Germaniyada o'qigan qirq to'qqiz talaba

XX asrning boshida millatimiz namoyandalari xalqimizni zamon talabidagi mutaxassislar bilan ta'minlash maqsadida mahalliy yigit-qizlarni xorijga o'qishga yuborish uchun katta ishlarni amalga oshirdilar. Ammo imperiyaning qulashi va uning o'rniga bolsheviklarning kelishi bu ezgu ishni to'xtatib qo'ymoqchi bo'ldi. Biroq   millatimizning jonkuyar namoyandalari buning ilojini topishgan. Turkiston va yosh Buxoro jumhuriyati hukumat a'zolarining o'zaro kelishuvi bilan masala ijobiy hal etildi.

 

Buxoro Xalq Jumhuriyati hukumati 1922-1923 yillarda mahalliy yoshlardan turli sohalarda mutaxassislar yetishtirmoq uchun Turkiston va Buxoro hududida yashovchi o'zbek, qozoq, turkman, tatar, yahudiy bolalaridan iborat bir guruhni Germaniyaga o'qishga yubordi. Bu to'g'rida ko'p yozildi. (Sherali Turdiyevning “Ular Germaniyada o'qigan edilar” kitobini eslash kifoya). Biroq bu Germaniyada o'qigan talabalarning   nomi to'liq tiklandi degani emas. Sababi o'qishga 70 nafar talaba yuborilgan. Hozircha ulardan 63 nafarining nomi aniqlandi. Quyida e'lon qilinayotgan hujjatda 49 talabaning nomi va o'qishi haqida ixcham ma'lumot berilgan. Hujjatning qimmatli tomoni shundaki, barcha tavsiflarni bevosita yosh respub­lika Maorif nozirligining Germaniyadagi Maorif komissiyasi raisi Olimjon Idrisiy (1880-1957)ning o'zi 1923 yil 8 noyabrda yozgan va Berlindan nozirlikka yuborgan. Ushbu hujjatda faoliyati o'rganilmagan talaygina talabalarning nomini uchratamiz. Bundan tashqari, talabalarning salomatligi, iqlimga moslashuvi, zehniyati, ularni oliy ta'limga tayyorlash jarayoni haqida qimmatli ma'lumotlar berilganki, bu tadqiqotchi uchun mo''tabar manbadir.

Afsuski, Turkiston talabalarini Germaniyada o'qib kuchli mutaxassis bo'lishini xohlamagan sho'ro hukumati ularni ortga qaytarish uchun 1924 yilda SAKU rektori G.Meerzonni RKP MKning maxsus topshirig'i bilan Berlinga safarbar etadi. Meerzonning Buxoro Xalq Respublikasi Mao­rif noziri Muso Saidjonovga yuborgan xati shu jihatdan e'tiborga molik. Xatni to'liq keltiramiz:

“Buxoro respublikasi xalq maorif noziri o'rt. Saidjonovga.

Hurmatli o'rtoq!

Nihoyat faqat bugungina men Moskvadan Berlinga jo'nayapman. Men Toshkentdan 10 iyulda chiqib, Moskvaga 15 iyulda yetib keldim. Bir kundan so'ng safar uchun RKP MKdan kerakli hujjatlarni, shuningdek xorijga chiqish uchun pasportni ham tezda oldim, ammo Germaniyadan viza olish masalasiga kelganda bu yerda sansolarlik boshlandi. Germaniyaliklar uch haftaga yaqin pasportni siljitishmadi va faqat Narkomindel aralashgandan keyingina kecha Germaniya vizasini olishga erishdim. Bugun yo'lga tushyapman.

Men bu yerda o'rt. Fayzulla Xo'jayev bilan uchrashdim, u menga boshqa mandat berdi. Vakolatli vakolatxona bu haqda sizni ogohlantirgan bo'lsa kerak. Men bu yerda turgan paytimda Narkomindel Simmermandan ikkita xat oldim. U o'z xatida o'quvchilar haqida ayrim ma'lumotlarni xabar qilib, ta'tili tugagan bo'lsa-da, hozircha   yana bir oz muddat Berlinda qolishi mumkinligini, ammo buning uchun oz-moz pul kerakligini(100-120 dollar ya'ni 20 chervonesga yaqin) aytgan.

