Tamaddunlar chorrahasi

Turkiya safaridan bir shingil taassurot

O'zbekiston va Turkiyani bir necha ming chaqirimlik masofa ajratadi. Jug'rofiy chegaralarga qaramay, dili va tili mushtarak ikki mamlakat o'rtasidagi robita kun sayin mustahkamlanmoqda. Bunda o'zaro bordi-keldining alohida o'rni bor. Turkiya madaniyat va turizm vazirligi tashkil qilgan press-turda qatnashib, qardosh o'lkaning yangi qirralarini kashf etdik.

Turkiya o'nga yaqin qadimiy saltanatlarga oid osori-atiqalar, me'moriy obidalar va boy tarixiy merosga ega. Sohillarini O'rtaer, Egey, Qora va Marmar dengizlari yuvib turgan ma'mur kentlar, go'zal qasabalar sayyohlarni ohanrabo kabi o'ziga tortadi.

Ilk manzilimiz Bolu viloya­tining Mudurnu shahri bo'ldi. Antik davr muarrixi Strabon Mudurnu g'oyat qulay jug'rofiy hududda joylashgani haqida yozgan. Tog' bag'rida, daryo bo'yida barpo etilgan kent 1307 yilda Usmoniylar davlati tarkibiga o'tkazilgan.

Shahardagi 180 ga yaqin tarixiy obida YuNESKOning Butunjahon madaniy meros ro'yxatiga kiritilgan. Jumladan, sulton Boyazid Yildirim (1389–1402) qurdirgan jome' masjid me'moriy durdonalar sirasiga kiradi. Salkam 640 yillik tarixga ega cajdagoh hali-hamon ulug'vorligini yo'qotmagan.

Azaldan tujjorlik bilan mashg'ul mahalliy xalq odam­oxun, kirishimli va seriltifot ekaniga guvoh bo'ldik. Shaharda ajib bir muhit hukmron. Bir tomonda gazmolchi, attor, vofurush va baqqollar qo'li-qo'liga tegmay savdo qilayotir. Ikkinchi tomonda mo'ysafidlar qahvaxo'rlik qilib o'tiribdi. Boshqa bir tomonda – sargu­zashtsevar sayyohlar… Azon sadosi yangrashi bilan esa barcha yumushini bir chetga surib jome' tomon oshiqadi.

Abant ko'li Boludagi sayyoh qadami uzilmaydigan maskanlar sirasiga kiradi. Ko'l va unga yondosh hududlar – jami 1200 gektarga yaqin maydon milliy park sifatida davlat muhofazasiga olingan. Hayvonot va nabotot olamiga zarar yetkazganlar ayovsiz jazolanadi.

Dengiz sathidan 1328 metr balandda hosil bo'lgan chuchuk suvli ko'l musavvir sifatli Zotning betakror mo''jizasidir. Girdogirdi baland tog' va qalin o'rmonzor bilan o'ralgan havza to'rt faslda sayyohlarni o'z bag'riga chorlaydi. Xazonrezgi mavsum ekaniga qaramay, ko'l atrofidagi qo'noqxona va dam olish maskanlari gavjum. Shovqin-surondan xoli tabiat maskani megapolislarning serg'alva hayotidan zada bo'lganlar uchun maqbulu manzur joy!

So'lim go'sha bilan tanishuvdan so'ng Karabuk viloyati hududidagi qadimiy Adrianapolis shahriga otlandik. Oynadek tekis yo'llardan yurar ekansiz, safar mashaqqati ham sezilmaydi. Ajabki, shahar markazida ham, chekka qasabada ham yo'llar birdek ravon. Shahar-tumanlar orasida, har o'n-yigirma chaqirimda shinam karvonsaroyga duch kelasiz. Qo'nalg'alarda bir muddat to'xtab, avtoulovga yonilg'i quyish, tamaddi qilish, dam olish mumkin.

Qadimiy Adrianapolisdagi arxeologik qazishmalarda Ellin, Rim hamda Vizantiya davriga oid favqulodda qimmatli artefaktlar topilgan. Xususan, nasroniy ibodatxonalari, hammomlar, mudofaa inshootlari, qal'a devori qoldiqlari hudud o'z davrida taraqqiyot beshigi bo'lganidan dalolat beradi. Olimlarning aytishicha, shaharga 5500 yil avval asos solingan.

