Inson qadr-qimmati uning gultoji
G'afur G'ulom tavalludining 120 yilligi
Uni baralla va bor ovoz bilan Sharqning buyuk shoiri deyishadi. Sharqqa o'z davrida azamatlarcha arslonday na'ra tortardi she'riy shavqu zavqlari bilan! Shunga yarasha kelbati, savlati, viqori, uncha-muncha qiyos bilan o'lchab bo'lmaydigan iqtidorining qudrati bor edi. G'afur G'ulom yayrab-yashnab kuylagan, keng miqyosda ijod qilgan XX asrda sobiq Sovet Ittifoqi imperiyasini Yerning oltidan biri deb atashardi. Uning bepoyonligi, ikkita dahshatli va vahshatli jahon urushida qatnashganligi, millionlab-millionlab odamlarning hayotini begunoh quritganligi. Tinimsiz eksperimentlarda juda ko'p xalqlarning tolelarini barbod qilganligi, dunyoni o'zining termoyadro qurollari bilan doimo tahdid va xavf-xatarga solib turishi – uni Yer yuzida qo'rqinch va sig'inish manbaiga aylantirgan edi.
G'afur G'ulom mana shu mash'um imperiyada yashab, ijod qilib o'zini benihoya baxtli inson deb sezar, mislsiz faxrlanar, har bir satrini faxrlanish va mislsiz g'urur tuyg'ulari bilan to'ldirardi. Uning ovozi o'sha paytlarda Klaypedadan tortib Saxalinlarga yetib borar, sobiq sovetlar mamlakatining jangovar shoiri deb tan olinardi. Uning asarlarida har bir so'zi mana shu poyonsiz makonlarning shukuhlariga to'la bo'lar va tinmay o'z navbatida ijtimoiy-siyosiy shukuh yaratardi. U yakka emas edi. Sovet imperiyasi o'z makonlari va hatto uzoq-uzoq xorijlarda ham shunday shoirlarni o'z siyosiy doiralariga tortgan, ular doim sotsializmning jahonga g'olibona yurishi va butun dunyo miqyosida g'alabasi haqida tinmay- to'xtamay konferensiyalar o'tkazar edilar. Sotsializm – ularga behad jozibali tuyulardi. Bunday ulug' xalqaro anjumanlarda G'afur G'ulom hamisha o'z so'zi va o'z minbariga, ta'sir doirasiga ega edi. Martin Andersen Neksedan tortib Pablo Nerudagacha, Lohutiydan tortib Nozim Hikmatgacha – o'rtalarida abadiy qon-qardoshlik tuyg'ulari eng oliy ohanglarda ifodalanar edi. G'afur G'ulom dunyo adabiyotlari miqyoslariga chiqqan va o'zini ularda g'oyatda tabiiy va ulug' yurt farzandiga xos munosib tutardi. Ammo vatandoshlari – XX asr o'zbeklari G'afur G'ulomning buyukligini qanday tushunar va buni nimalarda ko'rardilar? Buyuklik – uning O'zbekiston, XX asr o'zbek xalqi – XX asr insoni qadr-qimmatini eng yuksak pardalarda kuylaganida namoyon bo'lardi. Mana shu inson qadr-qimmatini eng yuksak pardalarda kuylagani uchun ham hozir ham – Yangi O'zbekiston odamlari uchun XXI asrning 23-yillariga kelib ham u – vatanimizning buyuk shoiri – har birimizning qadrli ijodkorimiz, vatan tuprog'i zarralarini tole dasturimizga jo qilolgan shoir kabi e'zozli. Uning insonning eng yuksak qadr-qimmati kuylangan asarlari she'riyatimizning o'lmas shoh baytlaridir. Millionlab o'zbeklarning yuraklariga bir umrga jo bo'lgan va hozir ham davralarda sevilib o'qilib turgan o'sha hammamizga nondek aziz satrlarni garchi hammaga tanish bo'lsa ham, bu o'rinda eslamay sira ilojimiz yo'q:
Aziz asrimizning aziz onlari,
Aziz odamlardan so'raydi qadrin.
Fursat g'animatdir shoh satrlar-la,
Bezamoq chog'idir umr daftarin.
