Boylar ham yig'laydimi?
yoxud qurilish — me'morchilik sohasida bizni o'ylantirayotgan ayrim muammolar xususida
Qadimiy shaharlarimiz Buxoro, Samarqand va Xivadagi yuzlab tarixiy obidalar turfa xilligi, rang-barangligi-yu, betakror me'moriy go'zalligi, hashamdorligi-yu, mustahkamligi bilan necha-necha asrlardan buyon ahli olamni hayratga solib kelayotganligidan benihoya quvonmay, o'zgacha bir g'urur bilan faxrlanmay bo'lmaydi. Shunday noyob saroylarni, madrasa-yu, masjidlarni bunyod etgan buyuk ajdodlarimizning yuksak did-farosatiga, topqirligi-yu, go'zal san'atiga tan berib, tahsinu tasannolar aytish qadriyatlarimizga bo'lgan cheksiz hurmat va muhabbatimizning ifodasidir. Salkam uch ming yillik tarixga ega bo'lgan bunday hayratomuz koshonalar o'sha paytdagi mashhur ustalarning aql-zakovati bilan uzukka ko'z qo'ygandek zargarona yaratilgankim, ularning me'moriy –muhandislik yechimlarini-yu, bunyod etilish jarayoni sir-sinoatlarini qunt bilan o'rganish va zamonaviy binolarimiz qurilishida qo'llash bugungi avlod uchun ham qarz, ham farz bo'lmog'i kerak.
Afsuski, qizil saltanat davrida ajdodlarimiz an'analari asosida, ya'ni sharqona usul va uslubda bino qurish uchun mutaxassislar tayyorlash u yoqda tursin, hatto, ming-ming yillik yodgorliklarga ega bo'lgan shaharlarimiz tarixini o'rganish ham e'tibordan butunlay chetga surib qo'yilgan edi. Aslida bu ish ancha oldin boshlangan siyosatning ta'siridan edi. Shu bois tarixiy koshonalarimizni turli yo'llar bilan vayron qilishga urinildi. Qator-qator yodgorliklarimiz Chernyayev, Frunze kabi battollardan ziyon ko'rmaganida ular ham butun ko'rku tarovatini ko'z-ko'z qilib, kechagina bunyod etilgandek jilolanib turgan bo'lur edi.
Allohga shukrlar bo'lsinkim, MUSTAQILLIK tarixiy shaharlarimiz nufuzini tiklabgina qolmay, ularga ikkinchi umr ham ato etdi. Necha o'nlab obidalar-u, yodgorliklar asl holiga keltirildi. Ammo hali bu ishlar nihoyasiga yetgani yo'q. Ta'mirtalablari bilan birga tuproq ostida yotganlari ham yo'q emas. Ular bizning madaniy merosimiz.
Bu merosni ko'z qorachig'idek asrash va kelgusi avlodlarga yetkazish bizning burchimiz. Chunki bu bizning buyuk tariximiz. Bu tarix sahifalarida hayotini ilm-fanga, o'lmas topilmalarga baxshida etgan buyuk allomalarimiz yaratgan bitmas-tuganmas ma'naviy- ma'rifiy xazinamiz borkim, undan nafaqat biz, balki kelgusi avlod ham albatta bahramand bo'lishi kerak!
Maqolaga “Boylar ham yig'laydimi?”, deya nom berib, uni tarixiy shaharlarimiz ta'rifidan boshlashimizning boisi nimada? Yaxshi bilasizki, Buxoro, Samarqand, Xiva, Toshkent va Shahrisabz singari bir qator shaharlarimizdagi muazzam binolar necha-necha asrlardan beri tabiatning ne-ne shamolu bo'ronlariga, ne-ne suv toshqinlariga, ne-ne yer silkinishlariga, ne-ne issiqlari-yu, sovuqlariga dosh berib, o'tmish zamonlardan hikoyatlaru rivoyatlar so'zlab, bizning ming-ming yillik tariximizga bo'lgan qiziqishimizni, unga bo'lgan hurmat va muhabbatimizni oshirishga xizmat qilib kelmoqda.
