“Gul jamolin yopqon ul gulning iki rayhonidir” yoxud olmos jilolari

Ulug' shoir va sarkarda Zahiriddin Muhammad Boburni o'qish, uqish hamda anglash uchun kitobxon u yashagan davr muhiti ziddiyatlari-yu siyosatidan   xabardor bo'lishi lozim. Shundagina shoirning mumtoz lirikasidagi ishq, vafo, muhabbat, visol, hijron, dard, alam zamirida o'z   davrining surat va siyrati   qorishiq ranglarda ko'z   o'ngingizda namoyon bo'ladi.

Boburning birgina   g'azalini olib ko'ring.

Gul jamolin yopqon ul gulning iki rayhonidur,

G'uncha sirrin ochqon ul ikki labi xandonidur.

Xo'sh, “iki   rayhon” nima? Gul yuzini bekitgan uning yaprog'i — yorning zulfi, kokili   emasmi?! Axir yor jamoli qanchalik yoqimli, xush va benazir bo'lsa, uni   “yopqon” “rayhon” ham   shunchalik iforli va xumorlidir. Bobur nazdida yor jamoli — real hayot va uning in'omi, shirindir, nordondir, tiriklik tashvishlari, taxt va mamlakat o'yi, fuqaro va kelajak g'ami.

Gulga yaproq, yaproqqa gul soya soladi. Lekin ikkisi ham birdek aziz va zarur bo'lsada, birining o'rnini biri bosolmaydi. Ammo birgalikda joziba va mukammallik kashf etadi. Ularning ifori ham, xumori ham alohida, alohida… Yoinki, davlatni fuqarodan, fuqaroni davlatdan ayri ko'rolmagan shoh va shoir juda katta siyosiy, ijtimoiy, ayni paytda, hayotiy muammoni   boburona go'zal ifoda bilan ta'riflab,   chuqur falsafiy umumlashma   hamda xulosaga keladi.

Boburning har bir g'azali va har bir ruboiysida shaxs   sifatidagi uning hayotdagi pozitsiyasini, badiiy, ijtimoiy, ma'naviy, madaniy va siyosiy portreti — siyrat hamda suratini ko'rish mumkin. Alalxusus, shaxsning jonida, qonida bo'lgan mardlik, jasorat, muhabbat, salohiyat, sadoqat kabi oliy insoniy tuyg'ular uning hayotidagi faoliyatiga, amaliyotiga, bitiklarida ham o'z aksini topgan. Bu isbot talab qilmaydigan — aksioma! Bobur   shaxsiyati va ijodi olmosga o'xshaydi. Uni qanchalik o'qisangiz, o'rgansangiz   yangi-yangi qirralarining betakror   jilosiga duch kelaverasiz.

Betakror iste'dod sohibi — Bobur mirzoning nafaqat   g'azallari, balki “Boburnoma”ning har bir sahifasida qudratli   siymoning o'tkir nigohi   sizga boqib turganday bo'ladi. “Men har ne tashvish bo'lsa va mashaqqat bo'lsa ko'rayin, har nechuk va el toqat qilib tursa turayin, bir forsiy maqol bor:   “Marg ba yoron sur ast” (Do'stlar bilan birga o'lish to'ydir).   …“Boburnoma”dan olingan bu parchadan ham shoirning shaxsiyati mana men,   deb turibdi. Bunday misollarni qomusiy   asarning istalgan   sahifasidan topishingiz mumkin. Shu ma'noda ham “Boburnoma” mumtoz, benazir asar bo'lib, birgina turkiy xalqlarning emas, balki jahon adabiyoti   hamda fanining rivojida badiiy,   tarixiy, jug'rofiy, etnografiy   ilmiy qiymati jihatidan   bebaho manba ekanligini   butun dunyo tan olganligi ham shundadir.

Shoirlik Allohning   in'omi, nisbasidir. U qondan   qonga, nasldan naslga o'tmaydi, deyishadi. Shu ma'noda   Bobur va boburiylarga Yaratganning nazari tushgan,   vallohu   a'lam. Qudratli imperiyaning g'am-tashvishi   kunu tun yelkasida turgan Bobur bolalari tarbiyasini, ularning ertangi kunini bir lahza bo'lsa-da, unutmagan tabarruk ota timsoli hamdir. Ma'lumingizkim, Boburning yetti farzandi bo'lgan. Ular Humoyun, Komron, Askariy, Hindol, Gulchehrabegim, Gulrangbegim va Gulbadanbegim. Ota e'tibori va ta'sirini   qarangki, Allohning inoyati bilan Humoyun, Komron, Gulbadanbegimlar hassos   shoir va adib sifatida tarixda qoldilar. Ularning ijodkor bo'lishi — Bobur ota sifatida o'zining eng noyob xislatlarini bolalariga tinmay singdirishga harakat   qilganligi, farzandlar   tarbiyasini birinchi muhim masala, deb bilganligi hosilasidir.

