Tahlil lazzatini tuygan olim

Shayx Sa'diy o'zining xazon bilmas “Guliston”ida yozishicha, uch narsa uch nimarsasiz boqiy qolmas: Mamlakat – siyosatsiz, ilm – bahs va munozarasiz, mol – tijoratsiz. O'zbek adabiyotshunosligida andisha va yuzxotir bahonasida loqaydlik kuchaygani, yolg'onlar va g'alatlar shuhrat topib, haqiqat tusiga kirish holatlari ko'payayotgan bir davr­­da sanoqli olimlarimiz haq so'zni aytishga chog'lanib, buning oqibatida ko'p dakki yeyishini bilgan holda munozara va ilmiy bahs davrasini qizitib kelmoqdalar. Ko'pchilik ularni xushlamayroq, ehtiyot bo'lib munosabat qiladi, o'rtaga tashlagan fikrini muhokama qilish o'rniga shaxsini g'iybat qilishga kirishadi. Ammo biror joyda g'alat va g'alati “ilmiy yangilik” yangraganda, yana o'sha “murosasiz olim”lardan munosabat kutish ham yozilmagan qoidaga aylanib qolgan.

Oqni-oq, qorani-qora deb baralla aytish uddalab bo'lmas vazifaday ko'rinsa-da, g'ayrat kamarini beliga bog'lab, shu ishga jiddu jahd qilgan kishi aslida baxtlidir. Ana shunday baxtiyor kishilardan biri zahmatkash olim, filologiya fanlari doktori, professor Nus­ratullo Jumaxo'ja yetmish yoshga yetibdi. Yetmish yillik umri behuda o'tmadi. Nusratullo aka mana yarim asrdirki, mumtoz adabiyotshunosligimiz rivojiga o'zining beminnat hissasini qo'shib kelayotir.

Domlaning o'zbek tiliga jonkuyarligi, til bo'yicha amalga oshirgan ishlari ham e'tirof etishga arziydi. Xususan, “Istiqlol va ona tilimiz”, “Qonun tili mezonlari” kitoblari domlaning tilga bo'lgan muhabbatining mahsuli ekani shubhasiz.

Nusratullo Jumaxo'ja ilmiy-ijodiy faoliyati mumtoz adabiyotimizning asl sarchashmalaridan suv ichgan. Ilmiy faoliyatini Shermuhammad Munis ijodini tadqiq etishdan bosh­lab, keyinchalik “Munis g'azaliyoti” kitobini nashr ettirgan. Olimning doktorlik dissertatsiyasi “Milliy mustaqillik mafkurasi va adabiy meros (XVII-XIX asrlar o'zbek she'riyati asosida)” mavzusida bo'lib, Xorazm adabiy muhiti tadqiqiga bag'ish­langan yirik va jiddiy ishlardan biridir.

Nusratullo akaning hazrat Navoiy ijodiga muhabbati ulkan ummonning har bir tomchisiga-da mehr bilan, zavqu shavq bilan qarashi, uni avaylab-asrashga harakat qilishida ko'rinadi. “Navoiyning asarlarini asliyatda o'qib, har bir so'zning mag'zini chaqish lazzatiga nima yetsin”, deya olimning o'zi buni e'tirof etadi. Hozirgi vaqtda adabiyot darsliklari va maj­mualarida Navoiy ijodi avvalgidan ancha keng­roq yoritilgani, asarlariga ko'proq izoh hamda sharhlar berilgan bo'lishiga qaramay, olimning ko'ngli bular yetarli bo'lmasligini har lahzada o'ziga eslatib turadi. Yutuqlar bilan maqtanish emas, yutuqlarni yanada ko'paytirish, kamchiliklarni ko'ra bilish va ularni bartaraf etishga urinish olimning ilmdagi asosiy mezonlaridan biridir.