Men har gal ana shunday mo''jizaviy obidalarga maftunu mahliyo bo'lib boqqanimda, xayolimga beixtiyor shunday savollar keladi: “Biz ko'rgan va eshitganlarimizdan hayratga tushish, savollarimizga javob olish va ancha-muncha taassurotga ega bo'lish bilan qanoatlanib qolmayapmizmi? Me'mor va quruvchilarimiz, shu sohalarning olimlari bunday hayratomuz binolar nimalar hisobiga uzoq asrlardan buyon mag'rur turganligi va mustahkamligi sabablarini qay darajada biladilar? Bu yo'nalishda ilmiy izlanishlar olib borilyaptimi? Tadqiqotlar natijalari qanday bo'layapti? Bu masala o'rganilib kelinayotgan bo'lsa, yutuqlardan zamonaviy me'morchilik va qurilish ishlarida foydalanilyaptimi?” Ehtimol, bu haqda matbuotda kam yozilayotgandir. Agar, yozilmayotgan bo'lsa, albatta yozish kerak!
Gap keyingi yillarda qurilgan va qurilayotgan ko'p qavatli uylarning sifati va ulardan foydalanish tartib-qoidalariga borib taqalayotganligini sezgan bo'lsangiz kerak. Shunday ekan, eng avvalo, davlatimizning bu masalaga munosabati-yu, e'tiboriga to'xtalsak. E'tirof etish kerakki, chindan ham keyingi yillarda mamlakatimiz aholisini uy-joy bilan ta'minlash borasida yangi-yangi loyihalar asosida keng ko'lamli bunyodkorlik ishlari olib borilmoqda. Davlatimiz rahbari joylarda turarjoy binolari loyihalari bilan tanishish barobarida ularning har tomonlama qulay bo'lishi lozimligini qayta-qayta ta'kidlagan holda, zamon talablariga to'la javob berishi, pishiq, mustahkam bo'lishi xususida ham o'z takliflarini ilgari surmoqda. Ayni paytda shahar va tumanlarimizda barpo etilayotgan uy-joylarni ko'zdan o'tkazib, quruvchilar diqqat-e'tiborini sifatga qaratayotganligi ham hammamizga ma'lum. Shunga qaramay, ayrim joylarda o'zibo'larchilikka, talon-tarojlikka, tashmachiligu mablag'larni noqonuniy o'zlashtirishdan tap tortilmayotganligi ham ko'rinib turibdi. Bundan uch yil muqaddam poytaxt markazidagi ko'chalardan birida ro'paramdan kelayotgan ellik yoshlar chamasidagi qotmadan kelgan, o'rta bo'yli, bug'doyrang bir kishi salomlashib, respublika prokuraturasiga borishi kerakligini aytib, yo'l ko'rsatib yuborishimni iltimos qildi. Yo'lovchi so'ragan idora bizdan bor-yo'g'i ikki bekat narida edi. “Respublika prokuraturasi nega kerak bo'lib qoldi?”, deya hamrohimni gapga tutdim. To'lib turgan ekanmi, xuddi prokuratura xodimiga uchragandek, yotib qolguncha otib qol qabilida ish tutib, darhol dilidagini tiliga chiqardi. U Toshkentning Sirg'ali tumani hududida yangi qurilayotgan ko'p qavatli uylar quruvchilarining kichikroq boshliqlaridan biri ekan.
— Biz bir necha oydan buyon maoshsiz ishlayapmiz, — deya tomoq qirib oldi u, — Kattalarning bugun-ertasi lag'monday cho'zildi. Qurilish materiallari esa o'z-o'zidan gumdon bo'layapti. Ishchilarimiz yashirincha sotib, kam-ko'stlariga ishlatayotganga o'xshaydilar. Bitta-ikkitasini qo'lga tushirgach, shunday xulosaga keldik. Ularga “bu ishni ikkinchi qilmanglar, jinoiy javobgarlikka tortilasizlar” deyishdan boshqa hech narsa deyolmadik. Ket deydigan bo'lsak, avval oyligimni ber deydi. Undan keyin hammamiz ham viloyatlardanmiz. Bola-chaqamizni boqish uchun besh-olti so'm ishlagani kelganmiz. Masalaning qonuniy tomoniga o'tadigan bo'lsak, o'sha ishchilar qatori men ham javobgar bo'laman…”
— Masala jiddiy ekan, — dedim uning ahvoliga achinib, — shu gaplarni prokuraturaga aytgani borayapsizmi?
