Bozor

Shuhrat MATKARIM

Muallif haqida:

Shuhrat Matkarim — Turkmanistonning Toshhovuz tumanida tug'ilgan. 1985 yilda Xorazm davlat pedagogika institutining filologiya fakultetini ingliz tili o'qituvchisi ixtisosligi bo'yicha tamomlagan. Ko'p yillar O'zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi tizimida ishlagan. Hozir Xorazm viloyati hokimligida xizmat qiladi.

Hikoyalari “Yosh kuch”, “Yoshlik”, “Sharq yulduzi”, jurnallari, “O'zAS”, “Turkiston” (hozirgi “Yoshlar ovozi”) kabi gazetalarda, jamoa to'p­lamlarida chop etilgan. Ernest Hemengueyning qator hikoyalarini ingliz tilidan tarjima qilgan. Taniqli o'zbek shoiri Matnazar Abdulhakim haqidagi “Ustoz haqida so'z” xotira – essesi alohida risola shaklida nashr etilgan.

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi.

BOZOR

(Hikoya)

O'zi bu bozorning joylashgan yeri ham g'alati desakmikan, anoyi desakmikan, nima deyilsa ekan-a, hozir birdaniga xayolga ham kelmayapti bu so'z, bu kalom, ammo   shunday so'z bor o'zbekda, nima edi-ya, nima edi-ii… hay mayli, yodga tushsa aytib o'tarmiz, hozir qizig'ida hikoyamizdan qolmaylik. Lekin baribir, aziz o'quvchiga bu bozorning joylashgan yeri haqida ozgina ma'lumot bermasak, biz ayt­moqchi bo'lgan gapning mag'zini, asl mazmunini anglab olishlari biroz qiyin kechadi. Shuning uchun biroz cho'zilsa ham   bu bozorning yerlashgan joyi haqida bir-ikki og'iz so'z aytmoq joiz. Bu bozor, darvoqe, bu bozor bo'ladigan qishloq Xorazmning ming yillardan beri yemirilib yotgan Yumritov degan tog'i poyida joylashgan. E'tirozingiz o'rinli aziz o'quvchi. To'g'ridan ham Xorazm deganda hech kim tog' haqida o'ylamaydi. Xorazm desak darrov ko'z oldimizga cheksiz qumlik­lar va o'sha qumliklar orasida yozda quyoshning olov taftidan hansirib yo qahraton qishida tishi tishiga tegmay takkillab, sovuqdan qunishib yotgan voha keladi. Bu ham aslida to'g'ri. Lekin Xorazmda ko'p­lar borligini yoddan chiqarib qo'ygan tog'lar ham bor. Bular, ko'chma ma'noda shoir aytmoqchi, odamlar qiyofasida yashaydigan tog'lar emas, Sulton Uays yoki Yumritov kabi haqiqiy tog'lar. Ana shu Yumritovga yaqin yerda bir qish­loq bor. Bu yerliklar uni Qtoy, deydi. Asli Xitoy emish. Qaysisi to'g'ri Qtoymi, Xitoymi, biz bilmaymiz. Buni biladigan, bilmasa bildiradiganlar bor. Bizning hozirgi hikoyamiz bu qish­loq haqida emas, shu qishloqda haftada bir marta bo'ladigan alomat bozor haqida. Bir tomondan Amudaryo bilan Yumritov, boshqa tomondan cheksiz qumliklar o'rtasida joylashgan Qtoy yoki Xitoy degan qish­loqda bo'lgani uchunmi yo avto yo'llar va gavjum shaharlardan uzoqda qolgani uchunmi bu bozor zamon va taraqqiyotni, zamon va taraqqiyot bu bozorni asrlardan beri chetlab kelgan. Bu nima degani deysizmi? Nima desak, qanday tushuntirsak ekan-a? Mana, masalan, katta-katta shaharlarni ko'z oldingizga keltiring. Bulutlarni teshib o'tgan uchi sunchiq osmono'par binolar, ularning poyidagi o'rgimchak to'riday bir-biriga chuvalashib ketgan yo'llar, o'sha yo'llarda mehnatkash qumursqalarday oldingisining ketiga tumshug'ini tirab kecha-kunduz harakatdan tinmaydigan rusum va rasmlarini biz ming yilda ham to'liq tasavvur qila olmaydigan avtolar, tunlari ellik, yuz   qavatli binolarni, ko'chalarni charog'on qilib turgan ranggo-rang, ko'z olg'uvchi tunchiroqlar… xullas, ana shunday bir manzarani tasavvur eting-da, o'sha yuzmi, yuz ellik qavatli, turli rek­lama chaqiriqlari ilinib tashlangan bino tagiga tasavvuringizda bundan ikki-uch asr oldingi Xorazmning bir qishlog'ini tashlang. Yulg'un, qamishlar o'sib yotgan, op-oppoq sho'ri chiqib yotgan yer, bir amallab loy va nigirikdan tiklangan past-pasaldak kapalar, yozda to'pir, qishda tizzaga keladigan loy-balchiqli egri-bugri ko'chalar… Kontrastni his qildingiz-a? Ana. Bu qishloq bozori ham, undagi xaridoru sotuvchilar zamondan ana shu darajada orqada qolib ketgan.