Ilmiy asarlari bilan birga Nusratullo aka juda ko'plab yaxshi kitoblarning chop etilishiga bosh-qosh bo'lgan. Xususan, ustoz navoiyshunos Abduqodir Hayitmetovning “Navoiy lirikasi” kitobini nashrga tayyorlagan. Kitobga yozilgan so'zboshi “Maktab yaratgan olim” deb nomlanadi. So'zboshida Nusratullo aka ustoz navoiyshunosni shunday eslaydi: “Ustoz qanday masala yoki muammoga qo'l urmasinlar, uni teran o'rganar va uzil-kesil hal etishga urinardi. Shu boisdan ham eng chigal muammolarning A. Hayitmetovga ishonib topshirilganiga ko'p guvoh bo'lganmiz”. Bu ta'riflar qaysidir ma'noda Nus­ratullo Jumaxo'janing o'ziga ham mos tushadi. Chunki olim qaysi bir muammoni o'rganmasin, o'z yechimini taqdim etish bilan birga fikrini asos­lab, yetarlicha dalillashga harakat qiladi. Bu ilmda eng zarur bo'lgan fazilatdir. Qolaversa, u o'ziga nisbatan qanchalik talabchan bo'lsa, boshqa olimlardan ham shuni talab qiladi. Tanqidiy qarashlari, kes­kin ilmiy munosabati zamirida mukammallik istagi yotibdi.

Nusratullo aka har bir g'azalga katta ishtiyoq va muhabbat bilan yondashadi. Masalan, Alisher Navoiyning olimlar, shoirlar tomonidan eng ko'p va xo'b o'rganilgan g'azallaridan biri bo'lmish “Qaro ko'zim” g'azali misolida birgina g'azalning o'zi yuzlab talqinlarga asos bo'lishi mumkinligini ko'rsatib berdi. Ushbu g'azal tahliliga oid Erkin Vohidov, Matyoqub Qo'shjonov, Alibek Rus­tamov, Ismatulla Abdullayev, Najmiddin Komilov, Abdulla A'zamov, Boybo'ta Do'stqorayev, Ismoil Bekjonov maqolalari bilan birga Nus­ratullo akaning talqini ham Hazratning ma'nolar olamiga yo'l topishda muhim kalit bo'ladi deyish mumkin. Olim dunyoqarashi, nuqtai nazari, sifat va saviyasi qanday bo'lishidan qat'i nazar, g'azal tadqiqi yo'lida yuzaga kelgan har bir tahlil ilm uchun qadrli ekanini e'tirof etadi. O'ndan ortiq tahlil mualliflari g'azal mazmuni va badiiyatini yuzaga chiqarishda fikriy jihatdan hamjihat ekanini ta'kidlaydi. O'z talqini esa mavjud imkoniyat doirasida g'azal tahlillari sintezining ayrim qirralari haqidagi xulosalar ekanini bayon etadi. Bu tarzda g'azallarning barcha talqinlarini sinchiklab o'rganish, asliyatda o'qib, boshqa manbalar bilan solishtirish olimdan ancha vaqt va qunt talab qiladi.

“Navoiy g'azaliyoti talqinlari” kitobi ana shu mehnatlar samarasi o'laroq yuzaga kelgan. “Ulug' mutafakkirimiz Alisher Navoiy tarixan bizdan uzoqlashib borgani sari biz unga ma'nan yaqinlashib boryapmiz”, deb yozadi Nus­ratullo Jumaxo'ja. Kitobda “Xazoyin ul-mao­niy” kulliyotiga kirgan g'azallarga yozilgan sharhlar jamlanib, ular devonga muvofiq to'rt faslga ajratilgan. Bu bilan turli nashrlarda sochilib yotgan sharhlar bir joyga jamlandi. U har bir sharhni qadrlashi, ularning kamchiligiyu yutug'i bilan navoiyshunoslik sohasiga qo'shilgan ulush ekanini anglashi yaqqol ko'rinadi. Olimning ilmdagi asosiy prinsipi ham turli qarashlar va talqinlar bir maslakka egaligi, niyatlar hamjihatligi, barchasidan maqsad Hazrat asarlarini keng­roq targ'ib etish ekanini uqtirishdan iborat. “Navoiy g'azaliyoti talqinlari” kitobi xalqimizning Navoiyni tushunishi, anglashi sari xizmat qiladigan muhim manba bo'ladi, degan umidda chop etilgan. Unda nashrga tayyorlovchi sifatida Nusratullo Jumaxo'ja taniqli olimlarimiz va shoirlarimiz tomonidan Navoiy asarlariga yozilgan sara sharhlarni to'p­lagan. U Alisher Navoiyning barcha, xususan, to'rt mustaqil devondan tashkil topgan “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotidagi lirik asarlarning to'liq sharhini yaratish or­zusi ekanini yozadi. Kitob shu ishning dastlabki tajribasi bo'lib, uni izchil davom ettirib, to'ldirib, takomillashtirib borish sharhlarning kelajakda to'liq va tugal holatga kelishini nazarda tutib, asarlar va ularning sharhlari “Xazoyin ul-maoniy”dagi devonlar izchilligi tartibida hamda devonda tutgan o'rniga asosan joylashtirilgan.