— Qiziqmisiz? — Kelib-kelib dardimni senga aytayapmanmi deganday menga xavotirli qarab oldi u. — O'zimni o'zim qo'limni bog'lab berib, axmoqmanmi? Men ulardan maoshlarimizni olishimizda yordam berishlarini iltimos qilaman, xolos. Chunki, quyi idoralarning hammasiga murojaat qilib ko'rdik. Hech qaysidan sado chiqmadi.
— Axir, bu binoning sifatsiz qurilishiga sabab bo'ladi-ku. Yoki qurilish materiallari serobmi?
— Nima deyapsiz? — Asabiylashdi u. — Hammaginasi hisob-kitobli. Mixdan tortib g'ishtgacha. Ajratilgan har bir material joyida ishlatilishi shart. Undan urib qolinsa, bino sifatsiz bo'ladi. Bunday bino uzoqqa bormaydi. Bir kunmas bir kun… Tavba-tavba, Xudo asrasin! Shuning uchun ish haqi vaqtida berib turilsa, qurilish materiallarini sotib, kun ko'rish birovning xayoliga ham kelmaydi.
— Siz haqsiz, — dedim suhbatimizga nuqta qo'ymoqchi bo'lib. — Uy-joyni sifatsiz qurish jinoyatgina emas, xiyonat hamdir. Savob ishga bel bog'laganingiz yaxshi bo'libdi. Bu yog'iga bo'sh kelmang! Xo', anavu burchakdagi bino respublika Bosh prokuraturasi bo'ladi. Sizga omad.
Biz samimiy xayrlashdik. O'sha kezlar Sirg'alidagi ko'p qavatli uylar “mendan ketguncha, egasiga yetguncha” qilib qurilayotganligi haqidagi uzuq-yuluq gaplar qulog'imga chalinib qolar, me'mor yoki quruvchi bo'lmaganim uchun e'tibor bermasdim. Ammo eshitganlarimdan noxushroq lavhalarni internet saytlarida ko'rganimda mendan respublika prokuraturasini so'ragan o'sha odam yodimga tushib, g'azabdanmi, nafratdanmi, xavotirdanmi, beixtiyor bosh chayqab qo'yardim.
O'sha yilning yozida Prezidentimiz poytaxtning Chilonzor tumanidagi ko'p qavatli uylardan tashkil topgan mahallalarda bo'lganida noqonuniy qurilmalarni ko'rib, qattiq ranjigan va ularni uch kun muddatda bartaraf etishni tuman hokimi bilan prokuroriga topshirgan edi. Xayriyat-e, shu bahonada butun shahar tozalanib, noqonuniy qurilmalarga chek qo'yiladigan bo'lindi, deb xursand bo'ldik. Chunki, “qizim senga aytaman, sen ham eshit kelinim” qabilida aytilgan bu dashnom eng avvalo shahar hokimiyati va prokuraturasiga, ayni paytda barcha tumanlar rahbarlariga ham tegishli edi. Ana bo'lar, mana bo'lar bilan kunlar, haftalar, oylar o'tdi. Afsuski, na shahar, va na tumanlar rahbarlarining biron bittasidan sado chiqmadi. Nazarimda ular Prezident topshirig'i faqat Chilonzor tumaniga tegishli deb bilganlar, shekilli. Aks holda o'sha kunning o'zidayoq shahar hokimi qarori qabul qilinib, poytaxtning barcha tumanlarida noqonuniy qurilmalarga qarshi tegishli chora-tadbir ko'rilishi boshlangan bo'lur edi. Buning o'rniga shaharning hamma-hamma joyida buzib qurish avj oldi. Yo'l yoqasidagi ko'p qavatli uy borki, birinchi qavatidagi xonadonlar yoppasiga do'kon, dorixona, go'zallik saloni, kafe, firma, hatto davolash muassasasiga aylantirila boshlandi. Qilsa qilibdi-da, ko'paygani yaxshi-ku dersiz. To'g'ri, bularning ko'paygani yaxshi. Balki, xizmat ko'rsatish sifati ozgina