Men ko'rgan urush

9 May — Xotira va qadrlash kuni

Men odamzod kushandasi bo'lgan   nemis- fashist bosqinchilarining yer   yuzidan tamoman supurib   tashlanganiga 10 yil   to'lganda dunyoga kelgan ekanman.   Esimni taniganimda esa   insonlarning 1418 kunini   tahlikaga solgan,   har daqiqada   ajal   o'z   qiyofasini   ko'rsatib   turgan bu   mudhish   tarix bizdan birmuncha   yiroqlashgan , odamlar ancha xotirjam tortib,   qayta tiklash   ishlariga   astoydil kirishgan   edi.

Biroq men bu   urushni   bilmayman, deyolmayman.   Men   uni turli taqdirlarda   ko'rganman. Uning   kishilar qalbida   qoldirgan og'riqlarini   murg'ak     ko'nglim bilan his   qilganman. Chunki   oltmishinchi   yillar nihoyasida   hali   qishlog'imizda   Ikkinchi jahon urushida   qatnashgan, janggohlarda oyog'i,     qo'li, ko'zidan ayrilib bo'lsa-da qaytib,   mushtipar onalarini quvontirgan,   qalbi   kemtik erkaklar,   urush huvillatib   qo'ygan   oilalar   ko'p   edi.   O'nlab,   yuzlab xonadonlarning devorlarida   kimningdir otasi,   kimningdir   o'g'li,   kimningdir   turmush   o'rtog'i, shu   yerdan   nasibam   uzilmasin,   rizqim   chorlab   tursin,   uyimga   eson- omon   qaytib   kelay   degan umidda bir tishlamgina   uzib yegan nonlari     qotib,   qovjirab   egalariga   ilhaq   osilib   turardi.   Xonadon egalari uchun   bu   diydor ilinji   edi.

Yon   qo'shnimiz Turshak   buvi (asl ismlarini bilmasdik.   Qishlog'imizdagi barcha   bolalar uni shunday   atardik. Uning hovlisida juda ko'p serhosil o'rik daraxti o'sar edi. Turshak buvi   o'rik   mevalarini quritib, turshak qilib   qo'shnilarga tarqatar, duo qilinglar, savobi bolalarimga tegsin, derdi..   Balki shuning uchun ham   ismlari shunday   bo'lib   qolgandir)ning   katta   uyidagi   devorga qoqilgan palak ustida ana shunday   uchta   non   osig'liq turardi. Biz   o'quvchilar tez-tez   borib uning   holidan   xabar   olar, ro'zg'or   ishlariga   yordamlashardik.   Turshak buvimiz   yolg'iz yashardi-da. Ishlarni   tugatgach Turshak buvi bizni   o'sha katta uyga taklif   qilardilar. Birga o'tirib choy ichardik. Keyin buvijonimizdan   devordagi nonlar haqida   so'rardik. U kishi   hech erinmasdan ehtimol   o'ninchi marta savollarimizga hayajon bilan javob berar,     ko'zi hijron yoshlari   bilan to'lardi.

— Mana bu   katta   patir Qodirimniki, u juda   kelishgan, sherkelbat yigit   edi. Qish­loqdagi hammaning   havasi kelardi.   Ataylab   uning   uchun   katta   patir   yopganman. Anavi   kulcha   Qosimjonimning   nasibasi. Erkatoyim   juda sho'x bo'lgani   uchunmi ixchamgina edi.   Lekin ovozi juda   yo'g'on, jarangdor   edi. Qo'shiq   aytsa yetti uy naridagi   qo'shniga ham eshitilardi.   Otasi   rahmatlik, shu o'g'limni Mulla To'ychiga shogird qilib beraman, katta hofiz bo'ladi, derdi.   O'rtadagi lochira patirni   dadasiga   tishlatib olganman.   Rahmatli mirishkor   bog'bon edi. Avval   Qodirjonni,   bir yil o'tib dadasini   urushga   olishdi.   Urushning   to'rtinchi yili   Qosimjonga   ham chaqiruv   qog'ozi   keldi.   Shu kuni   tongda ona-bola ikkovimiz huv   hovli etagidagi   ikki   tup   o'rikni   ekkanmiz. Juda og'ziga mahkam edi. Bular hali   shunday katta daraxt bo'ladiki, soyasiga supa   qurib o'tirasiz dedi ishonch   bilan. Lekin   jangga   ketishi   haqida hech narsa   demadi. Kechki ovqatga   ul-bul to'g'rashga uringanimda oshxona derazasidan mo'ralab, onajon, siz damingizni olavering.   Bugun sizga o'z qo'lim bilan choyxona palov qilib beraman. Men   frontdan   qayt­guncha mazasi og'zingizda   turadi. Akamga maqtab   yurasiz, deb gap   ochdi.   Men nodon,   dadang bilan   akang   o'sha fashist o'lgurni   o'zlari yengib qaytadi. Sen   ham ketib   qolsang   men qanday yashayman,   shundog'am huvillab   qolgan bag'rimni   vayron qilma, demabman. “Oyijon,   o'qishimdagi uchta o'rtog'im   bilan birga ketyapmiz.   Fashistlar dovdirab qolgan.   Borib o'zimiz urushni   tugatamiz.   Yo'lda akamni topib, uyga qaytarvoraman,   desa   ishonibman-a, deb ko'z yoshlarini   ko'ylaklarining yengi   bilan artib, go'yo   o'g'lini   ko'rmoqchiday devordagi nonga   qarardilar. Shunda Kozim   o'rnidan dik etib turardi-da, tagidagi kursichani ustiga chiqib nonlarni birin-ketin Turshak buviga olib   berardi. Buvimiz ularni   bir-bir ko'zlariga surtib,   yumshoq sochiq bilan   artar,   xuddi   bolasini yuzini silaganday nonlarni avaylab   siypalab bag'riga bosardi. Keyin asta o'pgach:

— Ma, bolam ehtiyot   bo'lib joyiga ilib qo'y, –   deb Kozimga qaytarib   berardilar.

— Birortasidan ham qoraxat   olmaganman, bedarak ketishgan.   Balki plenga tushib   qolishgandir. Ajabmas, erta-indin eshigimdan uchovlashib   kirib kelishsa. Ana   shunda butun qishloqqa qo'y   so'yib, osh beramiz. Siz– dastyorlarim laganlarni tashishda akalaringizga qarashasizlar. Mazza qilib osh   yeymiz, – derdilar. Shunday   paytda Turshak buvining   chehralari   yorishib ketardi. Bu   gaplariga bizdan ko'ra   ham o'zlari ko'proq   ishonardilar. Oradan yillar o'tdi. Bizlar ulg'aydik. Men   shaharga o'qishga ketdim.   Shu yerda ishda qoldim. Bir   kuni uyga   borsam, Turshak buvi olamdan o'tgan   ekanlar.

— Dada,   endi devordagi   nonlarni   kim artib   turadi? – so'radim   bolalarcha   soddalik   bilan.

— Buving   rahmatli   qiziq qildi. Tobi   qochib yotgan paytda   men bilan   ukasini   chaqirdi.

— Fathulla, Mahmudjon. Meni kunim bitgan ko'rinadi.   Es-hushim joyidaligida sizlarga   bir o'tinchimni aytib qolmoqchiman. Bolalarimni, dadasini nonlarini   xaltaga solib   qo'ydim.   Bilaman, endi ular bilan u   dunyoda   ko'rishamiz. Ana   shu   nonlarni – shu kungacha menga umid bag'ishlagan, kuch-quvvat bergan orzu-umidlarimni   menga   qo'shib qabrga ko'minglar. Toki urush degan   baloni o'zim bilan birga   qaro yerga olib   ketay. Mendan keyin hech   kim, hech bir onaizor   judolik, ayriliq dardini, farzand dog'ini ko'rmasin. Uyoqqa borgach, Yaratgandan ham   shuni   so'rayman, – dedilar. Biz   u kishining   vasiyatlarini ado etdik, – dadam bu gapni yig'lab turib aytdilar, men,   onam yig'lab turib   eshitdik. Ana   shunda lug'at kitobida   mung'a­yibgina turgan “urush” so'zi   dunyodagi eng   xunuk, eng   mudhish   so'zligini   yurak- yurakdan his qildim.

Dunyoda hech qachon   urush bo'lmasin, onalar   bo'zlab qolmasin, deb duo   qildim.

* * *

Kolxozimizda   Mashrab buva degan qo'shchi   bo'lardi. U kishining ikkita semiz-semiz   xo'kizi bor edi. Har   bahor va har   kuzda ko'pchilikni   Mashrab   buvaga ishi tushardi. U   xo'kizlarini qo'shga qo'shib   odamlarning tomorqalarini (xuddi traktordek shudgorlab berardi. Hali mini traktorlar kashf qilinmagan edi-da) haydab, yumshatib berardi.   Uning ayoli   Yombi xola o'zidan o'n- o'n besh   yosh kichik edi. Yombi   xola   oppoq, chiroyli ayol edi. Mashrab buva aksincha   yuzlari   cho'tir, o'ng qo'lining uchta barmog'ini, o'ng oyog'ini   to'pig'idan pastini   urushda   oskolka yulib ketgan nogiron kishi edi.