Bu iyulning boshida bo'lib, men o'sha vaqtda ketishim kerak edi, shu bois Narkomindel men Berlinga borgunimcha u kutib turishini va Berlindagi elchixona uni moddiy jihatdan quvvatlab turishi haqida telegraf qoqildi.

Shunday qilib, Simmerman(xonim S.A.) Berlinda o'tiribdi va mening Berlinga borishimni kutmoqda. Yetib borgach, elchixona unga mening   borishimgacha muddatga to'lagan pulni to'lashim kerak bo'ladi.

Uni Berlinda ushlab tura olmayman. Men yetib borgach, bir necha kundan keyin qaytib ketishi mumkin.

Endi sizga quyidagi xarakterdagi iltimosimni ma'lum qilaman. Menga RKP MK O'rta Osiyo byurosi tomonidan berilgan ta'til 10 avgustda tugaydi, men bo'lsam 19 iyulgacha ushlanib qolaman, Sredazbyurodan ta'tilni 30 avgustgacha, ya'ni yana 20 kunga cho'zishda yordam berishingizni iltimos qilaman. Aks holda menga topshirilgan vazifani bajara olmayman.

Iltimosnomani telegraf orqali yuborib, safar Buxrespublika uchun muhimligini ko'rsatish kerak va menga ham telegraf orqali ma'lum qilishingizni so'rayman.

Berlinga kelishim bilanoq Sizga manzilimni ma'lum qilaman.

Kommunistik salom bilan G.Meerzon”.

RKP(b) MK va Sredazbyuro vakili sifatida turkistonlik talabalarni orqaga qaytarmoqchi bo'lgan G. Meerzon topshiriqni bajara olmaydi. O'zbek talabalari bilan bo'lgan uchrashuv chog'ida uning so'zidan norozi bo'lgan talaba — Ahmad Shakuriy uning qulog'i ostidan bir o'q uzib tovushini o'chiradi. Meerzon xafsalasi pir bo'lib topshiriqni bajara olmay ortga qaytadi. Yuqoridagi maktub esa uning RKP MKdan maxsus topshiriq olib, Berlinga maxsus vazifani bajarish uchun borgani muhimdir.

Muso Saidjonov esa ushbu xatni olgach, 1924 yil 18 iyulda Sredazbyuro rahba­riyatiga xat yozib, ogohlantirgan. Ammo pul masalasida bir so'z demagan.

Sodir etilgan voqealar talabalarni siyosiy hushyor torttirgan. Shuning oqibatida talabalar o'rtasida bo'linish paydo bo'lgan. Vatanga qaytgan talabalarning fojiali taqdiri ularning shubhasini har jihatdan oshirgan va Vatanga qaytib nobud bo'lishdan asrab qolgan. Qizil imperiyaning xalqimizga jinoyatkorona munosabati tufayli millat bolalarini xorijda ta'lim olishi uzoq muddat to'xtab qoldi. Biz o'quvchilar e'tiboriga havola etayotgan hujjat bobolarimiz jasorati va talabalarning fidoyiligidan bir namuna. (Hujjatlar turkcha shevada yozilgani bois o'zgarish kiritilmadi).

 

Nashrga tayyorlovchi:

Sirojiddin AHMAD

 

Buxoro Xalq Sho'rolar Jumhuriyatining          Berlin, den 8/11-1923

Olmoniyadagi maorif vakili

 

Delegation der Bucharishen Republik

           In Kultusangelenheiten-Deutschland- № 1  

 

Buxoro Xalq Sho'rolar Jumhuriyatining xalq maorif nazoratig'a

                               Shigirdlar haqinda loyiha

 

                                                                      I

 