bo'lsa-da yaxshilanib, oz-moz arzon ham bo'lar. Ammo ikki, uch yoki to'rt xonali xonadon o'z-o'zidan go'zallik saloni-yu, shifoxonaga aylanib qolmaydi. Uni moslashtirish kerak. Buning uchun “perfarator” degan bir balo bilan xonadonni ostin-ustin qilib tashlaydilar. Hatto, yuqori qavatlarni ko'tarib turgan asosiy ustunlarni buzib, yangi eshik o'rnatishadi. Bu esa ko'p qavatli uyning nafaqat me'morchilik, eng muhimi, muhandislik tizimining qo'pol buzilishiga olib keladi. Chunki, xonadon ichidagi armaturali devorlar biz aytgan perfarator bilan kesiladi. Ana shu jarayonda xohlaysizmi-yo'qmi, xonadonning mustahkamligiga jiddiy putur yetadi. Hozir asosiy devorni buzib, arka eshik ochish yoki uni o'yib isitgichlar o'rnatish, xona yoki balkonni bir-ikki metr kengaytirish odat bo'lgan. Bularning hammasi shaharsozlik va me'morchilik qonun-qoidalariga mutlaqo zid bo'lsa-da, “sizdan ugina, bizdan bugina” bilan ish bitirilib, kim qanday xohlasa, shunday buzib qurayapti. Boshqa birov esa sotib olgan xonadonini yevrota'mir qilaman deb, yuqori qavatlarga tonna-tonna shag'al, qum olib chiqayapti. Bu o'n-o'n besh yoshli bolaning yelkasiga ellik-oltmish kilo yuk qo'yish bilan barobarligi haqida esa hech kimning boshi qotayotgani yo'q.
Mana endi o'zingiz ayting, bunday ko'p qavatli uylar og'ir “jarohat”dan so'ng, Xudo ko'rsatmasinku-ya, ammo kuchliroq yer silkinishiga bardosh bera olarmikan? Bunga kafolat beradigan mard bormi? Yo'q! Chunki, bu ishlarning bari o'zboshimchalik bilan qilinmoqda. Kalavaning na boshi bor, na oxiri. Alloh saqlasin, ammo ertaga bir gap bo'ladigan bo'lsa, kim jabr ko'radi? Do'kon egasimi yoki dorixona xo'jayini? Yo'q! Jabrni shu uylarda yashaydigan begunoh odamlar ko'radilar. O'shanda kimni aybdor qilamiz? Nom-nishoni bo'lmagan me'mornimi yoki quruvchini? Xo'sh, shunday katta shaharda, uning tumanlarida bu haqda o'ylaydigan odam yo'qmi? Bo'lganda, Chilonzordagi gap-so'zlardan keyin har bir hokim, har bir prokuror ko'p qavatli har bir uyning xonadonini ko'zdan o'tkazmasmidi? Shunaqa, biz peshonamiz taq etib, bir joyga tegmaguncha yoki ko'za sinmaguncha ko'rib ko'rmaganlikka, eshitib eshitmaganlikka olib yuraveramiz. Insonning insonga bo'lgan hurmati, mehr-oqibati shunchalik bo'ladimi?! O'n emas, yuz emas, minglab odamlar hayotiga tahdid soladigan bunday shafqatsizlik yana qancha davom etishi mumkin? Turkiya va Suriyadagi fojia ko'zimizni ochishi kerakmi, yo'qmi? Birgina Turkiyada qirq besh mingdan ziyod odamning hayotdan bevaqt ko'z yumganiga faqat zilzila aybdormi? Ha, deydigan bo'lsak, unda nega vayron bo'lgan ko'p qavatli uylarning me'moru muhandislari millionlab dollar bilan olis mamlakatlarga qochib qolmoqchi bo'ldilar? Nega?! Shuncha pul bilan bekordan-bekor o'lib ketmaslik uchunmi? Zilziladan qo'rqibmi? Yo'q, jazodan qutulib qolish uchun. Mana endi, bir qop pulim bor, nima g'amim bor, degan o'sha boylar ham achchiq-achchiq yig'laydigan bo'ldilar.