— Qishloqdagi eng sara yigitlar qatorida Yombixonning qaylig'i ham urushga ketib   qaytmagan.   Yombixonga o'xshash   gulday-   gulday qizlar urushdan   yarim yorti bo'lsada tirik qaytgan   kishilarga   turmushga chiqishga   majbur bo'lgan. Nachora   hayot bu, — derdilar buvim.

Eng   qizig'i,   Mashrab   buva mutlaqo xat-savodsiz edi.

— Meni to'g'ri kolxoz   dalasidan frontga olib ketishgan. Na o'qishni bilaman, na   yozishni. Azbaroyi soddaligimdan, hech bo'lmasa yolg'izgina onamga   urushga ketayotganimni aytib qo'yay, demabman. Bizni urushga   yaqin bir o'ris   qishlog'iga olib borishdi. Shu yerda bir oy   pulemyotda,   miltiqda otishni o'rgatishdi.   Umrimda   ketmondan boshqa narsani   ushlamagan bo'lsam-da miltiq   otishni o'rgandim. Biroq o'rischani gapirish   uyoqda tursin tushunmayman   ham. Yaxshiyam   yonimda bir   qirg'iz yigit bor.   U o'rischani tuzukkina bilarkan. O'shani   etagidan   mahkam tutdim.   Bizni   Ukraina degan joyga   olib borishdi.   Uch kun o'tib juda katta daryo (Qora dengizni nazarda tutgan   ekanlar) bo'yida bo'layotgan jangga tashlashdi. Tavba,   urushda-chi   suv ham yonarkan. Yer ham, ko'k ham, suv ham olov ichida.   O'qlar vizillab   uyoqdan   buyoqqa uchadi. Men   qo'rquvdan qaltirab okopda   pulemyotimga   suya­nib turibman.   Bir payt nimadir   qarsillab ketdi.   Men   pulemyotdan ancha nariga borib   tushdim. Ustimga tuproq   to'kildi… Ko'zimni ochsam tepamda   do'xtirlar chap qo'lim bilagimgacha oppoq doka bilan bog'lab tashlangan. Oyog'im ham.   Qulog'im hech   narsani eshitmaydi. U yerni   gospital deyisharkan.   Qirg'iz   do'stim bir marta   ko'rgani keldi. “Qismimiz   ancha   oldinga ilgarilab ketdi.   Boshqa ko'risholmaymiz, qarindosh.   Eson-omon yurtingga yetvol”,   deb xayrlashdi. Bir   oylardan so'ng sog' qolgan o'ng qo'limga urushga yaroqsizligim haqidagi qog'ozni tutqazishdi.   Keyin urush bo'layotgan   joylardagi aholi, bola-chaqalar ketayotgan poezdga o'tqazib meni ham O'zbekis­tonga jo'natvorishdi. Yaxshiyam qo'limdagi qog'ozda   yashaydigan joyim ko'rsatilgan ekan, ikki harbiy   yigit uyimgacha   kuzatib   qo'ydi. Lekin   qog'ozim   ular   qo'lida qolib   ketibdi, — deb gapirib bergandi qo'shchi bobo. Sho'rlik jangchining urushda qatnashganligi haqida nogiron oyoq-qo'lidan boshqa   hech qanday guvohi, xat hujjati yo'q   edi. Shu bois u urush qatnashchilariga   berilgan   hech   qanday imtiyozdan foydalana olmadi. Umrining   oxirigacha ham qo'l uchida   kun ko'rib o'tdi.

* * *

O'rtog'im   Ko'paysinning   dadasi   To'qlivoy   tog'aga   G'alabaning   20   yilligi arafasida ikkinchi   Jahon urushi   qatnashchisi   sifatida   “Zaporojes” avtomobili berildi.   Tog'a   Ko'paysinga   qo'shib   bizni ham   mashinasida   sayr qildirdi.