1. Vafojon Cho'liboy,           Bu yetti talaba oktyabrdan beri Berlinda mutaadad
2. Ahmad Naim Hakim,       muallim va murabbiy oilalarinda iqomat ediyur-
3. Afzal Ahmadjon,           lar. Bir gruppa tashkil edarak mutaxassis bir
4. Vali Qayum,                     lison muallimindan har kun ikki soat olmoncha
5. Sattor Jabbor,               o'rganurlar. Olmon oilalarinda o'turdiqlarindan
6. Olimjon Qodir,             amaliy tarzda iyyi taraqqiy etiyurlar. Bu bila
7. Bahoiddin Amin.           davom etdigi taqdirda maysa qadar maktaba kira

bilajak darajada lison o'rganajaklar. Vafojon,

Naim, Afzal va Bahoiddin qabiliyatlilari. Vali

Qayum ila Sattor Jabbor unlardan so'ng. Olimjon

Qodir esa uchunchi darajada tursada ijtihod jiha-

tindan avvalgilarindan oshmi o'ldig'indan sinfi

barobar ta'qib eda bilur.

 

8. Ahmad Shakuriy.             55 kun xastaxonada qolmaya majbur o'ldi. Eski bez

gak xastaligindan maoda digar ovrulardada   mub-

talo o'ldig'indan qorninda amaliyoti jarrohiya

edildi. E'tiborli bir qarov natijasinda bir

daraja iyyilishdi. Shemdi xususiy bir mualim-

dan olmoncha dars oliyur. Dorulfunundagi olmon-

cha lison darsinda davom ediyur. Favqulodda zakiy

daho esa-da cho'q ijtihodli va u qadarda asabiy xas

tadir. Moysa qadar maktabg'a kira bilajak daraja-

da til o'rganajakdir.

 

9. Saidali Usmon.             Oktyabrdan beri Berlinda, iyyi bir pansionda

iqomat va oliy muhandis maktabinda davom etayur.

Muvaffaqiyatla imtihon berib oliy muhandis mak-

tabina asli talaba o'lurliq qabul o'lundi. Zakiy va

cholishqon bir shogird o'lub, xususiy bir muallim-

dan lison va digarlarindan riyoziyot darsida

o'qiyur.Eski bezgak xastalig'i avdat bo'lg'onidan 20

kun xastaxonada qoldi.

 

                                                                 II

 

10. Shamsulbanot Asharot.   Maskav dorulfununing tibbiya shu'basi talabala-

rindan o'lub, oktyabr o'n beshindan beri Berlinda.

iyyi bir do'qtur oilasinda iqomat va dorulfunun

tibbiya shu'basina talaba o'laroq davom ediyur.

Olmoncha ila barobar o'qudug'i fanlarida bik iyyi

bildigindan kamoli muvaffaqiyat ila imtihon be-

rub dorulfununa kirdi. Mukomil uchun xususiy

bir muallimdan lison darsi oliyur.

 

11. Gulsum Muzaffar.       Oktyabr boshindan beri Berlinda. Iyyi bir olmon

oilasinda o'tiriyur. Xususiy bir muallim va

dorulfunundagi lison shu'basina davom edarak

olmoncha o'rganiyur. O'ldiqcha zakiy va qobiliyatli

bir qiz o'lub bo'yla kedirsa maysada orzu ayladigi

ta'lim-tarbiya maktabina bilimtihon kira bila

jakdir.

 

12. Omonulla Nusratulla,         Bu yetti talabaning har birsi Berlinda oyri
13. Sadriddin Ziyoiddin,           muallim va murabbiy oilalarinda iqomat
14. Qavomiddin Kiromiddin,     edayurlar. Mushtarigo xususiy bir muallim-
15. Azizjon Alixo'ja,                 dan har kun ikki soat dars oliyurlar. O'turdu
16. Homidjon Samadjon,           qilari oila afrodila har zamon qo'nusharoq
17. Abdurahim Abdulvohid,       ilmiy tarzda lison o'graniyurlar. Bunlar-
18. Abror Rashid.                         dan Abdurahim, Qavomiddin, Azizjon(faqat

buning ijtimoiy bir oz o'ksik) birinchi dara-

ja zakiy va muttaadad shogirdlar bo'lub, digar-

lari esa ikkinchi darajadadirlar. Bilxossa

Omonulla Nusratulla xiyli zaifdir. Buxoro-

dagi eski tib ham varajalari iqlimning dagish-

masida buroda u'dat etdigundan bunlarning

hepsida 1-4 hafta xastaxonada yotmoqqa maj-

bur bo'ldilar. Mutaxassis do'qtur va profes-

surlarning diqqatli qarovlari natijasida

xepsida tuzalmishlar.

