Sulton Jaloliddin Manguberdi jasorati

O'rta asrlarda odil hukmdor va mashhur sarkardalardan Sulton Jaloliddin, Sohibqiron Amir Temur va Zahiriddin Muhammad Bobur singari buyuk ajdodlarimiz yetishib chiqdiki, ular tariximiz va kelajagimiz barcha davrlari uchun faxrdir. Ularning bosib o'tgan shon-sharafga limmo-lim to'la jangovar hayot yo'li jasorat epopeyasi bo'lib, mangulikka daxldor jasoratnoma qo'shig'i millatimiz o'zligini ang­lashga undovchi qudratli omildir.

Buyuk ajdodimiz Sulton Jaloliddin Manguberdining nafaqat Vatanimiz, miqyosidagi balki butun Sharq olamida, shuningdek, jahon tarixida tutgan o'rnini bor bo'yi bilan tarixiy manbalar asosida o'qib, o'rganishimiz lozim. Bunday tarixiy shaxslarimiz har asrda ham kelavermaydigan buyuklar sirasidan ekanligini nazarda tutsak, bugungi va kelajak avlodlarni harbiy Vatanparvarlik, vatanga sadoqat ruhida tarbiyalashdagi ahamiyati bemisldir. Negaki Sulton Jaloliddin Manguberdi Vatani, xalqi, ozodligi yo'lida tillarda doston bo'lgan. Kurashlarning ko'lami miqyoslari jihatidan taqqoslanganda tarozining ikkinchi pallasiga jahondagi biron-bir o'tgan shu taxlitdagi tarixiy qahramonni tenglashtirib, qiyoslab bo'lmaydigan nisbiy masofa mavjudligiga tarixiy manbalar guvohlik beradi, tarixiy adolat bong urishda davom etadi.

Manguberdining so'nmas jasorati umumbashariyat uchun abadiyatga daxldor timsol bo'lib qolajakligidan guvohlik beradi. U Xorazmshoh Muhammad Sultonning ilk shahzoda vorisi sifatida 1199 yilda dunyoga keldi.

Xorazmshoh Muhammadning faqat birinchi malikasi Oychechak xorazmlik bo'lib, qolgan barcha malikalari uning onasi Turkon xotunning Dashti Qipqochlik jangari urug', qabilalari va saroy zodagonlariga mansub edilar. Ulardan tug'ilgan farzand shahzodalar ota bir ona tomonidan turli qavmlarga daxldor edilar.

Xuddi shu narsa Xorazmshoh Muhammad saroyida o'sib voya­­ga yetayotgan shahzodalar Jaloliddin Manguberdi Pirshoh, Uzlohshoh, Rukniddin Gursantjiy, Oqshoh kabi o'g'illar o'rtasida taxt talashuv nizolar boshlanishini ta'minlagan asosiy omillardan edi.

Aslida sulola udumlariga ko'ra katta o'g'il shahzoda Jaloliddin Manguberdi qonuniy taxt vorisi edi. Shuningdek, u iste'dod va salohiyat jihatidan ham boshqa shahzodalardan har tomonlama yetuk edi.

Turkon xotun esa o'zining saroydagi katta mavqeidan foydalanibgina emas, uni suiiste'mol qilib bo'lsa-da shahzoda Jaloliddinni vorislik huquqidan chetlashtirib o'z qavmdoshi hisoblangan Uzlohshoh nabirasini butun vujudi bilan taxt vorisligiga asosiy da'vogar sifatida qo'llab-quvvatlar ekan, shu siyosati bilan saroyda nifoq-nizo eshigini saltanat inqirozi sari yetaklagan edi.

Natijada bu nizo Chingizxonning Xorazmshohlar saltanatiga urush ochib, uning g'alabalarini ta'minlagan asosiy omillardan biri bo'ldi.

Aslida Jaloliddin Manguberdi Muhammad Xorazmshohning faqat katta farzandi bo'lganligi uchungina emas, unga Yaratganning o'zi buyuk hodisalar faol qatnashchisi bo'lishiga loyiq barcha sifatlarni bisyor qilib dunyoga keltirgan edi.