— Yaxshiyam   urushga borgan   ekansiz,amaki. Mazza qilib   mashina minasiz, -dedim bilag'onlik  qilib. “E mazzasi   qursin, qizim. Urush   juda beomon jang   bo'ladigan maydon. Jangga   kirarkanmiz undan kim omon   chiqishini hech kim   bilmasdi. Meni onamni   duolari omon   saqlagan   bo'lsa kerak. Onamning   bir ukasi Oder   daryosi qirg'oqlarida, akasi   Krakovda halok bo'lgan.   Agar men ham   qayt­maganimda   onam   adoyi   tamom bo'lardi. Ne-   ne azamat o'rtoqlarim,   quroldoshlarim nobud bo'lmadi   bu urushda. Urushning oti   o'chsin. Uni aslo orzu   qilma. Mashina minmasang   ham o'z yurtingda,   ota-onang bag'rida   xotirjam yashash   katta   baxt, — dedi amaki chuqur   xo'rsinib. O'zimiz mol   boqadigan adirga yetganimizda   — Dada, biz shu   yerda   tushib qolamiz.   Bolalar   bilan “urush-urush” o'ynaymiz, —   dedi Ko'paysin   mashina   orqasidagi yog'och avtomatini   olarkan. O'sha paytda biz   bolalar “urush-urush”, “nemis-nemis” o'yinlarini   o'ynardik. Do'konlar   ham miltiq, to'pponcha, tank kabi   harbiy o'yinchoqlarga to'la bo'lardi. Biroq bir kuni   To'qlivoy tog'amizning onasi hammamizni   qo'limizdagi   qurollarimizni tortib oldi. “Senlar hali farishtaday begunohsanlar. Nima niyat   qilsanglar shunga yetasanlar. Nima   qilasanlar bu oting o'chgur urush qurollarini o'ynab. Urushning oti o'chsin, endi   urush bo'lmasin”, — deb   bizni   koyib berganlar. O'sha   kunning ertasiga Ko'paysin   maktabga   yig'lab keldi. Dadasining   ko'zi ko'rmay   qolibdi.   Ma'lum bo'lishicha,   u kishi   urushda yelkasidan yaralangan,   kontuziya bo'lgan ekan.   Uni dala gospitalda   davolagan vrach, hozircha   ko'zing   ko'ra bosh­ladi, biroq keyinchalik asorati   bo'lishi   mumkin, degan   ekan. Qarang   la'nati   urush 20 yildan   keyin ham   kuchini   ko'rsatibdi. Dugonamning   otasi   umrini oxirigacha   zulmatda   yashadi. Qizining to'yida uni oppoq   libosda — kelinlik qiyofasida   ko'rolmadi.O'zi ekkan nihollar   hosilga kirib shig'il   shig'il hosil solganda   xushbo'y olmani hidlarkan   hidi shunday   yoqimli bo'lsa o'zi ham   rosa chiroylidir-a, deb   xo'rsindi.   Ich-ichidan sog'lig'ini   o'g'irlagan urushni   qarg'adi.

* * *

Yillar   xuddi qishlog'imiz   bag'rini kesib o'tgan   jo'shqin   soyday shoshilib   o'tib boraverdi. Urush voqealari ham kishilar xotira   oynasida tobora xiralashdi.   Kemtik dillarga   malham   indi.   Achinarlisi, yillarga   qo'shilib ikkinchi jahon urushida   qatnashgan hamqishloqlarim ham   o'tib ketishdi. Maktabni bitirib   shaharga o'qishga kirganimda   esa men butunlay   boshqa bir   muhitga tushib qoldim. Nazarimda, bu yerda hamma baxtiyor, men bilgan urush kulfatlaridan   uzoq edi. Men ham   bolalik xotiralarimdan ancha yiroqlashdim. Kechki   bo'limda   o'qiganim bois “Gulxan” jurnaliga ishga   kirdim. Bu paytda   fashist bosqinchilari ustidan   g'alaba qozonilganiga salkam o'ttiz yil   bo'lgandi. Biroq men shaharda ham   yana “urush”ga   duch   keldim.

“O'zbekiston agitatori” jurnalida Sharofat opa   degan bir   quvnoq   ayol ishlardi. Bir kuni   u   hayajon bilan   xonamizga   kirib keldi: — Temurvoy, (u kishi katta muharrir edilar)   suyunchi bering, nabirali bo'ldim. Otini Mirsodiq   qo'ydim. Akangiz   shuni   orzu qilgandilar. Xudoga shukr,   u kishining oldida yuzim   yorug' bo'ldi, yana-chi, nabiramiz   aynan dodasi   tug'ilgan kunda tug'ildi, — dedi bir nafas to'xtamay. Temur   aka     endigina bosmaxonadan     chiqqan, bizdan   qizg'anib   o'tirgan kitoblarini ichiga   besh so'mlik solib suyunchi, deb   uzatdilar.

Ayol   qanday shoshilib   kirgan   bo'lsa   shunday   shoshilib   chiqib ketdi.

— Tavba, Temur   aka,   shu   ayol   sal   g'alatiroqmi. Xuddi   undan boshqa odamda   nabira yo'qday namuncha   hovliqadi,- dedim ensam qotib.

— Abdulla   Oripovning “Ayol” she'rini o'qiganmisiz? — so'radilar, Temur aka gapimiz   yoqmagani   sezilib   turgan ohangda.