 

 

19.Mahmudiy Xo'ja,               Bu o'n talabaning hepsida tib daraja yosh ham

20.Mishoil Ibrohim,             qon ozlig'i xastaliqlarina mubtalo o'ldiqla-

21. Mahmudjon Avazjon,       rindan 2 va 3 hafta xastaxonada qadori o'luna 22. Rahmatjon,            roq kasb ofiyat etdilar. Shemdigi holda Ber
22. Ne'matulla Amin,           linda oyri-oyri oilalarda iqomat ediyurlar va
23. Solihxo'ja Homidxo'ja,   hepsi birlikda xususiy bir muallimdan har kun 25. Asomiddin Aloviddin, ikki soat lison o'grandikdan so'ngra intisob eda
24. Usmon Omon,                   jaklari misollarga ko'ra maktablara kuzyi' o'lu
25. Abdulla Po'lat,               najaklardir. Bunlardan Mahmudiy Xo'ja, Usmon
26. G'iyosiddin Salohiddin. Omon, Asomiddin, Solihxo'ja, Muhammadjon va

Rahmat jon cho'q zakiy; Mishoil ila Ismatilla

Amin o'rta darajada o'lub Abdulla Po'lat esa

xiyla zaif oz qobiliyatli shogirlardir.

Faqat o'ldiqcha ijtihod etdigindan shemdiya qa

dar digarlar bila barobar davom eda bildi

sa-da fima ba'd gendisina bir muallim tutila                                                         jakdir. Shemdi ikki holda     bir tarafdan

digarlari ila barobar sinifa davom ediyur,

digar tarafdan esa bir maxsus

muallimdan dars o'rganiyur.

 

29. Abror Asror,                     O'n yasharlik bu to'rt kichik shogirdlarimizda
30. Abdurashid Abdulvohid,   Berlinda oyri-oyri oilalarda o'tiriyurlar
31. Xolmurod Xoji,               va har kun o'nga qadar xususiy bir murabbiya-
32. Iskandar Chori.                 ning taxta nazoratinda o'yniyurlar, o'qiyub yoz-

maya o'graniyurlar. Bulardan avvalgi ikkisi

1 va 4 hafta xastaxonada qoldilar, digar vaqt-

larda esa oilaning jujuqlari kabi o'z tarbiya-

chilari ostinda bo'lniyurlar va digarlarindan

daho chobuk lison o'rganiyurlar. Avvalgi ikkisi

cho'q va so'ngg'i ikkisi oz qobiliyatli va duvarti

sada xasbul sabotda chobqin talabalarimizdan.

 

33. Ataullo Sadriddin,         Bunlardan avvalgi ikkisi oktyabrdan, so'ngg'i
34. Abdulla Abdurahim,       uchunchisi esa dekabr boshindan e'tiboran Ber-
35. Jo'ra Xalil,                     lindan uch soatlik masofada Drezden shahrinda
36. Safar Hakim,                 oyri muallim va murabbiy oilalarinda o'tiriyur
37. Hamroh Abdulla.             va har biri oyri bir xususiy muallimdan dars

oliyurlar. Bunlardan Ataullo Sadriddin va

Abdulla Abdurahim afandilar birinchi daraj-

da cholishqon va zakiy shogirdalimizdan o'lub,

so'ngg'i uchinchisi favqulodda zakiy duttiklar

esada sa'y va ijtihodlari yanada o'ldig'indan

lisoncha iyyi taraqqiy etmadikalari faqat bu

so'ngg'i ikkisi uzun muddat xastaxonada qolma-

ga majbur o'ldiqlarindan biltab' o'quvlari

xeyli sukundor o'ldi.

