Nega valyuta qorabozori yo'qolmadi?

Bu savolga javob berish uchun yaqin o'tmishga   nazar tashlashimizga to'g'ri keladi. Bundan 7 yil avval xorijiy valyutalarining tijorat banklardagi narxi radio-televidenielarda, matbuotda e'lon qilinar, ammo o'sha zahoti “xorijiy valyutalarini ushbu narxda sotishni yoki sotib olishni o'z zimmasiga olmaydi”, deb pisanda ham qilinar edi. Qiziq, banklar tijorat banklari bo'lsa-yu, chet el valyutalarining kunlik yoki haftalik narxlarini Markaziy bank e'lon qilsa-yu, hech qanday kafolat bermasa?! Bu qanday birja narxlari edi unda?

Ha, yashirishga hojat yo'q. Bu e'lonlar chindan ham nomigagina bo'lib, xorijiy valyutalarni arzon narxlarda sotib oladigan odamlari, egalari borligi sir emas edi. Bankdan ma'lum miqdordagi valyuta sotib olish uchun esa nomigagina ochib qo'yilgan ayirboshlash shoxobchalarida necha kunlab navbatda turish, valyutafurushlarning janjal-u yoqa yirtishlariga chidamoq kerak bo'lar edi.

Aslida bu sirli operatsiyalarning “xos” odamlari bo'lib, faqat ulargina istagancha valyutani sirli yo'llar bilan olishar, so'ngra ularni qora bozorga chiqarib yuborar edi.

Buni hamma bilar edi. Lekin hech kimning bu muammoni hal qilishga kuchi yetmas edi.

Shunday bo'lsa-da, valyutaga qarshi butun boshli departament faoliyat olib borar, noqonuniy chet el valyutasi bilan kimki shug'ullanadigan bo'lsa, unga adolatli jazo ham muqarrarligini ta'minlash ana shular zimmasida emasmidi?

Qizig'i shunda-ki, uzoq yillar davomida O'zAVTO mashinalari xalqimizga faqatgina dollarda sotildi. Lekin hech kim chet el valyutasida oylik olib ishlagan emas. Bechora odamlar nima qilar edi? Albatta, bankdagidan bir baravar qimmat bo'lgan narxda valyutani qora bozordan sotib olar edi-da.

Bu holat yurtimizda, baxtga qarshi, uzoq vaqt davom   etdi, iqtisodiyotni keng ko'lamda rivojlantirilishiga, tadbirkorlik muhitini yaratishda katta to'sqinliklarni vujudga keltirdi. Davlat fuqarolarning qonunga xilof ravishda qorabozorlar orqali valyuta qimmatliklarini olishi yoki o'tkazishi uchun qonunlar qabul qilib, ma'muriy va jinoiy choralarni qo'llashni qat'iy belgilab qo'ygan bo'lsa-da, valyuta oluvchi va sotuvchilar kamaymadi, aksincha, poytaxtimizdan tortib, respublikamizning barcha hududlarida avj olaverdi.

Tan olish kerak, Prezident Shavkat Mirziyoyevning irodasi tufayligina bunday qonunsizlikka, aytish mumkinki, bosh-boshdoqlikka chek qo'yildi. Xorijiy valyutalarni fuqarolarimiz tomonidan erkin sotib olish yoki sotish mumkin bo'lib qoldi. O'zimizning avtolarimizni ham milliy valyutamiz — so'mda sotib oladigan kunlarga erishdik. Ayniqsa, tadbirkorlarning yelkasiga oftob tekkanini so'z bilan ifodalash qiyin. Chunki ming-minglab tadbirkorlar chet ellardan mahsulotlar olib kelish yoki texnologiyalar sotib olish uchun mablag'larini xorijiy valyutalarga konvertatsiya qilishi o'lim bilan teng edi. Bugun bu muammolar butunlay barham topdi. Shunisi qiziqki, 20 yildan ziyod vaqt mobaynida hal bo'lmagan bu muammoga yechim topildi. Albatta, oson bo'lmagandir. Ammo bu Prezidentimizning qat'iy topshirig'i, bank siyosatidagi katta o'zgarishlar, islohotlar natijasidan darak berar edi.

Albatta, banklar orqali valyutalarni qonuniy tartibda, belgilangan narx bo'yicha erkin ayirboshlash tizimi yo'lga qo'yilgani uchun fuqarolar endi valyuta oladigan bo'lsa, qorabozorga emas, banklarga boradigan bo'ldilar. Banklarda valyuta ayirboshlash xizmatlaridan foydalanishning o'ziga xos afzallik tomonlari juda ko'p ekan. Sababi, bank mijozga ma'lum tekshiruvlardan o'tgan valyutalarni taqdim etayotgani uchun sotib olingan valyutalarning soxta yoki haqiqiyligi haqida mijoz umuman qayg'urmaydi.   Shuningdek, hech kim mijozning oldiga vahima bilan kelib, qo'lidan tortib pana joyga sudrab, so'roq-savolga tutmaydi.

Bundan tashqari, banklar yonida valyuta ayirboshlaydigan bankomatlar ham qo'yildiki, ular orqali so'mlarni ham hatto valyutalarni ham bankka kirmasdanoq almashtirish imkoniyati   tug'ildi. Bu qulayliklarni yurtdoshlarimiz avval faqat kinolarda yoki xorijiy yurtlarda ko'rishgan edi desak mubolag'a emas.

