Jurnalist korrupsionerlarga qarshi kurasha olishi shart!

Har soha egasining o'z xizmat vazifasi bor. Masalan, chegarachilar hududlarimiz daxlsizligini qo'riqlasa, tibbiyot xodimlari salomatligimizni muhofaza qiladilar. Jurnalistlar esa ommaning ko'ngli uchun mas'ul. Uni og'ritadigan masalalarni, omma ongini boshqa yo'llarga boshlab ketadigan g'oyalarni ulardan avvalroq anglaydigan, davlatni ham, ommani ham ogohlikka chorlab turadigan kasb egalaridir. Shunday ekan, ular ko'prik emas, yelkasida elu yurt manfaatini ortib olgan jafokash fidoyilardir. Jurnalistlarning umri doimo kurashlar jabhasida o'tgan. Jamiyat manfaatiga zid kelayotgan holatlarni o'rganish, fosh etish, muammolarga barham berish — jurnalistning ishi.

Bunday faoliyat, tabiiyki, yulg'ichlar, talonchilar, o'g'ri va muttahamlik qilayotgan bosh­­qa guruhlarga yoqmaydi. “Ol tovog'im, ber tovog'im” qabilida yashashga ko'nikkan korrup­sionerlar jurnalistni o'z oralarida ko'rishni xohlamaydi. Iloji boricha, jurnalistlarni jamiyat ichidan siqib chiqarishga, eng kamida faoliyat ko'rsata olmaydigan, naridan-beri harakatlanib tursa bo'ladigan ahvolga tushirib qo'yishni xohlaydilar. Buni hech kim ko'rmaydi, isbotlay olmaydi. Chunki korrupsiya yashirin jarayon, shuning uchun uning oldini olishda jurnalist jinoiy guruhlar ketidan poylab yura olmaydi! Jamiyatda u yoki bu holat yuzasidan jurnalistik surishtiruv olib boradigan OAV xodimining ko'zi o'tkir, xayoli uchqur, qalbi olov bo'lishini vaziyatning o'zi talab etmoqda. U korrupsion jarayonni doimiy kuzatishi, aniq ma'lumotlarni to'plashi, ularga ishonch hosil qilishi va tahlil qilmoqchi bo'lgan mavzu haqida aniq fakt va dalillarga ega bo'lishi kerak. Tahlil qilinayotgan mavzuda korrupsion holat bormi, yo'qmi, bunga avvalo o'zi ishonishi, qolaversa, jamoatchilikni, undan so'ng sud – huquq idorasi xodimlarini ham ishontira olishi lozim bo'ladi. Aks holda tahlilga tortilgan tomon jurnalistni tuhmatchilikda ayblab sudga berishi, sud esa isbotini topmagan tanqidiy-tahliliy material uchun tahririyatni raddiya berishga majbur etishi, pirovard natijada, maqolani yozgan jurnalist jazolanishi mumkin. Tajribada bu kabi voqealarga juda ko'p marta duch kelingan va bu hol hamon davom etmoqda. Buning sababi jinoyatchi hech qachon o'zini jinoyatchiman, deb qo'l qovushtirib o'tirmaydi. Toki, aybi isbotlanmaguncha qarshi kurashadi, bu yo'lda har qanday imkoniyatdan foydalanadi. Demak, jurnalist uchun izquvarlik yo'lidan borish ham oson emas.

Xo'sh, shunday holatda jurnalist qanday yo'l tutishi kerak?

Masalan, soha xodimi tahririyatga kelib tushgan shikoyatga ko'ra korrupsion vaziyat, uni tahlil qilish, jinoyatni ochish haqida topshiriq olganida ishni shikoyatni sinchiklab tahlil qilishdan boshlagani, shikoyat yozgan odamning asl maqsadi nima ekanligini, chinakam adolat istayotganiga amin bo'lishi lozim. Chunki amaliyotda butunlay teskari holatlar ham bo'lgan. Birovlar o'ziga raqib bo'lgan odamlarga qarshi kurashish maqsadida ham OAVdan foydalanishni ma'qul ko'rishadi. Ba'zan ko'rolmaslik, hasad tufayli ham shu yo'l tanlanadi.