Birinchi qavatdan yonma-yon turgan ikki xonadonni sotib olib, o'zi xohlaganiday buzib, bir necha oy davomida qo'shnilarning asabini egovlab, ham koni qarg'ishga qolgan, ham ko'p qavatli uyning bir qismini “uchinchi guruh nogironiga” aylantirgan yoki pulning zarbi bilan balkoniga ikki metr joyni noqonuniy qo'shib olgan bizning yuzlab boylarimiz ham yig'laydigan kun kelishi shartmi? Alloh asrasin! O'z hududida ko'p qavatli uylar xonadonlarining noqonuniy ( pul qonuniy qilib bergan bo'lishi ham mumkin) buzib-qurilayotganligiga qurilish vazirligi mutasaddilari beparvo bo'lsa, hokim qaramasa, inson manfaatlarini himoya qiluvchi idoralar nazar tashlamasa, me'mor qorasini ko'rsatmasa, unda jabrlangan odamlar-u, nochor ahvolda qolgan ko'p qavatli uylar kimga dod desin?! Ularning arzi-holini so'raydigan topilarmikan? Topiladi. Kim ekan u? Davlat! Bunday paytda davlat qarab turmaydi. Chunki, u xalqning manfaatini himoya qiladi. Shartta qaror qabul qilib, hammasini joy-joyiga qo'ydiradi. To'g'ri-da, odamlarning umrguzaronlik qiladigan joyini buzib-tuzib oshxona-yu, kafega, dorixona-yu, do'konga, sport to'garagi-yu, kompyuter o'yini markaziga aylantirish qaysi qonunda yozilgan? Uyning loyihasida bormi bu? Yo'q! Demak, noqonuniy. Ko'p qavatli uylarning mustahkamligiga jiddiy putur yetkazayotgan bunday bosh-boshdoqlikka darhol nuqta qo'yilmas ekan, bu yana qanchadan-qancha ko'p qavatli uylarning “sog'ligi”ga zarar yetkazibgina qolmay, ularni “nogironlik”ka mahkum etishi shubhasiz.
* * *
… 2023 yilning 23 fevral kuni. Ertalab. Havo ochiq. Yaqindagina yostig'idan bosh ko'targan quyosh olamga iliqqina nur sochayapti. Uydan chiqishim bilan qulog'imga zo'riqqan traktorning ovoziga o'xshagan bir nola eshitildi. Odatdagidek ko'p qavatli uylar oralab, metro tomon yurdim. Ovoz yanada balandroq eshitila boshladi. Yuz metrlardan so'ng bu dahshatli ovoz yo'l yoqasidagi uyning ikkinchi qavatidan taralayotganligi ma'lum bo'ldi. O'zlarini hamma ishga qodir qilib ko'rsatadigan “usta”lar perfarator bilan xonadonning changini chiqarib, qaerlarinidir buzayotgan edilar. Buzib-qurish mavsumi boshlanibdi-da, dedim o'zimga o'zim. Loqaydlik shu darajaga borib yetdiki, bu holga na mahalla oqsoqollari, na shirkat egalari, na ichki ishlar vakillari va na qo'ni-qo'shnilar lom-mim demaydi. Chunki buzib-qurayotgan odam ularning gapini sariq chaqaga ham olmaydi. U uchun qaror ham, qonun ham — pul. Xo'sh, bu ketishda ertaga nima bo'ladi? Bu savolga javob beradigan bormikan o'zi?
So'zimiz oxirida yana bitta gap: Albatta, bugun ijtimoiy tarmoqlarda tarqalayotgan gap-so'zlarning hammasiga ham ishonib bo'lmaydi. Ko'pi isbotsiz, tayinsiz gap-so'zlar. Ammo ayrimlariga ishonmasadan ham iloj yo'q. Shunday ko'rinib turgan narsaga inonmay bo'ladimi?