Bu bozor yuz yillardan beri har yakshanba, Xorazmda shu kuni bozor tashkil etilgani uchun bozor kuni deyiladi, qishloqqa tutash bir maydonda bo'lib o'tadi. Xaridori ham sotuvchisi ham asosan shu qishloq, Qtoydan. Ahyon-ahyonda boshqa yerlardan bu bozorning ta'rifini eshitgan bir-ikki yotlar ham kelib qolishi mumkin. Ularni bozordagilar darrov taniydi. Xuddi tovuqkatakka notanish tovuq kirib qolganday xaridor ham, sotuvchi ham xurpayib oladi. Begonasiraydi. Chunki bu bozordagilarning, xaridorining ham, sotuvchisining ham ko'ti-boshi chatiq – hammasi bir-biriga qarindosh – amma – xola, doyi-jiyan, quda-anda, og'ayni, yor-do'st. Shu sabab ular bozordagi begona kishini darrov taniydilar. Ularga muomalalari ham, nima desak ekan-a, boshqalarga nisbatan biroz sovuqroq bo'ladi. Yo'q, ular aytay yot kishilarga sovuq munosabatda bo'lamiz, demaydilar. Yo'q. O'z-o'zidan shunday, sal sovuqroq chiqadi. Bundan o'zlari ham xijolat chekadilar. Axir nimani ham gaplashasan tanimagan bilmagan odaming bilan? Salom! Salom! Mana buning nichcha so'm? Falon so'm! Bir kilo bering. Mana, marhamat. Rahmat! Bo'ldimi shu? Bo'ldi-da! Uni sen tanimasang, u seni bilmasa. Ketdi-da olgan bir kilo kartoshkasini orqalab. Na sendan hol so'radi, na sen undan. Shu ham gap bo'libdimi? Albatta, yo'q. Ana endi bu bozorning o'z ahlini ko'ring.

— Ish, ish, ishshsh! – uzoqdan bozorning suldari ko'rinib, g'ala-g'ovuri eshitila boshlagach Sa'dulla polvon eski, rangi o'ngib ketgan “Jiguli”siga tormoz berdi. Ulkan gavdasini ming xil maqomga solib, bir amallab mashinasidan tushdi. Kerishib orqa bo'ynini yozdi. Keyin xotiniga imo qildi: tush!

— Avvaal Sapar xolani ko'ring, – dedi polvonning xotini. – Keyin boshqalarini…

— Ajab bo'ladi, – polvon kapchaday kaftini ko'ksiga qo'ydi. – Yana ne topshiriqlar bor?

— Boshqasini o'zingiz bilasiz, – dedi To'xtajon opa erining kinoyasiga zarracha ham e'tibor bermay. – Endi yosh bola emassiz.