Shuningdek, shahzoda Jaloliddin peshonasiga davrning o'zi mashhur insonlarini, ya'ni ma'naviy ruhiy sohada po'latdek inson qilib tarbiyalashni o'z zimmasiga olgan Najmiddin Kubrodek Piri komil ustozi a'zamni, shuningdek, uni jang maydonining har qanday dahshatli g'animi yuragiga qo'rquv vahimasini solishga qodir harbu zarb jangchi va sarkardasi qilib yetishtirishga qodir Temur Malik, Shahobiddin Xavaqiy kabi ustozlarni unga ro'baro' qilgan ediki, ular ham shahzodaning buyuk shohsupasi mavqeiga ko'tarilishida katta xizmatlar qilgan edilar. Ayniqsa, Shayxul Valitarosh Naj­middin Kubroning Jaloliddin Manguberdining kalbi naq to'riga Vatanni va xalqini har qanday og'ir sharoitlarda ham sadoqat bilan zarurat talab qilganida esa aziz jonidan, oilasidan kechib bo'lsa-da, Muqaddas yurti uchun jang maydonlarida oxirgi nafasigacha kurash olib borish kabi iymoniy tuyg'uni limmo-lim singdirganligi uning fidoyi, yurtparvar bo'lib kamolga yetishida muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, ulug' ustoz Najmiddin Kubro Vatanni zolim bo'lsa shirin jonidan kechib bo'lsa-da, uning ozodligi uchun tiklash g'oyasini Qur'oni karim oyatlariga tayanib tashkil etgan Kubroviya tariqati   tarbiya, ma'naviyat akademiyasida saboq bergan edi. Jahonda ilk bora g'anim, yurtga bostirib keladigan bo'lsa, avvalo, er yigitu qiz va ayol bo'lsin ruhiy, jismoniy iymoniy va botiniy barcha kuchlarini tanada po'latdek mujassamlashtirib, uni yovga qarshi nafrat kuchiga aylantirib jangga kirishdek g'oyani yaratdi va bu amaliyotni hayotga tatbiq eta olgan buyuk zot bo'ldi ham.

Holbuki, Ko'hna Urganch mudofaasini uyushtirishga tayinlangan Dashti Qipchoq sarkardalari ham mo'g'ullarning asosiy ko'shini poytaxt ostonasiga yetib kelmasidanoq sotqinlik va xiyonat otiga minib, mardu maydon shahzoda Jaloliddinni o'ldirishga intilib, ularning bir guruhi esa uning boshini Chingizxonga sovg'a qilish, ikkinchi bir qismi esa sichqonning ini ming tanga tarzida it topmas joylarga qochishni afzal ko'rdilar. Uzoqni ko'rolmaydigan Jaloliddin Manguberdining ukalari esa iste'dodli harbiy sarkarda mardlar mardi akasi panohida uning jang maydonida o'ng va chap tomonida metindek saf tortib jang olib borish o'rniga Turkon xotun maslahati bilan ular g'animlik jabhasini egallab, Jaloliddinning oyog'iga temir tikan bo'lib sanchildilar. Holbuki, bu paytda poytaxtga sig'dirilmagan Sulton Jaloliddin bir hovuch sodiq jangchilari bilan Xorazmni tark etib, shunday qaltis sharoitda Chingizxonning uch yuz ellik minglik dahshatli qo'shiniga qarshi kuch yig'ish uchun begona ellarda ellik yuz jangchini o'z ko'niga jalb etishning mashaqqati uni tog' yukidek ezayotgan damlarda ming ilinj bilan viloyatma-viloyat kezib xalqni ulug' muqaddas jangga chorlab kechani-kecha, kunduzni-kunduz demay ot surardi.