Qaysi viloyat ekan, yanglishmasam, Sirdaryo viloyatidan edi shekilli, bir uchar tadbirkor uy qurib topshiribdi. Yangi uy, 9-qavat! Ammo tunov kungi yomg'ir tufayli tomidan chakki o'tib ketibdi.
Yangi xonadon sotib oldik deb quvongan uy egalari qarashsa, u ko'zbo'yamachilik bilan qurilgan, maynavozchilik bilan egalariga topshirilgan ekan. Yo'q, ishonmaysiz, uyning shiftiga qo'yilishi lozim bo'lgan beton-plitalar o'rniga, shunchaki qog'oz-kartonli bir nimabalo o'rnatishgan ekan!
Yo'q, bu sharmandali lavhani ijtimoiy tarmoqlarda emas, televizorda ko'rsatishgan edi.
Xo'sh, qani endi bu yerda qonun? Qani javobgarlik?
Uyni qurganlar-ku, Xudo urgan vijdonsizlar ekan, uni qabul qilib olganlar-chi, ular ham shu qadar poraxo'r, korrupsioner bo'lishadimi? Yo'qsa, bu uyni qanday qabul qilishgan? Nahotki, ertani o'ylashmasa, Xudodan qo'rqishmasa?!
Ha, qo'rqishmaydi. Yo'qsa, qaysi yili edi, xullas, 2-3 yil avval Jizzaxdagi ko'p qavatli uyni eslang-a. Endi odamlar ko'chib kiramiz degan uy o'z-o'zidan, “shamol”ga qulab tushmagan edimi?! Yoxud poytaxti azimda ko'p qavatli uyning tepasiga “hovli” qurib olgan shovvoz haqida kim eshitmadi deysiz? Ochig'i, shu qadar ham boshboshdoqlik bo'lishi uyat.
Bu kulguli, lekin juda achinarli holat bartaraf etilgani aytildi. Ammo ayrim yurtdoshlarimizning nihoyatda kaltabin o'y bilan ish yuritishi, bu kabi xatti-harakatlari sabab odamlar hayoti xavf ostida qolishi mumkinligini o'ylamaydilar ham. Fojia ana shunda.
Prezidentimiz uy-joy qurilishlariga vaqtinchalik moratoriy e'lon qildi. O'ziyam hammayoqda — Toshkentu Buxoroda, Andijonu Samarqandda, Xorazmu Nukusda, barcha-barcha hududlarimizda buza-buz, qura-qur avjiga chiqmadimi? Qurilish chinakamiga biznesga aylandi. Mayli, biznes bo'lsa bo'lsin. Uy-joy qurish chindan ham daromadli, savobli soha. Qurgan mo'may daromad ko'radi. Uy olgan vatanli bo'ladi. Lekin ana shu uyning sifati, chidamliligi bilan bugun birovning ishi bormi?
Xalqimizda “Ko'zingni chiqmasidan avval qo'ri” degan naql bor. Vahima emas, ehtiyot bo'laylik. Ayniqsa, so'nggi 10-15 yil ichida qurilgan uylarning zilzilaga bardoshliligi darajasi qattiq o'rganib chiqilishi lozim. Toki kech bo'lmasin.
E'tibor qiling, “Yangi uylar, nurafshon xonadonlarga marhamat!”, deb odamlarni chorlovchi turli “Bolding-u Xolding”larning qilayotgan reklamalarining hech birida “Bizning uylar 8 ball yoki 9 balli zilzilalarga ham bardosh beradi” degan gapdan asar yo'q. Aslida uy olishdan maqsad nima? Unda odamlar xavfsiz, baxtli yashashi kerak emasmi? Uy qurishdan-chi, maqsad ne, faqat daromad, pul topishmi?
Endi bularni chuqur o'ylab ko'radigan vaqt keldi.
Nuriddin OChILOV,
O'zbekiston Jurnalistlar
uyushmasi a'zosi