Shu o'rinda “Istiqlol davri navoiyshunosligi” to'plamidan o'rin olgan “Satrlar silsilasidagi sehr” risolasiga to'xtalib o'tish joiz. Mazkur ilmiy tadqiqot Navoiy g'azallarini sharhlashda nuktadon olimning yetuk bilim va salohiyatini, Hazrat asarlaridagi tilsimni ocha bilishda Xudo yuqtirgan iste'dodini namoyon etadi. Kitobdagi “Tadqiqni jonlantirgan tahlil”, “Qiyo­siy tahlil hikmati”, “Sir saqlash sabog'i”, “Ishq o'ti – azal qismati”, “Surati shoh, siyrati darvesh”, “Segoh sehri”, “To'rt rang ramzi”, “Nodonlikni anglamoq – donolik”, “Ma'naviy-ruhiy orom ishtiyoqi” kabi yetmishdan ortiq maqolalarning har biri chinakam tahlil lazzatini tuygan navoiyshunosning bitiklari ekani shubhasiz.

Olimlik – bu o'zi zahmatli yo'l. Atrofing axborot texnologiyalari asrining urf-udumlariga moslashib bo'lgan, odamzot uchun hayotiy mezonlar o'zgarib, bozor taomillari bo'yicha yashayotgan bir paytda chang qoplab yotgan manbalarni o'rganasan, ularni asliyatda o'qiysan, arab va fors tilini o'rganasan, kimgadir nafi tegar degan umid bilan uni tahlil qilasan, kitob qilib chiqarasan… Shu pallada tevaragingga nazar solasan. Odamlarning o'y-xayoli sen orzu qilgan maqsadlardan uzoqda ekanini bilib ko'ngling biroz g'ashlanadi. Lekin bu xizmat ilm uchun ekani, urho-ur zamonda sening ilmiy yangiliginga qiziqqan, uni bilishga ishtiyoqi bor kimdir borligini o'ylab, yengil tortasan. Zero, zimmada Navoiyni avlodlarga yaqinlashtirish vazifasi turibdi. Adabiyot ahli umid bilan yashaydi, ko'ngli nekbinlik bilan sug'orilgan bo'ladi. Ayniqsa, Hazrat Navoiyning ijodiy olamiga qadam qo'ygan kishi borki, bir hikmatni anglab yetadi. Bu o'tkinchi dunyoning mol-dunyosi kishiga huzur-halovat, baxtu saodat bera olmaydi. Men Nusratullo akaning hayot yo'lida ham, ilm yo'lida ham shu iqrorni ko'raman.

Shubhasizki, yetmish yosh degani azmu shijoatni jilovlash degani emas. Nusratullo Jumaxo'ja shu yoshda ham yoshlardan ko'ra g'ayratli. Har bir so'zi tosh bosadigan bu olimimiz sportda, ayniqsa, tosh ko'tarishda ham peshqadamlardan. Yangi tahlillar, yangi tadqiqotlar, eng muhimi, yangi fikr aytish istagi uning ijodiy a'molidir. Umr yo'ldoshining adabiyotshunos ekani ham domlaning baxti. Nusratullo aka taniqli olima, filologiya fanlari doktori Iqboloy Adizova bilan ham hayot yo'lida, ham ilm yo'lida yelkadosh bo'lib kelayotir. Shu baxtga ko'z tegmasin, deymiz.

Olimjon DAVLATOV,

filologiya fanlari doktori (PhD),

Alisher Navoiy nomidagi   xalqaro

jamoat fondining ijrochi direktori