Bir gal Samarqand viloyati, Ishtixon tumanidan R. ismli fermer qo'shni fermerning ustidan “Hurriyat” gazetasiga shikoyat yozib keldi. Tabiiyki, uning shikoyati o'rganib chiqish uchun qabul qilib olindi. Shikoyat mazmuni quyidagicha edi: “Qo'shni” fermer reja bo'yicha paxta, g'alla ekilishi kerak   bo'lgan maydonning hammasiga paxta va g'alla ekmay, davlatni aldayotganmish. Chegirib qolingan yerga yeryong'oq, torvuz-qovun kabi poliz mahsulotlari ekib, bozorda pullayotganmish. Xo'sh, yerga to'liq paxta, g'alla ekmasa, rejani qanday to'ldirayapti, deb tahririyat xodimlarini ishontirmoqchi bo'ldi.

Shunda tahririyat xodimi   jurnalistik surishtiruvni shikoyatchining o'zidan boshladi. Shikoyatchi ogohlantirildi. Ya'ni, fermer haqiqiy tadbirkorga o'xshaydi, yerga yaxshi ishlov berib, hosildorlikni oshirish hisobidan rejani bajarayotgandir, adashmang, biz tekshirtiramiz, ertaga uyalib qolmang, dedi. “Yo'q, u aniq jinoyatchi, mana isbotim bor”, — deb poliz ekinlarining suratlarini ham ilova qildi.

Xullas, “Fuqarolarning murojaati to'g'risida”gi qonunga ko'ra murojaatchining shikoyati e'tibordan qoldirilmadi. Tahririyat xodimi qoidaga rioya etib, ushbu shikoyatni Qishloq xo'jaligi vazirligi qoshidagi ekin maydonlarini kadastrlash mutaxassisidan xulosa olishga kirishdi. Buning uchun kadastrlash mutaxassisi, viloyat va tuman hokimligidan vakillar, tahririyatning bu ishga mas'ul xodimidan iborat maxsus guruh tuzilib, voqea joyiga birgalikda chiqildi. Shikoyatga binoan, yer maydonlari o'lchandi. Oshiqcha, yoki yashirin ekin maydoni borligi isbotlanmadi. Shunda o'sha “qo'shni” fermer guruhdan shikoyatchi fermerning yerini ham kadastrga mosligini o'lchashni talab qildi. Shunday qilindi. Natija “g'alati” bo'lib chiqdi. Ya'ni, shikoyatchining o'zida yashirin ekin maydoni borligi aniqlandi. Buning ustiga uning yillar davomida paxta, g'alla rejalarini bajarmay kelayotgani ham ma'lum bo'lib, u bilan tuzilgan shartnoma bekor qilindi. Shikoyatchining o'zi birovga tuhmat qilgani uchun sudda javob beradigan bo'ldi.

Mana bir shikoyatning ortidan o'tkazilgan jurnalistik surishtiruv natijasi. Jurnalis­tik surishtiruv uzoq davom etadigan, murakkab jarayon, uni shoshmashosharlik va qiziqqonlik bilan amalga oshirib bo'lmaydi. Korrupsiyaga qarshi kurashda jurnalistning ishtiroki samarali bo'lishi uchun har tomonlama faoliyat olib borilishi kerak, chunonchi, avvalo, fuqarolarning ma'naviyatini oshiradigan, korrupsiyaga qo'l urmasligi uchun or-nomusini, insoniy his-tuyg'ularini uyg'otadigan ta'sirchan publitsistik maqolalarga ko'proq   urg'u berilsa, maqsadga molik albatta. Shu ma'noda ijtimoiy tarmoqlar olib borayotgan qisqa, lo'nda, tezkor ma'lumotlar o'z samarasini ber­yaptiki, korrupsion holatlar tez oshkor etilmoqda.

Jurnalist mahoratli bo'lsa o'z ishini puxta tashkil etadi. Aksincha bo'lsa, aynan shu holatlarda o'z obro'sini tushirib qo'yish hollari ko'p kuzatilgan. “Korrupsiyaga qarshi kurashish to'g'risida”gi qonunda “korrupsiya”, “korrup­siyaga oid huquqbuzarlik”, “korrupsiyaga qarshi kurashish”, “manfaatlar to'qnashuvi” kabi tushunchalar aniq va to'liq bayon etilgan. Bu tushunchalarni har bir fuqaro bilishi uchun aholining huquqiy ongi va madaniyatini oshirish, jamiyatda korrupsiyaga qarshi murosasizlik munosabatini shakllantirish zarur. Bu ham qalam ahlining ishi.