Bu paytda Chingizxon go'yo Axriman qiyofasida o'zining yovuz maqsadini amalga oshirmoq uchun Iskandar Zulqarnayndan keyin ikkinchi marta jahon mamlakatlariyu dunyo ahlini qullik sirtmog'iga olib, bosib olingan xalqlarning behisob boyliklariga ega bo'lib davru davron nashidasini surish orzusida edi. U Xitoyning asosiy qismi Hoqon tasaruffiga o'tgach, maqsadini va uning sarkardalarining amalga oshiradigan real kuchlar yer osti, yer usti moddiy boyliklar zaxirasiga ega bo'lib, Xitoy harbiy muhandislari tayyorlagan harbiy texnika va qo'shini miqdorini xohlagancha oshirishi, shuning­dek, bosib olingan shaharu qishloqlardan asir olingan aholini jonli qalqon tarzida jangga safarbar etish kabi cheksiz imkoniyatlarga ega edi.

Osiyo va Sharqiy Yevropaning o'ttizga yaqin yurtlarini bir hujumda kulini ko'kka sovurgan Chingizxon va uning vorislari Xorazmshohlar yurtining uch nafar buyuk shaxsi Shayxul Valitarosh, Najmiddin Kubro, Jaloliddin Manguberdi va jasur sarkarda Temur Maliklar bilan jang maydonlarida ilk bora to'qnashar ekan, Hoqon ko'k tangriga sig'inib jahon hukmdoriga aylanishdek, maqsadlari sarobga aylanishini ichki bir tuyg'u bilan sezdi. Ular tomonidan ko'rsatadigan mardlik, jasorat va bahodirlik harakatlari hali jahon ahli yaralib sodir etilmaganligiga tobora iqror bo'lishdan o'zga chorasi qolmadi. Haqiqatan, Xorazmshohlar hududga bostirib kirgunga qadar mag'lubiyat to'g'risida birdan-bir tushunchaga ega bo'lmagan Hoqon va uning mashhur g'olib sarkardalari birin-ketin mag'lubiyatning achchiq alamlarini totdilar. Xitoyni sindirgan sarkardayu nuyonlar Sulton Jaloliddin tomonidan qo'shini tor-mor etilganlik mash'um xabarini Chingizxonga yetkazilganda u mutlaq bu shum xabarni hazm qilolmay tobora g'azab otiga minar, achchig'ini kimdan olishini bilmasdi.