Sa'dulla polvon, bir qo'liga og'ir sumka, ikkinchisiga yarmidan ko'proq kartoshka solingan xaltani oldi-da, tovonglaganicha bozorga qarab yurdi. Bugungi tanish-bilish, qorindoshlar bilan bo'ladigan uchrashuvlar, gurunglarni o'ylab tani-joni bir haz etdi, miyig'ida kulib qo'ydi. Uzoqdan qoziqqa qantarilgan qirchang'i otga ko'zi tushdi: “Ha-aa, Qurbon qozoq kelibdi”, o'yladi u. Keyin yangi tushgan kelinday yasatilgan, g'ayrati ichiga sig'may qozoqning qirchang'isiga qarab hadeb oldingi oyog'ini tappillatayotgan, semizlikdan yaltirab turgan qorabayirga qarab, “Marat turkman ham shu yerda”, deb qo'ydi. Polvon bozor atrofidagi otu eshak, ikki shotini osmonga o'qtalgan aravalar, bir-biriga suyangan velosipedu mototsikllarni bir-bir ko'zdan kechirib kimning kelgani, ko'ziga chalinmagan ko'liklarni sanab kimning hali kelmaganini hisobga olib ketaverdi.

Polvon esini bilganidan beri shu bozorga keladi. Bola vaqtida uni bu yerga otasi ergashtirib kelgan. O'o'o', u vaqtlar. Bola bo'lgani uchunmi yo boshqami u vaqtdagi bozor ham, yozda oq ko'ylak-ishton kiygan, qishda sang-sang po'stinlarga o'ranib oladigan chollar ham, Qilich baliqchining qozon boshida osib qo'yilgan 100-120 kilolik laqqasidan kesib qovurib bergan balig'ining mazasi ham boshqachaday tuyuladi.

— Assalomu alaykuuum, Sapar xola! – deydi kungura pechday gavdasini iloji boricha egib Sa'dulla polvon oldiga to'rt-besh kilocha guruch, ikki kilodan sal ortiq qoq o'rik, o'n –o'n besh tovuq yumurta yozib o'tirgan kampirga kapchaday ikki kaftini cho'zar ekan. – Nichiksiz? Jonlimisiz?

— Kimsaaan? –momo qo'llarni xira ko'zlariga soyabon qilib boshini ko'taradi. Uning oriq, mushtday gavdasi faqat teri va suyakdan iborat bo'lib qolgan. Kampirning boshidagi qavat-qavat o'ralgan oppoq katta lachagi bo'yniga og'irlik qilayotganday iyagi momoning ikki tizzasiga tegib turadi. – Sa'dullamisan?

— Hovva, menman xola, Sa'dullaman!

— Omon – sovmisizlar? To'xtajon farog'at o'tiribmi?

— Havvo, yaxshi!

— Kelin qo'zilamadimi?

— Qo'zilasa suyunchiliymiz-g'o'! O'tiribdi hali.

— Haa, ikki jonini bir bersin ishqilib.

— Aytganingiz kelsin! Doyim tandormi?

— Xudoga shukur, chaqqon.

— Asa, salom ayting. Menam borin. Bol bilan karchika olib kelgan edim.

— Borag'o'y, bolam borag'o'y. To'xtajonga, oqtiqlarga salom ayt. Kelining qo'zilasa oqtiqlardan birini yubor. Pinsiyadan suyunchi puli qo'yibman.

— Yaxshi xola, yaxshi…

Sa'dulla polvonning xotini oldiga shpagat xaltasini yoyib   unga kartoshka, pomidor, bulg'or murch, achchiq murchlarni tera boshlaydi. Polvon yonida tovuq, xo'roz sotib o'tirgan yigitga suv qog'ozga   ixlos bilan o'ralgan ko'ko'tlarni ko'rsatadi.

— Akbar jo'ra ina, bugun zelen ham olib keldim. O'tgan safar Jobbi otaning bolasi so'ragan edi. Indigi bozor olib kelaman, degan edim.

— Yaxshi etibsiz, – deydi o'ttiz-o'ttiz besh yoshlaridagi uzun bo'yli Akbar jiddiylik bilan. – Har safar bir-ikki narsa qo'shib boraversangiz biznesingiz ham rivojlanaveradi.

— Kxxx! – Sa'dulla polvon devnikiday ikki egnini qisib, mushtiga pixillab kuladi. –   Qtoy bozorga shu… biznes degan gap ham yarashmiydi ekan. Ina sen aytib turibsan mening kulgim kelib ketdi. Biznes… kxxx! Biz bu yerga jo'ra-yoron, qorindosh-tuqqanni ko'rmakka kelamiz.