Bugungi kunda korrupsiyaga qarshi kurashda jamoatchilik vakili sifatida jurnalistlar faol bo'lmasa, butun insoniyatni tashvishga solayotgan ushbu ijtimoiy illat, ya'ni korrupsiya inson huquqlarining, bozor mexanizmlarining buzilishi, insonlar hayot darajasining yomonlashuviga olib keladi. Demokratiya va huquqiy tartibotni kuchsizlantiradi, xalqaro xavfsizlikning uyushgan jinoyatchilik, terrorizm va boshqa tahdidlariga sharoit yaratadi.

Xo'sh,   jamiyatni ichdan yemirishga qodir illat – korrupsiyaga qarshi kurashda, uning oldini olishda ommaviy axborot vositalari yana nimalar qilishga qodir? Mamlakatimizda korrupsiya bilan bog'liq vaziyat haqida alohida so'z yuritishga hojat yo'q. Chunki ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat bilan xabardor har bir fuqaro bu haqda ozmi-ko'pmi eshitgan. Faqat ushbu muammoning biz ko'tarmoqchi bo'lgan mavzu bilan bir bog'liqlik tomoni haqida to'xtalib o'tsak.

Ayrimlar korrupsiyaga qarshi kurashishning samaradorligiga uncha ham ishonishmaydi. Ular “pora berish va olish bizning qonimizga singib ketgan, bir narsa bermasangiz ishingiz bitmaydi” degan   fikr bilan yurishadi. Aholi o'rtasidagi bunday qarashlarga barham berish uchun qonun va axloq tushunchalari uyg'un holda har bir amaldorning qon-qoniga singib ketishi lozim. Afsuski, faqat qonunni bilishning o'zi, axloqdan uzoq bo'lgan huquqiy ong korrupsiya balosidan asrab qolmasligini hayotning o'zi ko'rsatib turibdi. Oliy yuridik ma'lumotga ega bo'lgan huquq-tartibot organlari xodimlarining pora bilan qo'lga tushayotganligi ular haqida shakllangan ijtimoiy fikrning yanada salbiyroq bo'lishiga olib kelmoqda. Masalan, Oliy sud xodimi, Samarqand viloyatida (sobiq) hokim, Xorazm va Qashqadaryo viloyatlarida sudyalar turli miqdordagi pora bilan qo'lga olingani, Toshkent shahrida bir nechta   tuman hokimlari, hokimlik mas'ul xodimlari jinoyat ustida qo'lga tushgani, jamoatchilikni tashvishga solayotgan illatlardir. Shu o'rinda bir haqli savol tug'iladi: xo'sh, davlat boshqaruvi tizimida ishlayotganlar qonun talablaridan bexabarmi? Yo'q, bunday deb bo'lmaydi. Shunga qaramasdan, hokimlik tizimida oddiy xodim hisoblangan mutaxassisdan tortib ayrim viloyat, tuman hokimlari, ularning o'rinbosarlari pora bilan qo'lga tushayotganligini qanday izohlash mumkin?

Eskiroq bo'lsa ham bir ma'lumotni keltirib o'taylik. Yangilari bundan-da, ayanchli. 2018 yilning 9 oyi davomida Samarqand viloyatida 132 nafar mansabdor shaxs jinoiy javobgarlikka tortilgan. Ulardan 90 nafari o'zlashtirish yoki rastrata yo'li bilan talon-taroj qilish, 17 nafari firibgarlik, 25 nafari hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste'mol qilish, 4 nafari pora berish, 2 nafari pora olish va boshqa jinoyatlarda ayblangan. Egallab turgan vazifasi bo'yicha tahlil etadigan bo'lsak, ulardan 22 nafari ichki ishlar idoralari, 2 nafari davlat soliq inspeksiyasi, 7 nafari oliy va o'rta maxsus ta'lim muassasasi xodimlari, 11 nafari majburiy ijro byurosi inspektorlari, bir nafardan tuman hokimi o'rinbosari, prokuratura, notarial idora, adliya organlari xodimlari, hakamlik sudi sudyasi va boshqalardir.