Hammamizni o'ziga jamuljam qilmaganmi bu satrlar, hammamizni bizga o'zbek ekanligimizni va o'zbek qachon bo'lmasin azizlik maqomlarida yashamog'i, vatanini yuksaltirmog'i, unga xizmati tom bilan javob bermoqligini har damda eslatib turmaydimi bu yombi oltin kabi satrlar. Ular — bugun tirik! Hamon va bundan keyin ham ozodlik, mustaqillik xizmatida bo'lajak. Biz bugun va ertaga buni esimizdan chiqarsak, o'zimizni esdan chiqargan, muqaddas manbalardan bahra olmay qolgan bo'lamiz.Bunday o'lmas shoh satrlar “Turksib yo'llarida”, “Yalovbardorlikka”, “Men Yahudiy”, “Sen yetim emassan”, “VAQT”, “Sog'inish”, “BUGUN ChIN ARAFA”, “Avval O'qi”. “Yigitlarga”, “Bari seniki”, “Kuzatish”, “Chaman” va yana qanchadan-qancha zabarjad jonbaxsh satrlar va yana go'zal nasr namunalari “Yodgor”, “Netay”, “Tirik murda”, ”Shum bola”, “Hasan Kayfiy”, “Afandi o'lmaydigan bo'ldi” – daryo kabi donishmand nasr G'afur G'ulom ijodida turfa ohangdorliklar bilan oqib yotadi. Shoh asarlar bular! Zamonlardan zamonlarga o'z qudratli badiiyati bilan yetib borajak! Yana hech esdan chiqarmaylikki, bular adabiyotimizda qanchalar avlodlar, qanchalar talantlarni tarbiyaladi, ularni vatan, uning tuprog'i, kelajagidan faxrlanishga, vatandan ilhom olib yashash va ijodkorlikka o'rgatdi, boshlab, yetaklab bordi.
G'afur G'ulom favqulodda yetimparvar odam edi. U insonparvar, ma'rifatli, adabiyot va san'at shaydosi bo'lgan oilada tarbiyalangan edi.U ko'p ayriliqlarni boshidan kechirdi. Ota-onadan erta judo bo'ldi. Madrasalar, eski maktablar, yangi zamonda o'qituvchilar kurslarida o'qib davrining eng jonkuyar muallimlari, jurnalistlari, tashkilotchilaridan bo'lib yetishdi. Bosmaxonalarda harf teruvchilik qilib ukalarini o'qitdi. Yetimparvarlik — insonparvarlikning eng yuksak darajasi bo'lsa kerak. G'afur G'ulom hali o'n sakkizga kirmasdan ilk boshlang'ich maktablar, yetimxonalarda tarbiyachi, muallim bo'ldi. Yuragi ezilgan, xo'rlangan, yolg'iz azoblar girdobida qolgan bolalarni butun mehri, aql quvvatini berib tarbiyaladi: ularning murg'ak ma'sum qalblarida ishonch, iroda uyg'otdi. Men “Sen yetim emassan” yozilgan 43-yillarni eslayman. Bolalik nazarimizda butun dunyoni, yurtimizni yetimlar bosgandek edi. Toshkentning Ikkinchi Ohanguzaridan shimolga — bizning Teshik-qopqoq, Chuqursoy, Qorasaroy, Qumloq, Chuvalachi, Taxtapul tomonlarga tikka tor yo'l tushgan, yo'lning ikki chetida yetimxonalar, qadim mozorlar, maktabxonalar, patillab ishlaydigan tegirmonlar bo'lardi. Yo'l Kalkovuz ko'prigidan o'tib to'g'ri biznig Teshik-qopqoq bozorlari va talay yetimxonalarga yetib kelardi. Katta bog'larda urush yetimlari uchun yotoqlar, maktablar tashkil etilgandi. Bir kuni mahallada ko'chada ariqda cho'milayotsak, Chuvalachi tomondan uch qator bo'lib yuzlab yetim bolalar saf tortib kela boshladi. Ularning boshlari taqir qirilgan, yod surtilgan, egnilarida yengi kalta oq ko'ylak va oq kalta shimcha kiygan edilar. Ular yonida saflarga qarab baland barvasta bo'yli boshiga novvotrang yulduzchali pilotka kiygan G'afur G'ulom ham borar, u sakkiz yashar chamasi bir ukrain bolaning boshiga chap qo'lini qo'ygan, ko'zlaridan duv-duv yosh yog'ilardi. Haligi bola esa: “Sho dida, plachesh. Al golodniy? Poterpi, seychas priedem v sad, tebe uryuki dadim”, derdi shirin bir tilda. G'afur G'ulom esa bunga sari ho'ngrab yuboray deb yig'lardi. Hovlimizda qora radio karnay o'rnatilgan bo'lib undan biz G'afur G'ulomning “Sen yetim emassan” she'rini o'zi o'kirigini bosolmay o'qiganlarini bir necha martalab eshitgan edik. Biz ham, onalarimiz, opalarimiz yig'lashardik. Shunchalar ta'sirchan odamiy so'zlar edi. G'afur G'ulom ijodida yetimparvarlik, insonparvarlik bir umr to'xtamay davom etgan teran mavzulardan biri. Bu G'afur G'ulomni boshqa hamma shoirlardan ajratib turardi.