Yuqorida nomlari tilga olingan buyuk sarkardalarimiz erishayotgan g'alabalar yengilmas deya nom chiqargan Chingizxonning naq qalbiga xanjar urib uning jahonni egallashdek bosh maqsadi amalga oshuviga rahnalar solishda davom etar, yakuniy g'alabalarga tezroq erishish tobora ularning mislsiz qarshiliklari oldida sarobga aylanishda davom etardi. Dastlab, Sulton Jaloliddinning harbiy sohadagi ustozi Xo'jand hokimi Temur Malikning qal'a mudofaasini tashkil etishdagi Chingizxonning qariyb olti-etti marta ko'psonli qo'shiniga qarshi olib borgan jangu jadali Hoqon jismu tanini qaqshatgan hodisalardan biri bo'ldi. So'ngra buncha dardisar bo'lib O'trorning Inolchiq bahodir boshchiligidagi qahramonona mudofaasi qo'shildi. Hali bo'lar ham holva edi. Eng ko'p qon to'kilish janglari endi boshlanar, Sulton Jaloliddin sher yanglig' uyg'onib Chingizxon va uning mashhur nuyonlariga qaqshatqich zarbalar berish uchun jang yalovini muhoraba maydoniga tikayotgan bir vaqtda Shayxul Valitarosh Ko'hna Urganch­ning o'n ikki darvozasi tepasiga kurash bayrog'ini mag'rur o'rnatib, Chingizxonning uch martalab jo'natgan elchilariga: biz shu yurtda tug'ildik, shu yurt uchun sharaf bilan o'lajakmiz. Yaratgan egam yoniga or-nomusimizni shahidlik sharobini oxirigacha ichib borishdan bizni hech kim mahrum qilolmagan” degan javobni berib jang talab etganligini bildirib Hoqon elchilarini qaytarib yuborishdi. Chingizxon bu ulug' insonning javobini qaysarlikka yo'ydi. Bu buyuk zotdagi vatanga sadoqat, vatanparvarlik tuyg'usining ilohiy ilmlaridan ma'naviy-ruhiy ozuqa, kuch olishni qaerdan bilsinki, Tobi cho'llarda o'sib, g'ayriinsoniy zulm, vahshiylik nafasi bilan ulg'aygan hukmdor ilm maktabiyu madrasa ilmidan mutlaq bexabar bo'lsa. Uning dunyoqarashida shakllangan g'oya o'zga xalqlarni qullikning jirkanch vositalari orqali idora qilish bo'lsa. Shundan ham bilish mumkinki, Sulton Jaloliddin bashariyat ustiga Nuh davri to'fonini ikkinchi takrorlanishiga qiyos qilgudek kuch Chingiz va Chingiziylarning vayronalik, qirg'inlik keltiruvchi yovuz maqsadiga mislsiz qat'iy qarshilik ko'rsatib, ularning jahonning egallash jirkanch maqsadining amalga oshuvini barbod qilib, g'animni holdan toydirgan yagona iste'dodli Sulton va lashkarboshi sirasidan edi. Jaloliddin Manguberdi biror-bir davlat lashkarboshilari bilan jangda mag'lubiyat nimaligini bilmagan Chingizxon va uning lashkarboshilarini Irg'iz daryosi sohili yaqinida va G'azna Valiyon, Bomiyon hamda Parvon jang­larida mag'lub eta oldi. Uning bu g'alabalaridan Chingizxon vahimaga tushdi. Xitoy, Mo'g'ul hududlari va Sharqiy Turkis­tonda qayta-qayta yalpi safarbarlik o'tkazib, qirib ado qilib bo'lmas son-sanoqsiz qo'shinni kam sonli Sulton Jaloliddin qo'shiniga qarshi jangga tashladi.

Ana shu ustunlik tufayligina o'z g'alabasini ta'minlashga oxir-oqibat erishdi. Biroq Chingizxon ashaddiy g'animi bo'lgan Sulton Jaloliddinga tan berdi, uning misl­siz lashkarboshiligini e'tirof etgan edi. Chunki Sultonning mislsiz qarshiligi holdan toygan Chingiziylarga jahonni zabt etish imkonini bermadi. Bu Sulton Jaloliddinning ahli davlatlari oldidagi buyuk va mislsiz xizmati bo'ldi.

Biz shu o'rinda Sulton Jaloliddin Manguberdi qaxramonligini vasf qilgan o'rta asrning mashhur muarrixlari asarlariga murojaat qilishni lozim topamiz. Mirzo Ulug'bek o'zining “To'rt ulus tarixi” asarida quyidagilarni keltiradi: “Sulton Jaloliddin mardonalik maydonida javlon qilmoq istadi va zamon gardishi navosiga jo'r bo'lib, muxoliflik sho''basini chalmoqlikni ixtiyor ayladi. Toki otasiga o'xshab xalqining malomati o'qiga nishon bo'lib, bashariyat suniiylari tanasiga qolmagay.

Sulton Jaloliddin tavakkal otiga minib, Sanai 617 da zulhijja oyining 11 kuni karvon yo'li bilan otasi unga bag'ish­lagan G'aznin tomonga ravona bo'ldi.

Tarqalib ketgan qo'shin G'azninga yetgach uning atrofiga kelib to'plana boshladilar. So'ngra Sulton G'aznindan chiqdiyu Bozonga yo'naldi. Bekchak va Timqur nuyon cheksiz mo'g'ul lashkarlari   bilan Valiyon qal'asi muhosarasiga mashg'ul bo'ldilar. Shijoat asarli Sulton bu xabarni eshitib, jasoratli lashkari bilan ul badkirdor g'anim ustiga otlandi. Zo'r savash bo'ldi. Mo'g'ul lashkarlarning g'ul (markaz) qismini xarob qildilar.