—Men hamm, – Akbar o'ng'aysizlanib ensasini qashib qo'ydi. – Men ham shunga kelaman. Azon bilan bozorni bir aylanib hamma qorindosh-tuqqan bilan ko'rishib, so'rashib chiqdim, – Akbarning yuziga muloyim kulgu yoyildi. O'zining boyagi gapidan o'zi xijolat chekayotgani ko'rinib turardi. – Shu… bozor bo'lmasa nichik bo'lar edi-ya, Sa'dulla aka?

— Eee, asalomu alaykuuum!

“Gurs!” Sa'dulla polvon ham, Akbar ham ovoz chiqqan tomonga qarashdi. Tursunboy chitoyi orqasidagi yukini bularning yoniga tashlagan ekan. Ular quchoqlashib ko'rishdilar, hol-ahvol so'rashdilar.

— Eee, karchikani ham xarob etding, – dedi Sa'dulla polvon chitoyi tashlagan xaltaga qarab. – Shu kelin zo'rlab olib keldi o'xshiydi seni bozorga. Bo'lmasa sen o'zingni munday chang to'zonga ming yilda ham urmaysan.

— Shu, shu, – dedi ixlos bilan egnidagi chang­larni qoqar ekan chitoyi. – Shu bolang bilan borib kelaver bozorga, desam, yo'q, o'zingiz yuring, deydi. Muning bolasi dam olishi kerak ekan bozor kuni. Men dam olmasam ham bo'laverar ekan.

— Tuvri, –   dedi polvon. –   Sening suyaging qotgan.   Dam olmasang ham bo'laveradi.

— Yoooq, Sa'dulla aka. Gap suyakda emas ekan. Men buni bildim.

— Ha, ne yerda ekan?

— Xotin degan bolasini eridan yaxshi ko'rar ekan. Shuning uchun u bolasini ayab, erni nixalayverar ekan. Ina, gap nerda!

— Eee, unday emas! Buning ham bir qoni yursin, qorindosh-tuqqanini ko'rsin, degan kelin. Bor gap shu. Sen bo'lsa… ay, qo'ysang-a!

Shu orada Tursunboyning xotini ham yetib keldi. Darrov birgalashib unga joy hozirladilar. Tarozilarini o'rnatib berdilar.

— Ina, jo'ra! – dedi Tursunboy kaftlarini bir-biriga urib tozalar ekan xotiniga. – Men indi bir aylanib kelaman. Qorindoshlar bilan bir so'rashib chiqay.

— Matti pasonning yoniga borib bir kosa choy ham ichib oling. Azonda hech narsa yemadingiz, – dedi xotini oldidagi kartoshkalarni chiroyli qilib terar ekan.

Har bozor Qtoyning anoyi bozori shunday yoki taxminan shunday o'tadi. Bu yerda savdo, mol talashish, olib – sotaru, dallollarning shovqinidan ham ko'ra yaqinlarning quchoqlashib ko'rishishlari, osoyishta hol-ahvol so'rashishlari, bir-birovlarining quvonchu dardlariga sherik bo'lib goh shodon, goh ma'yus gurunglari ustun. Bozorga odamlar ko'proq diydor, suhbat va ko'ngil ochish uchun keladilar. Shunda bu bozorni bozor deyish kerakmi yo boshqacha bir ot qo'yish kerakmikan, deb o'ylab yurganlarida bir ko'ngilsiz voqea hammaning dilini ranjitdi. Kimdir xirik etib uyulgan qovun uyumi yoniga tarozu o'rnatib qovunni o'lchab sota boshladi. Bozordagilar bu odamni ham, qovunning ham qaerdan kelganini bilmasdilar. Hammaning yuragiga sovuq bir his o'rladi. “Nima bu? Kim bu?” Bu gap Sapar momoning qulog'iga yetib borganida kampir og'ir so'lish oldi:

— Endi bu bozordan ham barakat ketadi, – dedi u tez-tez yoshlanib turadigan kichik va xira ko'zlarini oppoq kuylagining uzun yengiga artar ekan nadomat bilan. — Bu yerlarga ham olib-sotarlar kelibdi. Ota-buvalarimiz hech qachon qovun-tarvuzni kilolab sotmagan…

Bozorga, bu g'aroyib bozorga bir sovuq shamol oralaganday bo'ldi. Odamlar endigi bozorlarimiz nechuk bo'lar ekan, deb o'ylanib qoldilar.