Shoirning yana bir jihati, beshafqat va shiddatli taqdir nayranglariga qaramay, hayotdan zavq oladigan oddiy inson, bir banda sifatida o'z davrining komilu orifi bo'lgan. Shu sababli ham Bobur hamma narsaning chashmasi hayot ekanligini, tiriklik ziynatiga nimalar zeb berishini unutmagan dahodir:

“Yoz fasli, yor fasli, do'stlarning suhbati:

She'r bahsi, ishq dardi, bodaning kayfiyati”, —

deb yozganida shoirni yuqoridagi jihatlardan kelib chiqib anglash juda to'g'ri bo'lardi.

Bunday olib qarasak, Boburni ijod, ijodni Bobur yuksak cho'qqiga ko'targan. Jangu jadallar, taqdir dashnomlari va qiynoqlariga qaramay Bobur samarali ijod qilgan siymolardan biri edi. Haqiqiy daho ijod uchun, tafakkur uchun vaqt va joy tanlab o'tirmaydi. U davlat, siyosat ishlari, harb yurishlaridan nechog'lik toliqsa-da, “Boburnoma”dek bebaho asarni yaratdi. Yana Boburning Sharq adabiyoti va she'riyati haqidagi “Mufassal” asari katta ilmiy ahamiyatga ega. Bunda aruzning bahrlari va vazni turlarini misollar bilan ko'rsatib o'tadi. Bundan tashqari aruzning bahrlari, qofiya san'ati haqida so'z yuritadi va ular borasida o'z munosabatini bildiradi. O'zbek fors she'riyati misolida aruzning nazariy asoslarini bayon qiladi. Uning xizmati shundaki, boshqa yozma ilmiy manbaalarda uchramaydigan faqat turkiy xalqlar she'riyatiga xos bo'lgan she'r vaznlarini ham “Mufassal” asariga kiritadi. Bobur o'zining bu asarida aruzning 19 bahri va 500 dan ziyod vazn turini misollar tariqasida keltirib o'tadi. Aruz bahrlari haqida so'z borar ekan, unga o'zi yozgan g'azal va ruboiylardan namunalar keltirib, fikrini ilmiy va amaliy jihatdan isbotlashga erishadi. Yana bir muhim jihati, aruz vaznini 9 doi­­ra – turkum sifatida sharhlashdan tashqari, o'zidan oldingi yozilgan bu boradagi   ilmiy-nazariy asarlarda yo'l   qo'yilgan xatolarni ham to'g'irlaydi.

Bundan tashqari Bobur “Harb ishi”, “Mubayyin”, “Musiqiy” kabi noyob asarlar ham yozgan. Uzoqda bo'lsada, u o'z vatandosh­lari, pir va do'stlarini unutolmaydi. Shu sababli ham 1528 yilda Hoja Ahrorning “Volidiya” kitobini birinchi bo'lib, forschadan o'zbek tiliga she'riy yo'l bilan o'girgan ulug' tarjimonlardan biri hisoblanadi. Ulug' bobomizdan bizgacha 100 dan ortiq g'azal, 200 dan ziyod ruboiysi yetib kelgan bo'lsada, ular mumtoz adabiyotimizning eng yorqin namunalari sifatida yuksak badiiy qiymat kasb etadi. Ayniqsa, uning “Mufassal” asari Alisher Navoiyning “Mezonul-avzon”idan so'ng turkiy she'riyati nazariyasi borasidagi eng mukammal manbaa sanaladi.

Bobur shunday ijodkor va shaxski, hech qanday ortiqcha bahoga, maqtovga muhtoj emas. O'z davrida Bobur shaxsiyati, ijodi bilan G'arb va Sharqni lol qoldirgan o'zbek adabiyotining mumtoz vakilidir. “Bobur taxtda o'tirganiga qaramay, oddiy turmushning eng yaxshi tuyg'ularini va ishtiyoqini o'zida saqlab qolgan. Biz Osiyodagi hukumdorlar ichidan Bobur singari buyuk va iste'dodli kishilarni kamdan-kam uchratamiz… Uning o'tkir, xushchaqchaq aqliy   faoliyati, sovuqqon va bevafo taqdirning nayranglariga qaramay, ruhining tetikligi, podsholar orasida kamdan-kam uchraydigan saxiyligi, mardligi, iste'dodliligi, fanga, san'atga muhabbati va ular bilan muvaffaqiyatli shug'ullanishi jihatidan olib qaraganda, Osiyodagi podshohlar ichidan Boburga teng keladigan birorta ham podshoh topolmaymiz”. Bu bitiklar bugun yoki kecha o'ylangan, aytilgan gap emas. “Boburnoma”ni 1826 yilda ingliz tiliga to'liq o'girgan tarjimonlar Jon Leyden   va Uilyam Erskinlarning e'tiroflaridir.

Biz bejiz Bobur shaxsiyati va ijodini olmos jilolariga qiyoslamadik. Ming yillardan keyin ham Bobur me'rosi jozibasi va badiiy qudrati bilan bashariyatni ohangrabodek o'ziga tortaveradi, inshoolloh!

Safar OMON

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

sixteen − four =