Bosma nashrlarning transformatsiyasi nimalarga bog'liq bo'lib qolmoqda?

Matbuot, ayniqsa, gazetachilik barcha jamiyatlarda axborotdan tashqari madaniyat va san'at hamda hukmron mafkuralar, qad­riyatlar targ'ibotchisi o'laroq nom qozonganiga bir asrdan ancha oshdi. Hatto hozir — XXI asrda ham buni birov jiddiy yoki ilmiy jihatdan inkor qilayotgani yo'q. Dunyoda “New York times”, “Figaro”…kabi millionlab nusxada chiqadigan gazetalar borki, bular bugungi kunlarimiz “tebranishi”ga ham sezilarli ta'sir o'tkazayotganini hammamiz juda yaxshi bilamiz. Biroq taassufki, bizda bugun gazetachilik bir soha o'laroq “sinish” arafasiga keldi. Bu qanday yuz berdi?

Hozir shunday zamon bo'ldiki, chor tarafni “akademik”lar egallashdi. Favqulodda xuddi birov atay ekib chiqqanday… Ularning aksariyati ijtimoiy tarmoqlarni hayot haqiqatini aks ettiruvchi bosh manba deb bilishadi va ungagina topinishadi.

Garchi iddao nafasi ufurib turgan bo'lsa-da, bu fikrning haqiqatga do'nganiga ancha bo'lgan. Eng yomon tomoni, ular hamma narsaga o'zlari mansub “iqlim” nuqtai nazaridan yondashishadi. “Biz barcha haqiqatlarning tagiga yetganmiz, boshqa biladigan ilm dunyoda yo'q” demoqchi bo'lishadi.

Misol uchun yaqinda mamlakat ta'limida “islohot” o'tkazish iddaosi bilan chiqqan do'stlarimizni olaylik. Ular “majburiy obuna” degan atamadan shunday olabo'ji yasashdiki, obuna bo'lish, gazeta o'qish degan ma'rifiy mashg'ulotning mohiyati gunoh va salkam “jinoyat”ga aylanib qoldi, go'yo.

Bayroq rosa baland ko'tarildi. Chunki istak cho'ng edi… Mening nazarimda, bu ham bir “proekt” bo'ldi. Bu loyihadan maqsad internetga kuch berish, odamlarni ko'proq axborot texnologiyalari orqali band qilish va pirovardida yangi axborot makonida kattaroq va mo'mayroq tushumlarga ega chiqish edi. Va nihoyat, bu amalga oshdi ham. Xo'sh, nima o'zgardi, jamiyat nima yutdi? Nima yutgani ochiq savol. Boy berilayotgan narsa shulki, jamiyat bugun ma'rifat olishda   variantsiz qolmoqda. Ha, ochiq tan olish kerak, bugun bosh voizlik internet tarmoqlari qo'liga o'tdi. So'kishlar, haqoratlar, oldi-qochdi, qo'ydi-chiqdi haqidagi mish-mishlarga to'la internetdagi milliy lahtagimiz (sigment) bugun bosh “tarbiyachi”ga aylandi. Ma'rifatdan ko'ra ko'proq jaholat, samimiyatdan ko'ra ko'proq razolat qaynayotgan bu “qozon” bizga ertaga yana nelarni taqdim etarkan hali?!

Bir zamondan beri maktab darsliklari haqida gapirilmoqda. Darvoqe, ayni borada ahvolimiz endi butun bo'y-basti bilan ayonlashdi. Kishi shunday o'yga boradiki, bunga o'sha boyagi “proekt”larning ham ta'siri katta bo'lgan bo'lishi ehtimoldan uzoq emas. Chunki ma'rifat go'shasi bo'lgan maktabga gazeta bormay qolgani, u yerlar ham ijtimoiy tarmoqlar tamonidan “ishg'ol” etilganiga ancha bo'lgan.

Maktablarda kitob va darsliklarning o'rniga nima qoldi?

Odatda katta ishlar keng doiralarda qabul qilinadigan qarorlarga asoslanadi. Bizda esa ko'pincha buning teskarisi bo'ldi. Ayniqsa, ta'lim sohasida. Bir katta mulozim (hozirda sobiq) Xalq ta'limi sohasiga yangi konsepsiya taqdim etdi. Aniqrog'i, go'yoki taqdim etdi. Unga ko'ra, bolalarga sovet davridan qolgan yodlatish tamoyili o'rniga yo'naltiruvchi vazifa qo'yish loyihasi, ya'ni o'qituvchi o'quvchilarni yo'naltiradi, bolalar esa kerakli bilimni internetdan xatm qiladi, degan qarash ilgari surildi.

