“O't qo'yuvchilar” kim?

O'zbekiston Respublikasi san'at arbobi Bahodir Yo'ldoshev nomidagi “Diydor” teatr-studiyasida navbatdagi yangi spektakl premyerasi bo'lib o'tdi. Tojikistonlik atoqli rejissyor Barzu Abdurazzoqov shvetsiyalik adib Maks Frishning “Biderman va o't yoquvchilar” pyesasi asosida “O't qo'yuvchilar” spektaklini taqdim etdi. Spektakl badiiy rahbari – Bobur Yo'ldoshev, adabiy maslahatchi – Nigora Umarova, rassom – Dono G'aniyeva, liboslar bo'yicha rassom – Sevara Zunnunova, rejissyor yordamchisi – Salomat Zarifboyev, chiroqlar bo'yicha rassom – Husanboy Mamasharipov.

Inson o'zing, inson o'zing!

O'zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidovning ushbu satri butun ahli bashar uchun ogohlik qo'ng'irog'i bo'lib jaranglab turibdi. Insonning boshiga keluvchi barcha ko'ngilsizliklar ham, quvonchli onlarning hammasi ham o'z qo'li bilan keladi…

Spektakl voqealari domla (O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan artist Farhod Abdullayev talqinida)ning xonadonida boshlanadi. U gazetalar o'qiydi. Matbuot shahardagi ko'plab xonadonlarga o't ketayotgani, yong'in butun shaharni qop­lab borayotgani, o't qo'yuvchilar kimligi to'g'risidagi maqolalar bilan to'lib-toshgandi. Shu payt bir devona (aktyor Jo'rabek Arziyev) domlaning eshigini qoqadi. U domladan avval yegulik, so'ng boshpana so'raydi. Devona Abdu domlaning uyiga yaxshilab o'rnashib olgach, uning (jinoiy) sherigi Adolat (artist Yulduz Rajabova) ham paydo bo'ladi.

Domlaning rafiqasi Klara (artist Iroda Qosimova)ning oh-vohi sun'iy vahimadek bostirilaveradi, bostirilaveradi. Xullas, oilaning do'stiga aylanib olgan Abdu va Ado domlaning uyi kulini ko'kka sovuradi. Eng qizig'i, ularning qo'liga gugurtni domla o'z qo'llari bilan topshirishida.

— O'zbekistonda immersiv teatr bormi? – dey­di jurnalist va pedagog Beruniy Alimov. – Hozirgi axborot to'fonlari, ayniqsa, feyk yangilik­lar jamiyatni ich-ichidan yondirib, kul qilayotgan olovga o'xshaydi. Eng achinarlisi, odamlarning o'zlari ana shu o't qo'yuvchilarni hech ikkilanmasdan o'z uylariga chaqirishadi. Hatto, boshlariga ko'tarib mehmon qilishadi, cheksiz ehtirom ko'rsatishadi. Vaholanki, xalq, xususan, bosh qahramon – domla (Farhod Abdullayev) va uning uyidagilari, ya'ni tannoz qizi va jingalak sochli xotini ham shahardagi xonadonlarga birma-bir o't keta boshlaganini juda yaxshi bilishadi. Nimaga shunday? Nima uchun domla va uning uyidagilari bu qadar befarq? Bu bilan spektakl ijodkorlari bizga oyna tutishmayaptimi? Qay ahvolga kelib qolganimizni ochiqchasiga ko'rsatish, yuzimizga ayamasdan shapati urish shartmi? To'g'risi, bu safar sahna asarini tomosha qilmadik, balki uning ichida bevosita yashadik.

Gazeta kerak! Gazetani muntazam o'qib borish hodisalarga to'g'ri tashxis qo'yish va voqeliklarni xolis tahlil qilishga o'rgatadi. Umuman, axborotlarni doimiy kuzatib borish shuning uchun kerak, nazarimizda.