— Yig'lab yodlaganman, — dedim.

— Bu   ayol o'sha   she'rning   qahramoni. Sharofat   opa 19 yoshida   suygani Mirkomil   akaga turmushga chiqqan.   To'yining o'n beshinchi kuni urush boshlangan.   Endigina   harbiy xizmatdan   qaytgan   Mirkomil   aka   yana   egniga   harbiy libos   kiydi. Kelinchakka jangdan albatta sog'-salomat qaytishga,   birgalikda   Mirsodiq, Mirfozil, Sadoqat, Sao­dat   degan farzandlarga ota-ona   bo'lishga va'da berib   xayrlashadi.   Yangi kelin   erining bo'yniga osilishga,   sizsiz   qanday yashayman, deb ko'zyosh to'kishga   andisha qildi. “Kutaman”   deyoldi   so'zsiz ko'zyosh   to'kib. Biroq urush-urushligini qildi. Ming-ming yigitlar qatorida uning yorini ham   o'z   domiga   tortib   ketdi. 15   kunlik baxtini   28 yillik   hijronlarga alishmagan   Sharofat opa hanuz   turmush   o'rtog'ini   kutib   yashayotgan   ekan. Ukasining   o'g'lini   asrab olib, erining   chirog'ini   yoqib o'tirgan   ekan. “Sharofat opaga   har qancha hurmat ko'rsatsak   kam. Chunki u urush   solgan ayriliqning qaddini   bukib, uni mag'lub   qilib yashayapti”, — dedi Temur   aka.

Men sadoqat timsoliga   aylangan   bu   ayol   haqidagi   noto'g'ri fikrimdan   uyalib   ketdim. Ich-ichimdan   el tinchini   oila tinchidan   yuqori qo'ya   olgan mard, jasur yigit   Mirkomildan   uzr   so'radim.   Hali-hamon   odamlar   hayotini   og'ulayotgan   urushni la'natlayman.

* * *

18   yoshida   urushga   ketib qaytmagan   Habibullo   akasi xotirasi   uchun   o'g'liga   uning ismini bergan, Yevropaning o'nlab   shaharlaridagi yuzlab qardoshlik   qabristonlaridan akasi ismini izlab charchamagan jurnalimizning mas'ul   kotibi Narimon Orifjonovning   alamli   xotiralarini, “Bir   siqim   tuprog'ini   ko'zimga surtolmadim-a”, deb dunyodan armon bilan o'tayotgan onasiga Bratislavadagi 60000 askar mangu   qo'nim topgan qabristondan bo'yog'i xiralashganidan “Sharifjonovmi yoki Orifjonovmi”ligini aniqlay olmasada shu qabrdan bir   siqim tuproq olib   kelib topshirganida farzandi   yo'liga ilhaq onasi xuddi   Habibullosini ko'rganday   sevingani haqidagi   xotirasini   ko'zda yosh bilan   tinglaganimda   men yana   o'sha qattol urushga   ro'para   bo'ldim go'yo.   Va bu insoniyat hayotidagi   eng   mash'um tarix hech qachon unutilmasligi kerakligini, u   odamlarni hamisha hushyorlikka, tinchlikni xuddi aziz ne'mat   non   kabi asrab   avaylashga   chorlab turishini   angladim.

Bugun   oradan salkam sakson yil o'tib 9 may — Xotira   va Qadrlash kuni   arafasida tinch, osuda xonadonimda kelinlar tuzagan to'kin   dasturxon atrofida umr yo'ldoshim, farzand va nabiralarim bilan shodu xurramlikda, bag'ri butunlikda nonushta qilar   ekanman ko'z oldimda shu farovon, osuda   hayot uchun jon   olib, jon bergan qishloqdoshlarim siymosi bir-bir   o'ta boshladi. Ajab ular chehrasida avvalgi alam, armonni emas xushnudlik     zohir edi.

Ehtimol ular mustaqil O'zbekistonimiz o'zining jasur farzandlarini hech qachon unutmasligini, bu muqaddas, ozod zaminda   Inson xotirasi   muqaddas,   qadri ulug'ligini   sezganidandir. Men sog'inchli xotiralarimni tugatdim. Keyin yuzlab   hamshaharlarim singari Xotira   maydoniga   yo'l   oldim. U yerdagi xotira kitoblaridan, ehtimolki   abadiyatdan joy   olgan yurtdosh, hamqishloq botir bobolarimning tabarruk   ism-shariflarini topib yana bir karra   o'qigim, ular nomlarini ko'zimga   surtgim keldi.

Muhabbat HAMIDOVA