Ko'rilgan bu ta'sirli   choralar valyuta sotadigan olg'irlar, yanayam soddaroq aytganda qorabozor uchun katta zarba bo'ldi. Lekin ming afsuski, baxtga qarshi, ularni tag-tomiri bilan yo'qotib yubora olmadi. Juda qiziq. Xo'sh, nima uchun?

Nazarimizda, buning ham bir qancha sabablari bor: masalan, banklar ertalab soat to'qqizdan to kech soat beshgacha, boringki besh yarimgacha faoliyat ko'rsatishi belgilab qo'yilgan. Shanba-yakshanbada esa dam olish kunlariku umuman ishlamaydi. Bayram kunlari ham bankka mo'ralashning imkoni yo'q. Endi ayting-chi, bu valyuta qorabozori uchun ayni muddao emasmi? Va yana aytaylik, kech soat oltidan keyin, yoki bo'lmasa shanba-yakshanba yoxud bayram kunlari u yoki bu fuqaroda kutilmaganda valyuta sotib olishga yoki sotishga   shoshilinch ehtiyoj tug'ilib qoldi deylik. Bu paytda, tabiiyki, banklarning birontasi ham ishlamagani uchun mijoz qiyin ahvolga tushadi. Fuqaro bankomatga borishi mumkin, ammo aksiga olib ayni o'sha paytda 24 soat davomida ishlaydi deb ko'rsatilgan bankomatlarga qo'yilgan valyuta zaxirasi tugab qolgan bo'ladi. Bordi-yu mavjud bo'lsa ham komissiya to'lovi va yana boshqa-boshqalarni hisoblagan holda amaldagidan ancha kamroq summani chiqarib beradi. Tabiiyki, bu hech kimga yoqmaydi. Do'ppi tor kelib qolgan bunday vaziyatlarda fuqaro uchun qorabozorni qidirishdan bosh­­qa chora qolmaydi.

Plastik kartochkalardan naqd pul yechishga mo'ljallangan bankomatlar orqali ham valyuta ayirboshlash mumkin. Ammo ularning xizmati ham bugun maqtaydigan darajada emas. Ba'zilarida so'm pul birligi tugab qolgan bo'lsa, ba'zilarida dollar yo'q bo'ladi yoki bunday paytlarda “Tizimdagi noma'lum xato”lik degan siyqasi chiqqan bahona ro'kach qilinadi.

Bugun ham dehqon bozorlariga kiraverishda, metroning ayrim bekatlaridan chiqishdagi yo'laklarda va odamlar gavjum bo'ladigan boshqa-boshqa joylarda soat o'n yettida deysizmi, kechki soat yigirma ikkida deysizmi, yigirma to'rtda deysizmi “xojatbarorlar” hamisha xizmatingizga shay turishadi. Ularning xizmati sizga umuman kerak bo'lmasa ham qarshingizga peshvoz chiqib, “dollar, rubl… baland narhda olaman”, “yangi, yirik pul beraman” deb og'zingizga termulishadi. “Dollar qancha bo'lyaptikan?” deb shunchaki qiziqsangiz, bir bor so'rab qo'ysangiz, bas, atrofingizni bir gala valyutafurushlar o'rab olishadi. Demak, tijorat banklarimizdagi ish tartibi, aholiga xizmat ko'rsatish darajasi bugun aynan shu borada talabga to'lig'icha javob bermayapti. Bu mulohazalar asosan poytaxtimizdagi ahvolga qarab bildirilmoqda. Endi ayting-chi, bugungi kunda chekka viloyatlarda, tumanlarda valyuta ayirboshlaydigan shoxobchalarning faoliyati, bankomatlardagi xizmat ko'rsatish darajasi qay ahvoldaligini tushunavering.

Demak, tijorat banklarida   fuqarolarning valyutaga bo'lgan ehtiyojini   kechayu kunduz qondirish uchun bor imkoniyatlarini ishga solishlari, birinchi nav­batda bankomatlarning kechayu kunduz samarali ishlashlarini ta'minlash, banklar qoshida shanba-yakshanba kunlari, hatto bayram kunlari ham valyuta ayir­boshlash bilan shug'ullanadigan tezkor navbatchilar guruhini shakllantirish o'rinli bo'lar edi. Ana shundagina bank bilan qorabozor o'rtasidagi mijoz uchun kurash ehtimol banklar foydasiga siljishi mumkin bo'lar. Yana shuni aytish kerakki, hozirgi paytda 100 AQSh dollaridan ortiq valyuta xarid qilmoqchi bo'lgan odam bank kassasiga   shaxsini tasdiqlovchi pasportini taqdim etishi lozim. Qorabozorda esa… tabiiyki bunday talab yo'q. Yuqoridagi mulohazalardan muddao shuki, yurtimiz iqtisodiyotini yuksaltirish, erkin iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlash yo'lida olib borilayotgan ishlarda yurtdoshlarimizning har bir so'mi yashirin iqtisodiyotga emas, davlatimizga, mamlakatimizga xizmat qilishi kerak. Xorijiy valyutalar oldi-sotdisi bilan shug'ullanayotgan korchalonlarning savdosi bundan 10-15 yil ilgarigidek gullab-yashnamayotgan bo'lsa-da, ularni batamom bartaraf etish yo'lida yangi qadamlarni tashlashning imkoniyati mavjud bo'lsa kerak.

Kamoliddin RO'ZIMATOV,

jurnalist