Sulton Jaloliddinning mo'g'ul lashkari ustidan g'alaba qilgani, Bekchak va Timqur nuyon va ularning lashkari taslim bo'lgani xabari Sohibqiron a'zam Chingizxoni muazzamga yetib kelgach Hoqon Toliqonga yetib keldi. Hoqon Qayqur nuyon va Shi-ki Xutuxi nuyonni o'ttiz ming lashkar bilan Sulton Jaloliddinni daf qilish uchun jo'natdi. O'zi ham uning ortidan yo'lga tushdi. Qayqur nuyon qiyomat asarli lashkari bilan Sulton Jaloliddini Qarorgohi Bozon mozeyiga yetib keldi. Sulton Jaloliddin jang qilishga moyillik bildirib botirlik yalovini narrasher dumidek boshiga soyabon qildi va qo'rqmay lashkarni jangga kiritdi. Go'yo palang bilan jang boshlovchi sher kabi. O'ng va so'l ko'llarni tartibga keltirib qalb o'rtasidan Sultonning o'zi joy oldi. Yirtqich sher kabi piyoda bo'lib g'azab bilan bel bog'lab jang qildi. Mardlik bilan dushmanga tashlandilar”

Parvondagi ana shu qirg'in jangda Sulton Jaloliddin qo'shini g'olib chiqdi. Chingizxon yasoq jazosini qo'llab har o'n kishidan bittasini o'lim jazosiga torttirdi. Ammo bu usul ham naf bermadi. Mashhur sarkardalardan birontasi Sulton Jaloliddinni mag'lub qilishning uddasidan chiqolmagach, jamiki ko'shinini saflab Chingizxon o'zi Jaloliddinni ta'qib qilishga kirishdi. Parvon jangida ko'plab jangchilaridan ajralgan Sulton Jaloliddin qo'shinida yana bir fojia yuz berdi. Hazora maligi Sayfiddin Ag'roq, Azam Malik sardorlari uning qo'shinini tashlab Sinqiron tog'lari tarafidagi qal'alardan biri tomon ketdilar. Ammo ayrilganni ayiq yer qabilida biroz keyin ularni Hoqon qirib tashlashga muvaffaq bo'ldi. Sardor Maliklar ajralib ketishgach natijada Sulton Jaloliddinning qo'shini zaiflashib qoldi. Bundan foydalangan Chingizxon barcha qo'shiniga o'zi bosh bo'lib, Jaloliddin qo'shnini ta'qib qilishga kirishdi. Kuchlar nisbatiga ko'ra Chingizxon qo'shini Jaloliddin qo'shinidan o'n-o'n besh barobariga ustunlikka ega bo'ldi. Natijada Sulton Jaloliddin Hind sari chekinishidan o'zga iloji qolmadi. Ammo shiddat bilan oqayotgan Sind daryosidan qo'shinni narigi sohilga o'tkazib ulgurmasdan yashin tezligida Chingizxon son-sanoqsiz qo'shini bilan yetib kelib Sulton qo'shinini uch tarafdan o'rab oldi.

Bu voqea 1221 yilning noyabr oyi oxirida sodir bo'lgan edi. Qurshab olingan maydon Nilab nomi bilan tarixga kirdi. Bu boshlanadigan jang o'rta asrlar davrining eng qirg'inli va qon to'kishli janglaridan bo'ldi.