Ammo bu o'ta shoshqaloq fikr edi, aslida. Chunki quyidagi oddiygina savolga javob hali yo'q edi: Xo'sh,   o'quvchi olaylik, ona tili, adabiyotdan, geografiya yoki tarix fanidan bilimni internetning qaysi manbasidan olishi mumkin? O'sha manba hali risoladagiday bormi? Axir yaratilmagan-ku hali! E'tibor bering o'zbek o'quvchisining bilimini oshirishi uchun fundamental bilim ko'nikmalari hali internetning o'zbek sigmentida mutlaqo yetarli emas.

Xo'sh, o'zi, umuman, pedagogikaning haftiyagini ham bilmagan bu a'yon butun bir mamlakat va millat kelajagi uchun dahl qiladigan muhim soha bo'yicha shunday qaror qabul qilishi qanchalik to'g'ri edi? Bu huquqni unga kim bergan? Ming afsuski, hech kim! Demak, sohaning zamonaviy rahbari bilib bilmay aslida o'z sohasining rivoji yo'lida maktab o'quvchilarining ko'p yillik umrini zoe ketkazishga qaror bergan bo'lib chiqmoqda.

Men gapni uzoqdan olib kelyapman.

Bir narsani tushunish kerak, jamiyat quyonchilik yoki tovuqchilik tajribaxonasi emaski, unda turli eksperimentlarni tap tortmay, hech qanday tahlilsiz, asossiz amalga oshirishga kirishilsa. Populizm uchinchi ming yilligimizning muhtasham va kiboriy epidemiyasi ekanligi bor gap. Ammo bilag'onlik butun bir jamiyatning gardanini yag'ir qilish hisobiga bo'lishi kerak emas, menimcha. Internetga keragidan ortiq rol berish, uni miflashtirishga zo'r berish, bu borada atrofdagi barcha omillarni surib tashlash evaziga bosma nashrlar ham zarar ko'rdi. Mana, bizga tegishli bo'lgan joyi!

Endi bevosita gazetalarga qaytamiz

“Majburiy obuna” haqida juda ko'p gapirildi. Bu o'rinda biz aniqlik kiritib oladigan bir qancha jihatlar bor. Masalan, “majburiy obuna” degani gazetalarni majburlab o'qitish bo'ladigan bo'lsa, shaxsan men ba'zi nashrlarni hatto majburiy o'qitish siyosatiga ikki qo'llab qo'shilgan bo'lar edim. Masalan, “Tafakkur”, “Jahon ada­biyoti”, “Sharq yulduzi”, “Saodat”, “Fan va turmush” singari jurnallarni nafaqat xalq ta'limi, oliy ta'limdagi til va adabiyot yo'nalishidagi har bir muallim yoki pedagog, balki o'zini ziyoli sanagan harbiy, muhandis, vrach, matematik, texnik qo'yingki, barcha o'qishi majburiy bo'lishi lozim. Nimagaki, o'rta ta'limning o'zi majburiy bu — birinchidan. Ikkinchidan, millatning intellektini yozma adabiyotlar shakllantirishini ilm-fan allaqachon isbotlagan. Va bu strategik masala bo'lib qolaverishi shart!

Masalaga shu jihatdan yondashadigan bo'lsak, yana shaxsan “Ma'rifat” gazetasini xalq ta'limi tizimidagi har bir maktabga kamida 5-10 tadan majburiy yetkazishni yo'lga qo'yilishi shart, deb o'ylayman.

Nega? Chunki buning o'rnini bosa oladigan muqobil bosma nashr hozirda   yo'q!

Internet, ijtimoiy tarmoqning vazifasi, yo'li boshqa! Layk yig'ib “obro'” topish mumkindir, ammo bilim olib ham, tarqatib ham bo'lmaydi. Savodni oshirishga xizmat qilmaydi baribir bu.

Endi bosma nashrlarning ikkinchi og'riqli nuqtasiga o'taylik. “Ishonch” gazetasi shu yilning o'tgan to'qqiz oyi davomida o'nlab tanqidiy chiqish qildi.   Moliya vazirligiga, Iqtisodiyot va kambag'allikni qisqartirish vazirligiga, Markaziy bankka va bosh­­qa katta idoralarga ko'pchilikni qiziqtirib, qiynab kelayotgan, ba'zida o'ta mantiqsiz ko'ringan masalalar bo'yicha ko'p­lab savollar yo'lladi. Ammo natija nima bo'ldi? O'nlab tanqidiy materiallarga bironta jo'yali javob ololmayapmiz.