G'afur G'ulomning boshqa yana bosh fazilatlaridan biri – bu uning favqulodda qiziq odam ekanligi edi. Xuddi Qodiriy, Hamza, So'fizoda, Hamid Olimjon kabi. Uning bu favqulodda xususiyati barcha nasriy, she'riy asarlarida to'la namoyon bo'ladi. “Shum bola”, “Hasan Kayfiy” esa qiziqlikning tamomila cho'qqisi. Boshqa asarlari ham kam emas. Men uning barcha shoh nazmiy asarlaridagi patetika, go'zaldan go'zal mubolag'alar, jon olguchi she'riy san'atlar bari uning talantining shu ajoyib qiziq yo'nalishidan kuch-quvvat va ilhom oladi, deb o'ylab yuraman. Barcha she'rlaridagi olamshumul patetikani men shu shoirning tabiatan yuksak darajadagi qiziqligidan va shu bilan bog'langan deb bilaman. Zero, patetika ifrot (ortiq) darajadagi yorqin qiziqlikdir. Buning jahon adabiyotidagi daholari Shekspir va Volterdir. G'afur G'ulom esa bu donishmandlarni juda sevib o'qirdi: yana Mark Tvenni. Gapim isbotsiz qolmasin deb uning o'zidan ikkita misol keltirmoqchiman.
G'afur G'ulom 1937 yil 31 avgustdagi sakkiz kun davom etgan plenum,da nutq so'zlagan. Bu nutq birinchi marta shoirning Mukammal Asarlar to'plamining XII tomiga kiritilgan. Qattol, qahri qattiq zamonlardan bir nishona. Majlisda “troskiychi-buxarinchi xalq dushmanlari, millatchi, aksilinqilobchilarga qarshi kurash” degan o'ta uydirma masala qo'yilgan. Yozuvchilar majlisi emas, ag'dar-to'ntar, qirpichoq. Majlisda G'afur G'ulomning sha'niga ham bir qancha ayblar yog'dirilgan. G'afur G'ulom ushbu ko'p odamlar taqdiri hal bo'layotgan mash'um majlisni tamomila kulgiga aylantiradi. Bolalarcha qiliqlar, bolalarcha bahona sabablar topadi o'z ayblariga. Chunonchi 34 yashar O'zbekistonning yetuk adibi va shoiri o'zini turli millatchilar g'araz niyat bilan ichirganlarini iddao qiladi. Majlis ahli qotib-qotib kuladi. “Shunday ichib yurishligimni ko'rgan Julqunboy va boshqa millatchilar bo'lsin, mendan foydalandi, chunki men hammalaringizga ma'lumki, juda ham ichkilikka berilgan edim”… (XII tom). G'afur G'ulom esa bu paytlarda “Toshkent”, “Bog'”, “Chaman”, “Bari seniki” degan go'zal mundarijali she'rlarini yozib dong taratgan edi. O'zining o'sha paytlar erkalanib ichkilikka berilganini go'yoki “millatchilar”dan ko'rgani va ularni balogardon qilishga uringani G'afur G'ulom patetikasi va mubolag'ador tafakkur usulining kulgili salbiy tomonlaridan biri edi. Ikkinchi misol ham qiziq: Qozoq yozuvchisi Quvondiq Shang'itboyevning 1963 yilda “Pravda Vostoka” gazetasida bir xati bosiladi. G'afur G'ulomning shu xatga javoban Sovet O'zbekistonining sotsialistik yutuqlari haqida javob xati e'lon qilinadi. G'afur G'ulom bu xatida qiziq bir usul qo'llaydi. Quvondiq ukam, senga bitta G'afur G'ulomning o'zi emas, balki mening she'rxonamda suratlari qator tizilib turgan jahon ayvonida tanilgan do'stlarim – Mayakovskiy, Gorkiy, Samad Vurg'un, Berdi Kerboboyev, Komil Yashin, Pavlo Tichina, Aleksandr Tvardovskiy singari qardoshlarim ham birga qalam tebratib yozmoqdamiz. Ular mening gaplarimni tasdiqlab qo'llab-quvvatlamoqdalar deb jahon adabiyoti namoyandalarini ham o'z xat yozish jarayoniga tortadi. Albatta, bu bilan ulug' yaratuvchilik va tinimsiz ijod jarayonlarida G'afur G'ulom bu kabi do'stlari bilan doim hamnafas, hamdard, safbasta bo'lganligini ko'rsatadi. G'afur G'ulom o'z faoliyatida shunday olamshumul patetik hodisalarni g'oyatda sevar va bu hodisalarni ijodining pafosiga aylantirardi.
Tarixni bo'yab bo'lmaydi, uni boshqacha qilishning ham iloji yo'q. Boshqacha qilaman deganlar olamaro kulgi va hajvga qolmoqdalar. G'afur G'ulomning barcha ulug'vor tomirlari Yer yuziga, jonajon O'zbekistonimizga teran singib chirmashib ketgan. U istiqlol islohotchilari, kelajak parvozlarga otlangan millionlab yoshlarimiz bilan birgadir.
Tarixiy shaxs, uning faoliyati, ilmiy, adabiy-badiiy ijodiyotini hech qachon davrdan, u yashagan vaqtdan, muhit va makondan aslo ajratib bo'lmaydi. Bizning bu maqoladan kuzatgan maqsadimiz shu haqda bo'ldi. O'tganlarning ruhi shod va tinch bo'lsin.
Ibrohim G'AFUROV,
O'zbekiston Qahramoni