Domlaning qo'lida gazeta bor edi. U hamma-hammasidan voqif edi. Lekin to'g'ri xulosa chiqarish, oqni qoradan va qorani oqdan ajratishga kelganda u ojiz qoldi. Ehtimol, hammamiz ham shunday bo'lsak kerak. Balki o'zimizga bu sezilmas. Axir, spektakl avvalida “Biz sizlarga ko'zgu tutamiz” deb bekorga aytilmagandi.

Olov hamisha ham yonib turgan. Uning tafti goh yuraklarga otashin ishq solsa, goh kuydiradi; ba'zan botinan, ba'zan zohiran olov bizni ta'qib etadi. Lekin bu jarayon doimiy davom etuvchi holat. Insonning umri olov bilan yonma-yon, qadamma-qadam kechsa, ne ajab? Muhimi, intihoning olovsiz bo'lishi. Spektaklda Soliq (Anvar Hamroqulov) Parvardigori olamga iltijo qilib, nur so'raydi: qalbiga, yo'liga, niyatiga, dunyo­siga. Nurning manbai esa olov…

Qo'limizdagi gazeta — o'tqich, o'zimiz esa o'zimizga o't qo'yuvchi bo'lib qolmasligimiz kerak!

— “O't qo'yuvchilar” spektakli haqida uzoq gapirish mumkin va aytilgan fikr-taassurotlar albatta, sub'yektiv. Bu sahna ijodini har kim o'zicha talqin etadi; buni spektakl davomida tomoshabinlarning turlicha reaksiyalaridan ham bilsa bo'ladi. Teatr sahnasi yumorli epizodlarga boy. Ko'pchilik shunday paytlari kuldi, lekin bu sahnalar ham menga boshqacha ta'sir qildi. Kulganlar ko'pchilik edi, bundan men hafsalam pir bo'lib, hayratlandim ham. Odamda ichki tug'yonga qarshi kuchsizlikdan tug'iladigan reaksiya bo'ladiku, men aynan shu tuyg'uni his qildim. Obrazlar orqali ko'rsatilgan satira-yumor xuddi muammo oldidagi ojizona isterik kulguday, taslim reaksiyasidek go'yo – bu esa holatni yanada ayanchliligini bo'rttirib ko'rsatgandek… Umuman, spektakldan olgan taassurotlarimni to'laligicha bayon qilishga kuchim yetmayapti… Uni har kim o'z ko'zi bilan ko'rib, his qilishi kerak. Masalan, men spektakldan bo'g'zimda hazm qilolmaydigan alam bilan, juda og'ir bo'lib chiqdim. Lekin san'at oshyonidan ko'pchilik xursand va ko'tarinki kayfiyat bilan chiqqanini ham ko'rdim… Lekin xulosa har bir odamning o'zida, “o't qo'yuvchilar”ni uy-ongiga kirgazmaslik qanchalik qiyin bo'lmasin, nima bo'lganda ham, taqdir yo'li o'zimizning qo'limizda… – deydi Jaloliddin Sa'dinov. – Aktyorlar mahoratiga to'xtalib o'tmoqchiman. Kim agar o'zbek aktyorlari iste'dodiga shubha qilsa, “O't qo'yuvchilar” spektakliga, boringki, “Diydor” uyushtirayotgan bir spek­taklga tushib ko'rsin! Shaxsan o'zimning bu boradagi fikrlarim tubdan o'zgarib ketdi. Tasanno!

Ha, ajoyib va noyob spektakl taqdimoti manzur bo'ldi, soha mutaxassislari va “Diydor”chi tomoshabinlar tomonidan ham iliq kutib olindi. Ularning barchasi “o't qo'yuvchilar odamning o'zi bo'lib qolmasligi”ni istagancha teatrni tark etishdi. Premyeradan so'ng ko'p vaqt o'tmagan esa-da, yangi sahna asari teatr repertuaridan tomoshabinbop spektaklga aylanishga ulgurdi.

Otabek ISROILOV,

jurnalist