 

 

                                                               III

 

38. Abdulla Badi',           Bunlardan Abdulla Badi' ila Ne'mat Nazrullo
39. Ne'mat Nazrullo,         dan boshqasi dekabr birisindan beri, bu ikkisi
40. Nor Murod,                   esa yanvar o'n beshindan e'tibora Berlindan yarim
41. Ochil Boqi Muqim,     soatlik masofada Xermdorf nom bir ko'ydagi ju-
42. Hazratqul,                   juqlar yurdinda iqomat ediyurlar va tarbiya o'lni-
43. Beshim Solih,               yurlar. Hepisi birlikda xususiy bir muallimdan
44. Jo'raqul Hamroh           lison darsi oliyur. Va ko'yning gimnaziyasinda jim
45. Beknazar Abdulla,       nastiq darslarini davom ettiriyurlar. Iqomat et-
46. Rahimqul Ro'zi.           diklari yurtda bir cho'q olmon bolalari ila bir-

likda bo'lindiqlarindan har naqadar kendi orala-

rinda turkcha qo'nishiyursalarda lisoni amaliy

o'laroq o'rganiyurlar va iyyi taraqqiy go'stariyur-

lar. Bunlardan Normurod, Beknazar Abdulla, Jo'ra

qul Hamroh, Rahimqul Ro'zidan boshqalari eski

xastaliklari do'layila 2 va 8 hafta xastaxonada

qolmaya majbur o'ldiqlarindan tahsillari tabiiy

o'laroq to'qtarg'a o'g'radi. Bilxossa Abdulla ila

Ne'mat shu oyning o'n beshina qadar xastaxonada

bo'lindiqlarindan digar orqadoshlarina nisba'ai

lison jihatindan daho zaifdirlar. Oralarindan

Ochil Boqi Muqim, Rahimqul Ro'zi, Ne'mat Nazrul-

lo mutaaddad va zakiy talabalar o'lub qolanlari

esa o'rta darajaning oz favqindadirlar. Ma'o fo-

fiya hepsida chobuk til o'granmak uchun zavq va ishta-

ha ila cholishiyurlar.

 

47.Gulsum Rahim.               Qolmamish talaba yerina qabul o'lunon shogird-

larimizdan o'lon Gulsum xonim Rusiya va Turkiya

maktablarinda tahsildan so'ng 1917 sanasidan

beri Olmoniyada va olmon Drezden shahrindagi

dorulmuallimotlardan birinda tahsil etmakka

bo'lunon zakiy cholishqon bir qizdir. Olmonchayi

pek iyyi biliyur va maktabnida kelajak sana

bitiriyur.

 

48.Ruqiya Rahim.                Gulsumning hamshirasi o'lyub kelmayan bir shogird-

ning o'rnina qo'missiyunning qarori ila olinan uch

shogirdning birisi o'lub 1917 sanasidan beri

Olmoniyada valyavm Drezden gimnaziyalarindan

birinda tahsil ediyur. Cho'q zakiy va cholishqon

bir qiz o'lub ikki sana so'ngra gimnaziyani

bitirib dorulfunun tibbiya shu'basina

kirajakdir.

 

49.Bilol Tuhfatullo.         Kelmayan Ibrohimning yerina qabul o'lunon uchinchi

shogirddir. A'dodiy tahsilini Istanbulda

ba'dal kamol o'n sakkizinchi sanada buroya kelub

oliy muhandis maktabina kirdi. Cho'q zakiy va u

nisbatda cholishqon bir shogirddir. Gulsum

Ruqiya xonim, Bilol afandilarning har biri

olmonchadan maoda turkcha va fransuzcha tillar-

nida iyyi bilurlar. Gendilarning Buxoro uchun

xidmati nofe'a ma'muldir.

 

Buxoro jumhuriyatining Olmoniyadagi

Maorif qo'missiyuni raisi:                               O.Idrisiy (imzo)

A'zosi:                                                                                      (imzo)