Hududda bir necha yildan beri tadqiqot olib borayotgan Karabuk universiteti arxeologlarining o'z ishiga muhabbati, tarixga ehtiromi diqqatimizni tortdi. Har bir tosh, har bir parchani ko'z qorachig'idek asrab-avaylab, moziy haqiqatini tiklashga urinmoqda ular. Yer ostida hali ochilmagan dafinalar bisyor. Adrianapolisdagi arxeologik izlanishlar tarixning ko'p­lab jumboqlariga oydinlik kiritsa, ajab emas.

Safar davomida bizga hamrohlik qilgan Ahmad Mumjining bilimi, dunyo­qarashiga qoyil qoldik. Tarixiy obidalar, mahalliy urf-odatlardan tortib har bir muzofotning pazandalik san'atiga qadar – barcha sohalarni miridan–sirigacha o'rgangan. Demak, turizm taraqqiy etmog'i uchun professional gid, mohir yo'lboshlovchilar ham tayyorlash lozim ekan.

Galdagi manzilimiz — Homerning mashhur “Iliada” dostonida yodga olingan Paflagoniya yurti – Safranbolu shahri bo'ldi. Sharqu G'arb chorrahasida barpo etilgan shaharlar — Lidiya, Fors, Ellin, Rim, Vizantiya Usmoniylar davlati tasarrufida bo'lgan.

Vaqtning beayov sinovlaridan omon chiqqan obidalarni hisoblayman deb sanoqdan adashasiz! Ayniqsa, qoyalar bag'rida bunyod etilgan ko'p asrlik imoratlarni ko'rib, beixtiyor usta-me'morlar mahoratiga tahsin aytasiz. Gugurt qutilaridek qalashgan xonadonlar – “Onado'li uylari” ayricha salobat bag'ishlaydi. E'tiborga molik jihati, muhofazaga olingan hududda nainki yangi inshoot qurish, tarixiy binolarning biror g'ishti o'rnini ham ruxsatsiz o'zgartirish taqiqlanadi. Chunki Safranboluning eski shahar qismi 1994 yilda YuNESKO Butunjahon madaniy merosi ro'yxatiga kiritilgan.

Turkiya nafaqat asr oshgan obidalari, muazzam tog'lari bilan ham sayyohlarni rom etib keladi. Safar davomida Kastamonu viloyati hududidagi Kure tog'larida inson qo'li bilan barpo etilgan mo''jiza – dara yo'lini ko'rish nasib etdi. Tik qoyalar bag'rida bunyod etilgan 3 kilometrdan ziyod piyodalar yo'lagi Ilija sharsharasiga olib boradi. Bir necha yil davom etgan dara yo'li qurilishi uchun 270 tonna po'lat, 500 kubometr yog'och va 260 mingdan ziyod murvat ishlatilgan ekan.

Ma'lumotlarga qaraganda, Tur­kiyaga 2019 yilda 51,7 million sayyoh tashrif buyurgan. Insoniyat uchun ulkan sinov bo'lgan pandemiya barcha sohalar qatori turizmga ham kuchli zarba berdi. Karantin choralari tufayli 2020 yilda dunyo bo'yicha sayyohlar oqimi 72,6 foizga, daromad 63,6 foiz­ga qisqardi. Turkiya esa birinchilardan bo'lib pandemiya shart-sha­roitiga moslashdi va “Xavfsiz turizm” dasturi asosida mushkul vaziyatdan chiqishga muvaffaq bo'ldi. Mamlakat 2022 yilda 42 million sayyohni qabul qilish, turizmdan 35 milliard dollar daromad ko'rishni ko'zlagan edi. Joriy yil 11 oyi yakuniga ko'ra, belgilangan reja ortig'i bilan bajarildi: 48,4 million mehmonga xizmat ko'rsatildi.

Qardosh o'lka mushkul vaziyatdan tez va soz chiqa olgani tasodif emas. Safar davomida qaysi shaharda bo'lmaylik, sayyohlik ishiga ijodiy-kreativ yondashuvni kuzatdik, soha vakillari zamonaviy texnologiyalardan ustalik bilan foydalanayotganini ko'rdik. Xulosamiz shu bo'ldiki, boy tarix, betak­ror tabiat va benazir madaniyatga ega bo'lishning o'zi kifoya emas, ayni chog'da, ularni oqilona tasarruf etish va dunyo ahliga munosib tarzda taqdim eta olish ham darkor.

Sobir SALIM