Gohida katta-katta vazirliklar, boobro' mulozimlar FBda chiqqan sichqonning qulog'iday murojaatga ham e'tibor qilishadi. Markaziy nashrlarda chiqqan sahifa-sahifa muammoli maqolalarni o'qib ham ko'rmaydi. Bu nimadan darak beradi? Bu tizimlarimizda muvozanatning yo'qolganidan, ochiqrog'i, masalalar chalkashtirib tashlanganidan darak beradi. Mana, qarang-da, ba'zi bir katta a'yonlarimiz masalan, dunyoning bir burchagida o'tirib fitna tarqatayotgan kimsaning yolg'on-yashiq xabari bilan hisoblashadi, lekin davlat muassisligida bo'lgan o'z gazetasidagi mulohazaga e'tibor ham bermaydi. Buni qanday tushunish mumkin?

Bir zamon Toshkent shahar hokimligida axborot xizmati rahbari bo'lib ishlaganman, to'g'ri, u paytlarda tanqid ko'p emas edi, ammo savol yetarli edi. Ba'zida rahbarning qabul qilgan qarorlariga mantiqli javob berishga qiynalardik, ammo topardik o'sha mantiqli javob berish chorasini. Chunki poytaxt hokimligida mantiqsizlik bo'lishi uyat hisoblanar edi biz uchun. Xo'sh, hozir-chi? Ayting, mana darslik­lardan-da strategikroq bo'lgan yana qanday masala bor?

Bu fikrlarni o'ylab shunday xulosaga kelamanki, soatlarimiz millarini to'g'rilab oladigan vaqt allaqachon kelgan. Agar vazirlik va hokimliklar davlat va jamoat idoralari o'z sohasiga taalluqli ishlarga, matbuotning munosabatiga quloq solmas ekan, matbuotning roli, uning yashab qolishi haqida gapirishimiz bizningcha, ortiqcha.

Ikkinchi yana bir og'riqli masala: Bugun bosma nashrlar malakali mutaxassislarni saqlab qololmayapti. O'tgan ikki yil ichida “Ishonch” gazetasi uch-to'rt nafar navqiron, qalami charxlanib tayyor bo'lgan kadrni “uzatma” qildi. Qaerga deng? Axborot xizmatlariga. Bittasi Andijon viloyat sudining axborot xizmatiga 10 million so'mdan ko'proq maosh evaziga o'tib ketdi… Tushuning, “Ishonch” balkim eng katta maosh beradigan tahririyat emasdir, ammo tahririyatlar orasida eng katta oylik beradigan uchlikdan pastda emas. Men qolganlarning ahvolini tasavvur qilyap­man.

Xo'sh, bu holatdan jamiyat yutyaptimi? Albatta, yo'q. Bugun   axborot xizmatlarida jurnalistikadan bexabar demayman-u, ammo ikki qator matn yozishni tuzukroq eplolmaydigan hamkasblarimiz yetarli, balki axborot xizmati degan “proekt”ni rostanam jurnalistikadan xoli qilib qayta ko'rib chiqarmiz? U aslida sohani kuchsizlantirishga xizmat qilyaptiku…

Eng asosiy masala esa bu — OAVga bo'lgan munosabat o'zgarishi kerakligi. Bugun matbuotda chiqayotgan juda ko'p­lab mavzular rahbarlarimizga aslida tayyor “shpargalka”. Mutasaddilar kuchli kadrlardan qo'rqishni bas qilib, zamon bilan barobar fikrlashga o'tishi kerak. Buning uchun esa, sal matbuotga ham quloq tutish lozim. Ba'zida soha mutaxassislari jurnalistlarning sohani ulardan yaxshiroq tushunishiga duch kelib qolishayotganiga guvoh bo'l­yapmiz. Bunaqada mamlakat, soha qanday qilib rivojlanishi mumkin?

Men bu gaplarni jamiyat matbuotdan voz kechishga shoshmasligi kerakligini ta'kidlash niyatida aytyapman.

Yaqinda Turkiya va Rossiya Federa­siyasida xizmat safarida bo'ldim. Aksariyat yemakxonalarda gazetalar taxlab qo'yilgan. Asosan bepul taqdim etilyapti. Gazetalarni varaqlayman. Bir qarashda ularning na dizayni va na mazmun-mundarijasida bizni “qoyil” qoldiradigan mo''jiza yo'qdek. Ammo muhimi, davlat va jamiyat shu nashrlarni bepul tarqatyapti. Chunki, davlat uning o'zi olib borayotgan siyosatga xizmat qilayotganini ang­lamoqda. Aytish kerak, tan olish kerakki, bu juda muhim masala.

Transformatsiya esa bosqichma-bosqich, o'zaro hamjihatlikda amalga oshishi mumkin. Uni hovliqib, shoshma-shosharlik bilan tadbiq etib bo'lmaydi.

Yuqoridagi fikrlar — shaxsiy mulohazalarim, albatta.

Husan ERMATOV,

“Ishonch” va “Ishonch-Doverie”

gazetalari Bosh muharriri