yuziga g'alati g'o'ddalar toshgan, xuddi toshbaqa kosasiga o'xshaydi.
– Abdusamad aka sizmisiz?
– Ha, menman.
– Shuni berib qo'ygin, deyishdi, – dedi u iljayib.
Yonida somon parchasiday uzun, ozg'in bir kishi ham turardi. Ot qilidan eshilgan uzun qamchisi ham bor ekan. Uyam iljaydi.
– Kim? Avliyo otami?
– Yo'q, avliyo ota kim? – deyishdi ular. – Unaqa kishini tanimaymiz.
– Uyga kirmaysizlarmi?
– Rahmat, boraqolaylik, ishimiz ko'p. Hali yana ko'rishib qolamiz, Xudo xohlasa, – dedi “somon parchasi” battar iljayib.
Abdusamad ular bilan xayrlashib, xurjunni uyiga opkirib ko'zini ochsa… “Yo qudratingdan!” devordi.
Xurjunning ikkala ko'ziyam to'la oltin edi.
* * *
Abdusamad bozorga borib, yaxshi ot sotib oldi. Quling o'rgilsin gijinglagan bedovning yungi chiroyli tovlanar edi.
Uyiga ustalarni chorladi. Ustalar tunu kun ishlashdi. Yil o'tib o'tmay, eski choldevor o'rnida ko'rkam imorat barpo bo'ldi.
Terichiga, matochiga borib liboslar tiktirdi. Chorva qildi, chorvasi uch tur: otari, podasi hamda yilqisi boriydi. Bog' sotib oldi. Olma, anor, uzum ko'kartirdi. Yog'och ustalarini chaqirib, sel olib ketgan jarlik ustiga bir ko'prik qurishni buyurdi. Ustalar ham suyuna-suyuna ishni boshlab yuborishdi.
Xurjunning bir ko'zi yarim ham bo'lmadi.
Shunga qaramay, tillalarning kamayib qolayotgani ko'nglini xijil qilardi: hash-pash deguncha bir ko'zi bo'shasa, ikkinchi ko'zidagisi ham tezda tugar? Keyin nima qilaman?
Ko'prik ishi negadir surilgandan surilaverdi. Goh usta kelmay qoladi, goh aytilgan yog'och topilmaydi, goh temirchi g'oyib bo'pqoladi. Buning ustiga, unisi unday maslahat beradi, bunisi bunday. Silliq bitayotgan ishlar shu ko'prikka kelganda oqsayveradi. Tavba… Vaqt o'ta-o'ta, Abdusamadning hafsalasi pir bo'ldi: bu odamlarga ko'prik qurib beraman desamu o'zlarini taroziga solishlarini ko'r, dedi hayfi kelib. Aslida, menda gunoh qolmadi! Mana, hafsala bilan kerakli pulini berdim, kishilarning o'zlari eplasholmayapti. Shuni qilmasam nima? Shuncha jon kuydirdim, ana, kerak bo'lsa, o'zlari qurib olaverishmaydimi? Bu insofsizlarga yalina-yalina esim ketdi…
Shunday deb, Abdusamad ustalarga o'ylaganlarini aytdi. “U-bu kerak bo'lsa, borib uyimdan so'rarsizlar, bu ishni ortidan chopgani vaqtim ham, istagim ham yo'q” dedi. Ularni rosa malomat qildi. Ustalar qizarib-bo'zarib turishardi. “Xo'p” deyishgan bo'lsa-da, ko'prik uchun bir nima so'rab kelishmadi, hammasi chalaligicha qolib ketaverdi.
“Kerak bo'lsa kelasan-da” dedi Abdusamad. Ammo birov kelmadi.
Yillar o'taverdi.
* * *
Ha, yillar o'tdi. Abdusamad qaridi.
Muhtasham otiga minay desa, turgani majoli yo'q. Noz-ne'mat tanovul qilay desa, vujud istamaydi. Tana degan ot bo'ysunmay qo'ygach, egasi nimayam qilardi?
Faqat, ruhi sog'lom. O'y surishdan boshqaga yaramaydi. Manzaralar bir-bir ko'z oldidan o'tadi.
Tavba, imoratlar qurdi-yu, kezgani majoli yo'q.
Shohona ziyofatlar tuzdi, biroq xalqning aytgani bo'ldi: yerniki yerga, suvniki suvga ketdi… Yana bir o'zi so'ppayib qolaverdi.
“Ha, hammasi rost ekan”, dedi keyin. Qani, bir gap bo'lar.
“O'zim ham pishib qoldim shekilli” dedi. Xavotirlanib o'g'il- qizlarini, kuyovlarini yig'di, o'ylaganlarini bir-bir tushuntirdi.
Hamma bilib turardi – ota umri tugaganini sezib, sarvatlarini ma'lum qilib qo'yayotir.
– Ancha yil yashadim, – dedi Abdusamad chol. – Davrimda o'ynab-kuldingiz, bir nimaga zoriqmadingiz.
– Kelajagingizni ham o'ylab qo'yganman, – dedi qiynalib nafas olib.– Xurjunning bitta ko'zi to'la turibdi. Og'ilxonaga kirsangiz, chapdan ikkinchi ustun tagidagi o'raga ko'mib qo'yganman. Faqat sizdan bir tilagim: qishloqdan chiqishda chala ko'prik bor, o'shani bitirsangiz bas.
Bolalar “Qo'ying, ota, unaqa gapirmang”, deyishdi.
– Shu… bir ko'prik… – dedi arang. – Ko'zim… ochiq ketmasin… Ko'prik quringlar…
– Albatta, otajon, xotirjam bo'ling! — deyishdi bolalari-yu kuyovlari bir ovozdan. – Bittamas, o'nta bo'lsayam quramiz!
– Qani, yuring-chi, – dedi to'ng'ich o'g'il, kuyovga qarab. Ikkovlon ketmon olib, og'ilxona tomon yo'nalishdi.
Ikkinchi ustun ostida rostdan ham kichkina o'racha bor ekan. U yerdagi teri xurjunni olib, tuprog'ini qoqishdi. Keyin ota yotgan uyga olib kirishdi.
– Mana, ota, olib keldik.
– Ochib… qaranglar… – shivirladi Abdusamad chol.
Bolalar xurjun ko'zini ochib, hayron bo'lib qolishdi.
Nimani ko'rishdi?
Ot qili… o'lik toshbaqa bolasi… somon parchasi…
Shu, xolos.
* * *
– Hoy yaxshilar, Abdusamad buva qanaqa odam edi?
– Yaxshi odam edi! Elga bir ko'prik quraman deb ancha urindi, qurolmadi. Joyi jannatda bo'lsin!
Abdusamad buvani shu tariqa tuproqqa berdilar.
Izdihom orasida ikki notanish kishi ham bor edi: birining yuzi toshbaqa kosasi kabi g'o'ddali, ikkinchisi esa somon parchasi kabi uzun, ozg'indan kelgan sariq odam.
El:
– Joyi jannatda bo'lsin, ovmin! – deganida, o'sha notanishlar ham duoga qo'l ochishdi.
Faqat, ularning duosi boshqacha edi:
– Yeb-ichganlari tuproqqa ketsin, berganlari o'ziga qolsin! Ovmin, Allohu akbar!