Viloyat prokuraturasi katta tergovchisi tomonidan zarnews.uz saytida keltirilgan ushbu faktlar korrupsiyaga faqat huquqiy ong pastligi sabab bo'lmasligini yaqqol ko'rsatib turibdi. Jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish ushbu illatni keskin kamaytirish yo'lida amalga oshirilishi zarur bo'lgan muhim vazifalardan sanaladi. Ammo bizning OAV ana shu muhim vazifani to'laqonli bajaryapti, deb ayta olmaymiz. Buning qator ob'yektiv va sub'yektiv sabablari mavjud.

Mavzuni to'laqonli yoritish uchun OAV xodimlari yetarli ko'nikmaga ega emasligi, qonun talablarini chuqur bilmaslik ana shunday sabablardan biridir. Korrupsiya holatlarining turli sohalarni qamrab olib, rang-barang ko'rinishda tuslanishi jurnalistdan ana shu sohalardan, ularga doir qonunchilikdan yaxshigina xabardor bo'lishi lozimligini ko'rsatmoqda.

Korrupsiyaga qarshi jangga otlangan jurnalist uning huquqlari kafolatini ta'minlaydigan qonunlarning amalda uni himoya qilishiga ko'p ham ishonmaydi. Chunki korrupsioner odatda yuqori mansabdagi ambitsiyasi kuchli, ya'ni har qanday tanqidiy gap-so'z nafsoniyatiga tegadigan, bunday so'zlarni eshitishga o'rganmagan, aksariyat hollarda jizzaki amaldorlardir. Jurnalistning bu kurashdan eson-omon chiqishi uchun jamiyatda qonun ustuvor va sud tizimi amalda to'la-to'kis mustaqil bo'lmog'i lozim. Bundan tashqari, erkin so'z himoyasiga tayyor turgan, nohaq ayblangan jurnalistga yon bosa olishga jur'at qila oladigan haqiqiy siyosiy partiya va jamoat tashkilotlari zarur.Siyosiy partiyalarimiz, ularning sevimli nashrlari esa faqat saylov paytida osmonga qarata paxtavon o'q otish bilan ovora. Qolaversa, kerakli axborotni olish imkoniyatlari yetarli emasligi, axborot manbalarining chala ochiqligi ham OAV xodimlarining korrupsiyaga samarali kurash olib borishiga to'sqinlik qiluvchi omillardan desak, xato bo'lmas.

Yana bir muhim jihat: jurnalist qancha vaqt, kuch va asab sarflab, ko'p haftalik surishtiruvini yakunlashi uchun qancha mablag' kerak? Eshik qoqib borsang, “Obuna majburiy emas” deydiganlar jamiyat rivojining ko'zi va quroli bo'lgan matbuotni qo'llovchi do'stmi yoki   korrupsionerlarning ta'siridagi odamlarmi? Obunadan tushgan mablag' tahririyatning bosmaxona xarajatlariga ham yetmay turganda davr taqozo qiladigandek jurnalistik surishtiruvlarni olib borishga yo'l bo'lsin! Shu bois, taassufki, jurnalistning bajargan ishi oddiy xabar yoki maqoladan   nariga o'ta olmayapti. Matbuotning gullab-yashnashini korrupsionerlar xohlashmasligiga yorqin misolda, bu. Ehtimol, OAV chiqishlari ko'p hollarda qog'ozda qolib ketayotganining sababi ham shunda. Hozir ham turli idoralardan haqiqat topolmagan tadbirkorlar “To'rtinchi hokimiyat”ga murojaat qilib, yordam so'rashadi. Ularning dardini eshitib, muammolari haqida maqolar ham e'lon qilinmoqda. Lekin tegishli tashkilotlar unga deyarli munosabat bildirmayapti. Muammo esa yana o'z holicha qolib ketadi, fuqarolarning turli idoralarga shikoyati davom etaveradi. Ushbu holat bo'yicha istagancha misollar keltirish mumkin.

Dilimizdagi mujda shundan iboratki, hali ham imkoniyat bor. Tish-tirnog'i bor ayrim jurnalistlar bir necha yillardan so'ng “pensiya”ga chiqib ketgach, xabarkashlikka kuni qolmaslik uchun bugungi matbuotimiz o'zi uchun o'zi kurashishi kerak. Buning uchun u haqiqiy “to'rtinchi hokimiyat” vakillari ham o'z e'tiqodida mustahkam, kasbiga oid puxta malakaga ega bo'lishi bugungi davr talabi. Allomalar ta'kid­laganidek, “Haq olinur”.

O'ktam MIRZAYoR