Bu holatni Mirzo Ulug'bek yuqorida biz tilga olgan asarida shunday ta'riflagan edi: “Chingizxon bu yerda shunday lashkar yig'diki, daryo o'q, askarlar esa kamon edi. Lashkar yoniga lashkar qo'shilib Sulton qo'shini yo'lini to'sdilar. Sulton Jaloliddin bin Sulton Muhammad Xorazmshoh o'zini suv va olov o'rtasida ko'rdi, chunonchi bir tarafida keskir qilichlar olov sochardi, boshqa tarafdan esa qonxo'r, yutag'on daryo hayqirib oqardi. Hech bir tomondan chiqib ketishning aslo iloji yo'q edi. Noiloj jangga kirishdi. Bahodirlik otini kurash maydoniga solib, totor kofirlaridan ko'plarini halokat domiga qordi va hech bir kulfatsiz jang qildiki, agar Rustami dos­ton tirik bo'lganida, unga bo'lgan muhabbat yopinchig'ini Jaloliddin yelkasiga solgan bo'lardi. Agar Kumushtan Isfandiyor bu jangni mushohada qilganida, uning xizmatida qullik lavozimini jonu dil bilan qabul qilgan bo'lardi.

Qaysi tomonga ot choptirmasin, tuproqni qonga bo'yar edi. Agar bu jangni Zolning o'g'li ko'rganida edi, u Sulton Jaloliddinning qo'lini o'pgan bo'lardi”.

Chingizxon Sulton Jaloliddinning jangi va daryodan sherdek suzib o'tishini uzoq kuzatib turganidan so'ngra yonida turgan o'g'illariga o'girilib: “Mana shunday o'g'illarga ega bo'lgan ota naqadar baxtlidir! U suv va olov kabi ikki balo qazo girdobidan o'zini qutqarib, sohilga chiqdi. U hali bizning boshimizga juda katta balolarni soladi. Uning qarshisida aqlli odam qanday qilib g'ofil qola oladi?” – dedi.

Taqdirning yozug'ini ko'ringki, Sulton Jaloliddin qancha qirg'inbarot janglarda emas, balki bir kurd mal'un tomonidan o'ldirildi. Uning o'limini hatto tabiat ham ko'tara olmay osmonu falak ko'zlaridan shashqator, sharros yoshlar oqizib yig'lagan, motam tutgan, hatto u o'ldirilgan maydon ustida qushlar ham bu mudhish hodisani ko'tara olmay charxpalak bo'lib chirillashib motam ishtirokchisi bo'lganlar.

An-Nasaviy ta'biri bilan aytganda: “Haqiqatan, bu iflos, razil kimsa(kurd) o'z qilmishi bilan eng katta baxtsizlik keltirib chiqardi, Olamni Jaloliddinsiz yetim qoldirdi”

Ey g'animlar bo'g'zidan qon tirqiratuvchi! O'zingku o'lding, oqizding yosh o'rniga qon. Charxi kajraftor uning mahobatini namoyon qilsa, Islom olami davlatlari holiga bir boq endi,

Anglarsan nihol: Islom tayanchidan mosuvo,

Davlatlar kunpayakun, shuhrat yulduzi so'ndi.

An-Nasaviy Sulton Jaloliddin Manguberdiga shunday baho bergan edi: “Uning mardligi, jasurligiga kelsak uning janglardagi faoliyatini eslab o'tishning o'zi qifoya qiladi. U sherlar orasida eng zo'r sher edi, qo'rqmas chavondoz, lashkarlar orasida eng botiri edi. U xaqgo'ylikni, adolatni ulug'lardi”.

Xulosa shuki, Sulton Jaloliddinning kurash va hayot yo'li mardlik va jasoratda nafaqat yurtimiz yoshlari va xalqimiz va ozodlik hamda mustaqillikning tom ma'noda qadriga yetuvchi bashariyat uchun ibrat ramzidir. Uning Vatan mustaqilligi yo'lidagi so'nmas va betimsol jasorati mardlikning eng sarbaland etalon makonidir. Shuningdek, mardu maydonlik sarchashmasi hamdir.

Jumaboy Rahimov,

O'zbekiston Respublikasi jamoat xavfsizligi universiteti

ijtimoiy gumanitar fanlar kafedrasi professori.

Behzod Abduraimov,

Jaloliddin Manguberdi jamoat fondi raisi.